Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти - Педагогиka - Рефераты

Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Педагогик психологиянинг предмети, вазифалари ва аҳамияти Режа: 1. Педагогик психология фанининг бошқа психология соҳаси орасида тутган ўрни. 2. Ўқиш, ўқитиш, тарбия ва касб танлаш педагогик психологиянинг предмети эканлиги. 3. Педагогик психолигиянинг ўрта ва олий мактаб таълим системаси билан узвий боғлиқ эканлиги 4. Педагогик психология фанининг бошқа фанлар билан алоқаси.

Мамлакатимиздаги мавжуд барча ўқув юртлари таълим-тарбияни тўғри, илмий асосда ташкил этиш учун бу жараённинг ўзига хос психологик қонуниятларини, унинг механизмларини, шунингдек, фаол, мустақил ҳамда ижобий тафаккур жараёнини замонавий билимлар асосида таркиб топтиришнинг самарали усуллаирни билиши лозим бўлади. Маълумки кейинги ўн йил мобайнида мамлакатимиздаги барча таълим тизимларида таълим ишларининг мазмуни тубдан ўзгарди. Таълимнинг экспериментал равишда текширилган янги усуллари (масалан, интерфаол таълим методлари) жорий қилинмоқда. Педагогик психология - илмининг тармоғи сифатида, таълим ва тарбиянинг шахсга самарали таъсир этувчи омиллари, қонуниятлари ва механизмларини ўрганувчи фандир. Болалар ва ёшларнинг мактабдаги ҳамда бошқа таълим-тарбия муассасаларидаги фаолият ва ҳатти-ҳаракатларининг психологик қонуниятларини ўрганувчи педагогик психология икки фанни, яъни психология ва педагогика фанларининг туташган жойидан ўрин эгаллагандир. Педагогик психологиянинг предмети мактабда билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш қонуниятларини, бу жараёнларда содир бўладиган индивидуал тафовутларни, ўқувчиларда фаол, мустақил ва ижодий тафаккурни таркиб топтириш қонуниятлари ташкил этади. педагогик психология таълим-тарбиянинг таъсири билан ўқувчилар психикасида содир бўладиган ўзгаришларни ҳам тадқиқ этади. бундан ташқари, ўқув материалларининг ўқувчиларга мос келиши, турли таълим методларининг психологик жиҳатдан самарадорлиги, дарсликлар, ўқув қуроллари, асбобускуналар ва мактаб ишларининг тартибига нисбатан бўлган психологик талаблар каби муаммоларни ҳам педагогик психология ўрганади. Ҳозирги вақтда педагогик психологиянинг энг муҳим вазифаларидан бири мактабдаги таълим жараёнини янада такомиллаштиришнинг психологик асосларини ишлаб чиқишдан иборат бўлиб, бу нарса янги таълим дастурига ўтиш муносабати билан боғлиқдир. Педагогик психология шу

билан бирга ўқувчилар шахсининг таркиб топиш жараёнини турли тарбиявий тадбирларнинг ўқувчиларга кўрсатадиган таъсирини ўрганади ҳамда ўқувчиларнинг ўз-ўзини тарбиялашнинг психологик асосларини тадқиқ этади. Ниҳоят, Педагогик психология таълим – тарбия жараёнининг ташкилотчиси бўлган ўқитувчи шасини, унинг педагогик фаолият хусусиятларини ўрганади. Бунда ўқитувчининг таълим – тарбия ишларидаги ютуқларни таъминловчи сифатларни ажратиб кўрсатиш билан бирга унинг билим, кўникма, малака ва қобилятларининг таркиб топиши ҳамда тараққиётининг психологик жараёнлари аниқланади. Шу боис педагогик психология фанини ўрганиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга бўлиб, у бошқа фанлар сингари тараққиётнинг умумий тамойилларига: олий нерв фаолияти қонунларига, психофизиология қонунларига бу соҳада тўпланган илмий маълумотларга таяниб, инсон психикасининг кечиши ривожланиши, ўзгариши юзасидан баҳс юритади. Педагогик психология илмининг алоҳида предмети сифатида XIX – асрнинг бошларида вужудга келган бўлишига қарамай, унинг мустақил фан сифатида ривожланиши ва қарор топиш йўли анча мураккаб кечгандир. Мазкур илмнинг ривожланишига турли дунёқарашлар ўртасида олиб борилган доимий кураш катта таъсир кўрсатган. Жамият тарихий тараққиётининг у ёки бу босқичида қандай дунёқараш устуворлигига қараб, текширишлар даражаси ва сифати, олинган натижаларни қандай изоҳлаш зарурлиги белгилаб берилган. Ўтмишда аждодларимиз инсоннинг психологик қонунятларини изчил, атрофлича, муайян илмий йўналишда ўрганмаган бўлсаларда, бироқ алломаларнинг қўлёзмаларида мазкур ҳолатларнинг намоён бўлиши, инсон камолоти тўғрисида қимматли фикрлари ҳозиргача юксак аҳамият касб этади. Абу Наср Форобий педагогика масалаларини ва улар билан боғлиқ бўлган психологик, физиологик муаммоларни ижобий ҳал этишда инсонни

ҳар тамонлама яхлит ва ўзаро узвий боғлиқ бўлган қисмлардан иборат деб айтади. Форобий мавжудотни билишда илм–фаннинг ролини ҳал этувчи омил деб билади, унингча инсон танаси, мияси, сезги органлари туғилишда мавжуд, лекин ақлий билими, маънавийлиги, руҳи, интеллектуал ва аҳлоқий хислатлари, ҳарактери, дини, урф–одатлари, маълумоти ташқи муҳит, бошқа инсонлар ва шу кабилар билан мулоқотда вужудга келади, инсон ўз фаолияти ёрдамида уларни эгаллайди, уларга эришади. Унинг ақли фикри, руҳий юксалишининг энг етук маҳсули бўлади деб таъкидланади. Абу Райҳон Беруний таълим ва трбиянинг мақсади, вазифалари ва мавқеи, инсон, ёш авлоднинг ривожланиши ҳақидаги фикрлари чин маънода инсонпарварлик ва инсоншунослик замирада яратилган. Билим ва тарбиянинг табиатга уйғунлик тамойилларини мутафаккирининг барча асарларида кузатиш мумкин. У инсонни табиатнинг бир қисми деб таъкидлайди. Беруний таълим жараёнининг табиатига чуқур кириб бориб, болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш асосига қурилган ўқитш табиатга уйғунлигини уқтиради. Беруний педагогик ижодида инсон ва унинг бахт–саодати, таълим– тарбияси, камолоти бош масала бўлган. Ўрта асрда яшаб, ижод этган донишманд, табобат илмининг доҳийси Абу Али ибн Сино инсон руҳияти, жанг ва қалбнинг бирлиги, инсон организмининг тузилиши ундага нерв фаолияти ва уларнинг тармоқланиши, ҳолатлари ҳақидаги қимматли маълумотлари ҳозирга қадар тиббиётнинг муҳим негизини ташкил этади. Юсуф Хос Ҳожибнинг бош масалаларида бири комил инсонни тарбиялашдир. Адиб ўз асасрларида энг комил, жамиятнинг ўша даврдаги талабларига жавоб бера оладиган инсонни қандай тасаввур қилган бўлса, шу асосда у ўз тамойилларини изчил баён этади. «Қудадғу билиг» («Саодатга йўлловчи») асари таълим ва тарбия, маънавий камолотнинг йўл–йўриқларини

усулларини, чора тадбирларини ўзида мужассамлаштирган, аҳлоқ ва одобга доир маънавий манбадир. Абдураҳмон Жомийнинг «Баҳористон», «Хирандномаи Искандари», «Туҳтафул аҳрор» ва бошқа асарларида илм-маърифат, таълим-тарбия, касбҳунар ўрганиш, инсон ижобий фазилатлари ҳақидаги фикрлари ифодаланган. Алишер Навоийнинг «Хазойинул маоний», «Маҳбубул қулуб» ва бошқа асарларида етук баркамол инсоннинг ахлоқи, маънавияти, ўзгаларга муносабати, истеъдоди ва кобилияти тўғрисида қимматли мулоҳазалар юритилган. Ана шу психологик мезонлар ижтимоий адолат қарор топиш учун муҳим аҳамиятга эга экани такидланган. Шунингдек, Навоий асарларида ёш авлодни баркамол инсон сифатида шаклланишида отаонанинг роли, аёлларнинг иффатлилиги, кишиларнинг камтарлиги ҳақидаги фикр мулоҳазалари алоҳида ўрин эгаллайди. Навоий «Хамса»сининг ҳар бир достонида буқилмас ирода, қаътиятлилик, итоат, инсонпарварлик туйғулари, ижодий хаёлот, инсоннинг мураккаб ички кечинмалари моҳирона ёритилган. Шунингдек Маҳмуд Қошғарий, Улуғбек, Нақшбандий, Огаҳийнинг ёшлар тарбиясига, ахлоқодоб, феъл-атвор, оилавий ҳаёт, кишилараро муносабатларга доир қарашлари уларнинг асарларида равон ва ихчам баён этилганлигини таъкидлаш мумкин. Ёш авлоднинг таълим ва тарбия билан боғлиқ психологик муаммолари йирик рус олимлари, файласуф ва ёзувчиларни ҳам мунтазам жалб этиб келган. Россияда психологик тадқиқот намуналари Шарқ ва Ғарб маданияти таъсирида инсон руҳияти билан боғлиқ турли асарларда шаклланиб келган. Дастлабки педагогик-психологик мазмундаги асарлар XVII-XVIII динийахлоқий негизда ёритилгандир. В.Н.Татищев, А.Н.Радищев, Н.И.Новиков ва бошқаларнинг асарларидаги дастлабки қарашлари ҳам психик тараққиётнинг ўзига хос хусусиятлари, психик ривожланишдаги тафовутлар билан йўғрилгандир.

Рус тарихчиси В.Н.Татишевнинг «Фанлар ва билим юртларининг фойдаси тўғрисида суҳбат» китобида фанларнинг таснифи, билимларнинг аҳамияти, тил нутқининг мавқеи, ёш даврларининг хусусиятлари билан боғлиқлиги кўрсатилган. А.Н.Радищев биринчилар қатори бола психик тараққиётини табиийилмий йўсинда асослаб беришга уринди. Унинг «Петербургдан Москвага саёҳат» китоби бу боада педагогик-психологик сирасидан муносиб ўрин эгаллайди. Ёзувчининг фикрича инсон ташқи муҳит ҳақидаги таассуротларини сезгилар орқали идрок этади, шу йўсинда унинг тафаккури, улғайиб шаклланади. Н.И.Новиков башарият фаровонлигини кўзлаб, ёшлар ва болалар ўртасида фойдали билимларни кенг тарғибот этиш учун уларни ўзига хос йўсинда тарбияламоқ зарур деб айтади. Унинг асарларида инсоннинг камолоти учун тафаккур, хотира, ахлоқ, ҳис-туйғу ва тақлидчанлик алоҳида аҳамиятга эга эканлиги таъкидланади. Россияда педагогик психология фанининг ривожланиш тарихида К.Д.Ушинскийнинг ўрни алоҳида аҳамият касб этади. Унинг фикрича психология фанининг асосий вазифаси тарбиянинг мақсадини аниқлашга, таълим-тарбия натижаларини тўғри баҳолашга, шулар асосида янги метод ва усуллар яратишга, педагогик тажрибани таҳлил қилиш ва умумлаштиришда муҳим ўрин тутади деб айтади. К.Д.Ушинскийнинг «Инсон тарбия предметидир» асарида педагогик таъсир жараёни ҳисобланган инсоннинг психологик хусусиятлари, унинг ўзига хос томонлари ўз аксини топган. Шунингдек, Россияда илмий психологияни ривожлантиришда Н.Ф.Каптерев, И.А.Сикорский, А.П.Негаев, А.Ф.Лазурский, П.Ф.Лесгафт, И.М.Сеченов, И.П.Павлов, П.П.Блонский сингари олимлар бу боада ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Таъкидлаш жоизки, айниқса, Л.С.Виготский, С.Л.Рубинщтейн, А.Р.Лурия, А.И.Лебницьев, М.Я.Басовлар томонидан яратилган янги илмий назариялар, чунончи психиканинг маданий-тарихий тараққиёт ва

тараққиётнинг ўзаро муносабат назарияси, психик тараққиётда фаолиятнинг мавқеи сингари илмий-назарий қарашлар ҳозиги кун психология ўқитиш методикаси ва педагогик психология фанининг таянч тушунчаларидандир. Ўтган асрнинг ўрталарида вужудга келган турли назариялар, қарашлар, ўқув фаолияти ва таълимнинг талқинлари (Д.Н.Богоявленский, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин, З.И.Калмыкова, Н.Ф.Галызина, Д.Б.Эльконин В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Л.Н.Ланда, А.А.Люблинская, Н.В.Кузьмина ва бошқалар) нафақат педагогик тажрибани, балки психология фанининг бу тармоғини илмий-амалий бойитишга асос бўлди. Айниқса, сўнгги йилларда ўқув материалини ўзлаштиришнинг механизмлари (С.Л.Рубинштейн, Н.Кабакова-Меллер, Л.Б.Ительсон); ҳақида (П.И.Зинченко, А.А.Смирнов, В.Я.Ляудис); тафаккур (Н.Ф.Шемякин, А.М.Матюшкин); идрок (Ю.Б.Гиппенреттер); болаларда нутқнинг ривожланиши (М.И.Лисина, А.А.Венгер); шахснинг ривожланиши (Б.Г.Ананьев, Л.И.Вожович, В.С.Мухина); мулоқот ва нутқ (В.А.Артемов, А.А.Леоньтев, В.А.Кан-Калик); психик ривожланишнинг даврлари (П.П.Блонский, А.С.Виготский, А.Н.Леоньтев, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.В.Петровский); ўқувчиларнинг ақлий фаолияти ва истеъдод муаммолари (А.А.Бодалев, Н.С.Лейтес, Н.Д.Левитов, В.А.Крутецкий)га бағишланган қатор илмий тадқиқотлар ўз фанининг янада ривожланишига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшиб келмоқда. XIX аср охири ва XX аср бошларида Ғарбий Европа мамлакатлари ва АҚШда инсон психологик хусусиятлари билан боғлиқ тажрибаларга асосланган илмий назария ва йўналишлар вужудга келди. Одам психик табиатини турлича талқин қилишига қарамай, бу назариялар маълум даражада педагогик психология ривожланишига туртки бўлдилар. Бу борада Э.Метерман, С.Холл, К.Бюлер, Э.Клапаред, Э.Дюркгейм, П.Жане, Ж.Пиаже, А.Валлон, Дж.Брунер ва бошқаларнинг илмий тадқиқотларини эътироф этиш мумкин.

Француз психологи Э.Дюркгейм – улғайиш – кишиларнинг ҳистуйғуларни ўзлаштириши эканлигини, шу боис, идрок қилинган тасаввурлар боланинг, руҳий фаолиятини ифодалашини, боланинг тажриба, анъана, урфодатларни тақлид орқали эгаллашини, биологияда ирсият қанчалик аҳамиятли бўлса, тақлид ҳам жамиятда шундай ўрин тутишини уқтиради. Яна бир француз психологи П.Жаненнинг фикрига кўра, инсон психикаси ижтимоий муносабатларга боғлиқ, зотан жамият ва табиат ўртасидаги турли алоқалар тизимининг шаклланиши инсоннинг улғайишини белгилайди. У алоқа сифатида ҳатти-ҳаракатни тушунади, бу эса кишининг атроф-муҳитга шахсий муносабатидан бошқа нарса эмас, албатта. П.Жаненнинг таъкидлашича, энг қимматли, аҳамиятли, ижтимоий ҳаракат ҳамкорлигидаги фаолиятда ўз ифодасини топади, шахслараро ташқи муносабатлар ривожланишнинг муҳим тамойили ҳисобланади. Америкалик Дж.Брунер шахснинг таркиб топиши билан таълим ўртасида ўзаро алоқа мавжудлигини таъкидлаб, инсоннинг камолот сари интилиши билим олиш самарадорлигини оширса, ўқитишнинг такомиллашуви унинг ижтимоийлашувини жадаллаштиради, деб уқтиради. Шунингдек, Ж.Пиаже, Э.Торндайн, Дж.Уотсон, Ф.Гальтон, А.Анастази, А.Бике, Т.Симонлар ҳам бола психик тараққиётида таълимнинг мавқеини, уларнинг ақлий хусусиятларини, дастурли таълим, кўникма ва малакаларнинг аҳамиятини, машқларнинг ўрнини илмий-амалий асослаб беришда муҳим ўрин эгаллайдилар. Бу таълимотлар ҳозирги кунда ҳам ўзининг аҳамиятини сақлаб қолмоқда. Мамлакатимизда ҳам психология ўқитиш методикаси ва педагогик психология фанининг муҳим муаммоларига доир қатор илмий-амалий тадқиқотлар педагог ва психолог олимлар томонидан олиб борилмоқда. Мазкур муаммолар ҳозирги замон фанининг методологик тамойиллари асосида, яқин ва узоқ хорижий мамлакатларда олиб борилаётган илмий тадқиқотларнинг ютуқлари ва ғоялари ҳақидаги маълумотларга эга бўлган

ҳолда ўзининг муносиб ўрнини эгаллаб бормоқда. Бу борада Т.Қори-Ниёзий, С.Ражабов, П.И.Иванов, М.Воҳидов, М.Г.Давлетшин, Э.Ғозиев, Р.Гайнутдинов, Б.Қодиров, Р.Суннатова, Р.Тошимов, А.Жабборов ва бошқаларнинг илмий тадқиқотларини эътироф этиш мумкин. Жумладан, ўқувчиларнинг техник қобилиятлари, ўқув мотивлари, замонавий мактаб ўқувчисининг психологик қиёфаси М.Г.Давлетшин ва унинг издошлари Р.Гайнутдинов, А.Жабборов, Ф.Ҳайдаровлар томонидан, тафаккур ва таълимни бошқариш муаммоси Э.Ғ.Ғозиевнинг ташаббусида, истеъдодли ўқувчилар ва касб танлаш муаммоси Б.Р.Қодиров раҳбарлигида, болаларнинг ақлий фаолият муаммоси Р.И.Суннатовалар томонидан самарали олиб борилмоқда. Ҳозирги пайтда республикамиздаги етакчи олийгоҳларнинг кафедра ва лабораторияларида ўқувчиларнинг психологик-физиологик хусусиятлари билан боғлиқ жараёнларни тадқиқ этиш юқори малакали мутахассислар томонидан махсус техникалар билан жиҳозланган шароитларда илмийтадқиқот ишлари самарали йўлга қўйилган. Фаннинг вужудга келиши ва ривожланиши жараёнида унга таъсир кўрсатиб келган барча назариялар, илмий ва амалий маълумотлар, йўналишлар ҳозирги кунга қадар ўзининг аҳамиятини сақлаб келмоқда ва фаннинг истиқболида ҳам муҳим илмий – назарий манба ҳисобланиб қолиши, табиийдир. Биологик қонуниятларни ўта жиддий, ўйлаб ташкил қилинган ҳамда муайян режа асосида олиб бориладиган текширишлар орқали холисона аниқлаш мумкин. Биологик тадқиқотлар жараёнини қуйидаги асосий босқичларига бўлиш мақсадга мувофиқдир: 1. Муаммониниг қўйилиши. Ҳар қандай илмий – текшириш ишлари каби, чунончи, психологиядан олиб бориладиган илмий текшириш ишлари ҳам назарий ва амалий аҳамиятга эга бўлган муаммони аниқлашдан, шунингдек бу муаммо фанда қанчалик очилганини билиш учун мазкур мавзуга оид адабиётларни таҳлил қилишдан бошланади.

2. Т адқиқот методикасини танлаш. Биологик тадқиқотлар турли методлар (бу методлар ҳақида қуйида батафсил фикр юриталади) билан олиб борилади. Текширишларнинг муваффақиятли чиқиши кўп жиҳатдан методни тўғри танлашга боғлиқ бўлади. 3. Аниқ маълумотларни тўплаш. Тўпланган маълумотлар ўрганилаётган муаммога мос бўлиши ёки уларни тўплаш мақсадга мувофиқ ҳарактерда олиб борилиши зарур. Илмий маълумотларга бўлган асосий талаб уларнинг объектив, тўла ва изчил бўлишидир. Тўпланган маълумотлар ўрганилаётган муаммони ҳар жиҳатдан ҳарактерлаб бериши керак. 4. Аниқ маълумотларни ишлаш. Тўпланган маълумотларни математик ва мантиқий жиҳатдан ишлаб чиқиш ум имийликни, хусусийликни топиш ва уларни тасодифий материаллардан ажратиш имконини беради. Бунда тўпланган материалларнинг ўртача миқдори (арифметик, квадрат ва ҳ.к.з), процент ва бошқалар аниқланади, сонга оид маълумотлар жадвалларда жойлаштирилади, график, диаграмма ва чизмаларда ўз аксини топади. Мураккаб мутаносибликдаги маълумотларни топишда эса вариацион статистика методлари қўлланилади. 5. Қонуниятларнинг ифодаланиши. Бу тадқиқотнинг энг қийин ва маъсулиятли босқичи ҳисобланади. Чунки бу босқичда маълумотларнинг моҳиятига қанчалик чуқур тушунилганлиги, уларнинг ўзаро боғлиқлигини ҳисобга олиб, босқич маълумотидан ҳар турли хулоса чиқариш мумкин. Кўпинча чиқарилган хулосалар тахминий ҳарактерга эга бўлиб, кейинги текширишлар, аниқлашлар учун асос бўлади. 6. Қону ниятни амалда қўллаш. Аниқланган қонуниятлар маълум бир амалиёт соҳасида қўлланилади. Амалда қўллаш аниқланган қонуниятнинг тўғрилигига батамом ишонч хосил қилиш имконини беради. Кўпинча ўқитувчилар ўз амалий фаолиятларида ҳамиша шахсий тажрибаларини ва бошқаларнинг тажрибаларини умумийлаштирадилар. Бироқ шундай бўлса ҳам, ҳар ҳолда, бундай умумлаштиришлар илмий

жиҳатдан етарли асосланган бўлмайди, яъни, муҳим аниқлик ва теранлик билан ажралиб турмайди.

Adabiyotlar: 1. Peregudov L.V.Saidov. “Oliy ta’lim menejmenti va iqtisodiyoti”. T., 2005. 2. Sharifxо‘jayev M.,Abdullayev YO. “Menejment”.Darslik. T., “О‘qituvchi”. 2001 . 3. G‘ulomov S.”Menejment asoslari”. T., 2002 y. 4. Dixtl K.”Prakticheskiy marketing”.M., 1996. www.google.com www.ziyonet.uz www.arxiv.uz

Похожие

«Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат» фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Психология ўқитиш методикаси фанининг предмети, вазифалари ва аҳамияти

Педагогик психологиянинг принциплари ва илмий тадқиқот методлари

Педагогиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Нутк устириш методикаси педагогик фан, фаннинг предмети, максади вазифалари