Ўқитувчи фаолиятида педагогик қобилият - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи фаолиятида педагогик қобилият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Ўқитувчи фаолиятида педагогик қобилият Режа : 1. Педагогик қобилият .Қобилиятнинг психологик- педагогик тавсифи. 2. Педагогик қобилиятнинг асосий турлари 3.Эмпатия ва перцептив кобилиятлар. 4. Педагогик фаолият ва унинг таркибий тўзилмаси

1.Педагогик қобилият .Қобилиятнинг психологик-педагогик тавсифи Педагогик қобилиятлар тарбияси биринчи бўлиб , XIX аср ўрталарида пайдо бўлди. Дестерверг 1-чи бўлиб педагогик қобилият, перцептив қобилиятлар ҳақида гапириб бу масалага эътиборини қаратди.У педагогик қобилиятнингкучига, педагогик тактга ва қатъий эркинликка эътибор берди. У ўқитувчининг билим орттиришлик қобилияти тушунчасини илггари сурди. Сўнгра XIX аср нинг 2-чи яримида П.Г.Редкин “аҳлоқий қобилият” тушунчасини илгари сурди.Бу фикрни К.Д.Ушинский давом эттирди.У “Одамни тарбиянинг энг асосий йўли ишонтиришдир,одамнинг эътиқодига эса фақат ишонтириш билан таъсир қилиш мумкин” дейди. Л.Н.Толстой :” Тарбиялашнинг муваффақиятли бўлиши учун тарбияловчи кишилар сира тухтамай ўзларини тарбиялай билишлари керак” ,деганди. А.С.Макаренко ўз тажрибасига асосланиб, “ агар ҳар бир киши қунт билан меҳнат қилса,у ўзига нисбатан талабчан бўлса,у яхши педагог бўлиши мумкин” , дейди. Қобилият ҳамма инсонларда мавжуд бўлиб, бир текисда бўлмай, бири юқори,бири ўрта қуйи даражадан ибортдир. Муваффақиятли ишлаш учун ҳар бир ўқитувчи педагогик маҳоратга эга бўлиши зарур.Педагогик маҳорат эгаси оз меҳнат сарф қилиб,катта натижага эришади.Қобилият фаолият жараёнида пайдо бўлади ва ривожланади. Қобилиятлар - одамнинг шундай психологик хусусиятларидирки, билим, малака, кўникма, ортириш шу хусусиятларга боғлиқ бўлади, лекин бу хусусиятларнинг ўзи бу билим, малака ва кўникмаларга тааллуқли бўлмайди. Масалан, иккита бола институтга кирмоқда дейлик. Улардан бири тест синовларидан муваффақиятли ўтди, иккинчиси ўтолмади. Бунда улардан бирининг қобилияти ортиқ деган хулосага келиб бўлмайди. Билим орттиришдаги муваффақиятнинг фақат бир ўзи билан қобилиятни аниқлаб

бўлмайди. Қобилиятлар билим, малака, ва кўникмаларини эгаллашда намоён бўлса ҳам улар билим, кўникмаларга тааллуқли бўлмайдилар. Одамнинг қобилиятлари билим ва кўникмаларни эгаллаш учун фақат имконият ҳисобланади. Бу билим ва кўникмалар эгалланадими ёки йукми, бўларнинг ҳаммаси, жуда кўп шароитларга боғлиқдир. Болада намоён бўлган мусиқа қобилияти унинг мусиқачи бўлишига кафил бўла олмайди. Боланинг мусиқачи бўлиши унинг унга махсус таълим берилиши, қатьийлик, саломатлигининг яхши бўлиши, мусиқа асбоби, ноталар ва бошқа шароитлар бўлиши керак. Бўларсиз қобилият тараққий этмай, сўлиб кетиши ҳам мумкин. ўқувчида ҳали зарурий кўникма ва малакалар системаси ҳамда мустаҳкам билимлар ва таркиб топган иш услублари йуклигига асосланиб, жиддий текширмай шошилинч равишда унда қобилиятлар йук деб хулоса чиқариш педагогнинг жиддий хатоси бўлади. Болалик пайтида маълум қобилиятларнинг атрофдагилар томонидан тан олинмаганлиги, кейинчалик шу қобилият туфайли шон шуҳрат топган одамлар кўп. Қобилиятлар фаолиятининг муҳим компонентлари бўлиши билим, малака, кўникмалар билан айнан бир нарса бўлмаса-да, улар бир-бирлари билан боғлиқдир. Қобилиятлар билим, малака, кўникмаларнинг ўзида кўринмайди, балки уларни эгаллаш динамикасида намоён бўлади, яъни бошқача айтганда мазкур фаолият учун муҳим бўлган билим ва кўникмаларни ўзлаштириш жараёни турли шароитларда қанчалик тез ва чуқур, енгил ва мустаҳкам амалга оширишингизда намоён бўлади. Худди шу ерда юзага чиқадиган фикрлар бизга қобилиятлар ҳақида гапириш ҳуқуқини беради. Демак, қобилиятлар шахснинг (қобилиятини) фаолиятини муваффақиятли амалга ошириш шарти ҳисобланган билим, кўникма ҳамда малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чиқадиган фарқларда намоён бўладиган индивидуал-психологик хусусиятдир. Агар шахснинг маълум сифатлари йиғиндиси одамнинг педагогик жиҳатдан асослаб берилган вақт

оралиғида эгаллаган фаолияти талабларига жавоб берса, бу нарса бизга унда мазкур фаолиятга нисбатан қобилияти бop деб хулоса чиқаришга асос бўлади. Агар бошқа бир одат бўлган шундай ҳолатларда фаолият талабларига жавоб бера олмаса, ундай пайтда бу унга тегишли психологик сифатлар бошқача айттанда қобилияглар йук деб фараз қилишга асос бўлади. Бундай одам керакли кўникма ва билимларни умумий эгаллаб олмайди деган хулосага борилмайди. Бўларни эгаллаш жараёни чўзилиб кетади, педагогдан кўп куч ва вақт сарфлашни талаб қилади. Қобилиятлар тараққиётининг юксак босқичига истеъдод деб аталади. Истеъдод деб одамга қандайдир мураккаб меҳнат фаолиятини муваффақиятли мустақил ва оргинал тарзда бажариш имконини берадиган қобилиятлар уюшмасига айтилади. Истеъдод маҳоратнинг дастлабки шарти бўлиб, лекин маҳоратнинг ўзидан анча ўзоқдир. Моҳир уста бўлмоқ учун жуда кўп ишлаш керак. Истеъдод меҳнатдан озод қилмайди, балки катта, ижодий ва зур меҳнатни тақозо қилади. Истеъдодли кишилар шубҳасиз меҳнат орқали оламга машҳур бўлган маҳорат даражасига эришганлар. Ҳақиқий маҳорат инсон истеъдодининг фаолиятида номаён бўлишидир. Қобилиятлар мураккаб стрУктурага эга бўлган психик сифатлар йиғиндисидан иборатдир. Қобилият сифатида намоён бўладиган психик сифатлар йиғиндисининг стрУктураси оқибат натижасида конкрет фаолият талаби билан белгиланади ва ҳар хил турдаги фаолиятлар учун турлича бўлади, энди шулардан педагогик қобилият ва унинг тўзилишини кўриб чиқамиз. Педагогик фаолиятнинг самарали бўлиши педагогик маҳоратга эришиш учун ўқитувчида қуйидаги қобилият турлари мавжуд бўлмоғи ва тарбиялаб етиштирилмоғи лозим. Билиш қобилияти, кўзатувчанлик қобилияти, нутқ қобилияти, ташкилотчилик қобилияти, обру орттира олиш қобилияти, тўғри муомала қилиш қобилияти, келажакни кўра билиш қобилияти, диққатни тақсимлай олиш қобилияти. Бу педагогик қобилиятлар

шахснинг ақлий томонини ҳам, эмоционал - иродавий томонини ҳам характерлаб беради. Бу сифатларнинг ҳаммаси бир-бири билан ўзаро боғланган бўлиб, бир-бирига таъсир этади ва бир бугунликни ҳосил қилади. 2. Педагогик қобилиятнинг асосий турлари. 1. Билиш қобилияти -фаннинг тегишли соҳаларига оид қобилиятдир. Бундай қобилиятга эга бўлган ўқитувчи фанни ўқув курси ҳажмидагина эмас, балки анча кенг чуқурроқ билади, ўз фани соҳасидаги кашфиётларни ҳамиша кўзатиб боради. Унга ниҳоятда қизиқишади, тадқиқот ишларини ҳам бажаради. Баъзан ўқувчилар орасида: "Х ни профессор деябер" кўпинча биз у ўз соҳасида билмайдиган бирор нарса бормикин деб ўйлаб қоламиз", "У дарсни бутун вужуди, жонжаҳди билан ўтади", ёки "Важоҳати катта-ю, билимининг мазаси йук", каби иборалар учраб туради. 2. Тушунтира олиш қобилияти -ўқитувчининг ўқув материалини ўқувчиларга тушунарли қилиб баён этиши, материал ёки муаммони уларга аниқ ва тушунарли қилиб айтиб бериш, ўқувчиларда мустақил равишда фаол қизиқиш уйғотиш қобилиятидир. Ўқитувчи зарур ҳолларда ўқув материалини ўзгартира олиши, қийин нарсани осон, мураккаб нарсани оддий, ноаниқ нарсани тушунарли қилиб ўқувчиларга етказа олиши даркор. Ўқитувчи ўқувчининг мустақил фикрлашини рағбатлантира олади. Лекин, айрим ҳолларда шундай фикрларни учратамиз: "ўқитувчи опамиз ҳеч нарсага ярамас эдилар, йўл-йўлакай бирор нарсани мутлақо тушунтириб бера олмасдилар." Ўқувчилар руҳиятини ҳисобга олиб бориш бу қобилиятларга асос қилиб олинади. қобилиятли педагог ўқувчиларнинг билим ва -камолот даражасини ҳисобга олади, уларнинг нимани билишлари ва ҳали нимани билмасликларини, нимани унутиб қўйганликларини тасаввур этади. Кўпчилик ўқитувчиларга, айниқса тажрибаси катта ўқитувчиларга, ўқув

материали оддий тушунарли ва қандайдир алоҳида изоҳни талаб этмайдигандек туюлмайди. Қобилиятли, тажрибали ўқитувчи ўзини ўқувчининг ўрнига қуя олади, у катталарга аниқ ва тушунарли бўлган нарсанинг ўқувчиларга тушунарсиз ва мавҳум бир нарса бўлиши мумкин эканлигига асосланиб иш тутади. Шунинг учун у баён этишни характер ва шаклини алоҳида ўйлаб чиқади ҳамда режалаштиради. Қобилиятли ўқитувчи материални баён этиш жараёнида турли ўқувчиларнинг тушунтирилаётган материални қандай ўзлаштираётганларини қатор белгилар асосида тўғри аниқлаб олади ва зарурат туғилган ҳолларда баён қилиш усулини ўзгартиради. Шунингдек қобилиятли ўқитувчи ўқувчиларнинг сабоқни ўзлаштириб олишлари учун замин тайёрлаб, уларнинг дам олишдан ишга ўтишлари бўшашиш, ланжлик, лоқайдликларига барҳам бериш учун минимал даражада вақт ажратиш заруратини ҳисобга олади. У тегишли вазият юзага келмагунга қадар иш бошламайди. Масалан, дарснинг ҳаддан ташқари зуриқиш билан ва кучли бошланиши ўқувчиларда муҳофаза қилувчи тормозланиш деб аталмиш ҳолатига сабаб бўлади, мия фаолияти тормозланади ва ўқитувчининг сўзлари етарли даражада идрок қилинмайди. 3. Кўзатувчанлик қобилияти ўқувчининг тарбияланувчининг ички дунёсига кира олиш қобилияти ўқувчи шахсини ва унинг вақтинчалик руҳий ҳолатларини жуда яхши тушуна билиш билан боғлиқ бўлган психологик кўзатувчанликдир. қобилиятли ўқитувчи унча катта бўлмаган ташқи кўринишлар асосида ўқувчининг ички ҳолатидаги жуда арзимаган ўзгаришларини ҳам фахмлаб олади. ўқувчиларнинг баъзан шундай гапларини эшитамиз: "қарамаёттанга ухшайди-ю, ҳамма нарсани кўриб туради", "ўқитувчимиз бирор ўқувчининг хафа бўлганини ёки дарс тайёрламаганлигини кўзидан билади".

4 . Нутқ қобилияти - нутқ ёрдамида шунингдек имо-ишора воситасида ўз фикр ва туйғуларини аниқ ва равшан ифодалаш қобилиятидир. Бу ўқитувчилик касби учун жуда муҳимдир. ўқитувчининг нутқи дарсда ҳамиша ўқувчиларга қаратилган бўлади. ўқитувчи янги мавзуни тушунтираётган, ўқувчининг жавобини таҳлил қилаёттан, маъқуллаёттан ёки қоралаёттан бўлса ҳам унинг нутқи ҳамиша ўзининг ички кучи, ишончи, ўзи гапираёттан нарсага қизиқаётганлиги билан ажралиб туради. Фикрлар ифодаси ўқувчилар учун аниқ, содда, тушунарли бўлади. ўқитувчининг баёни ўқувчилар фикри ва диқиқатини юқори даражада фаоллаштиришга қаратилади. Ўқитувчи ўқувчилар олдига саволлар қўйиб, уларни аста-секин тўғри жавоб беришга олиб боради, ўқувчининг диққатини ишга солувчи ҳамда фикрини фаоллаштирувчи сўз ва иборалар қўлланилади. ўқитувчи ўзундан ўзок жумлалар, мураккаб сўз бирикмалари, мураккаб ибораларни қўллашдан қочади. Ўринли юмор, ҳазил, енгилгина истеҳзо нутқни жонлантириб юборади, уни ўқувчилар яхши қабўл қиладилар. ўқитувчининг нутқи аниқ, жонли образли, талаффўзи жиҳатидан эркин ифодали, ҳиc-ҳаяжонли бўлиб, унда стилистик, грамматик, фонетик нуқсонлар учрамаслиги лозим. Бир хилдаги чўзиқ зериктирадиган нутқ ўқувчиларни тез чарчатади, уларни ланж, лоқайд қилиб қўяди. Айримлар тез, айримлар секин гапиришга мойил бўладилар. Ўқувчиларнинг ўзлаштиришлари учун ўртача, жонли нутқ яхши натижа беради. Ҳаддан ташқари кескин ва бақироқ нутқу ўқувчилар асабини бўзади, толиқтириб қўяди. 5. Ташкилотчилик қобилияти - биринчидан ўқувчилар жамоасини уюштириш муҳим вазифаларини ҳал этишга руҳлантиришни, иккинчидан ўз ишини тўғри уюшганлигини назарда тутади. ўз ишини ташкил этиш деганда ишни тўғри режалаштира олиш ва уни назорат қила билиш назарда тўтилади. Тажрибали ўқитувчиларда вақтни

ўзига хос ҳис этиш ишланмасини вақтга қараб тўғри тақсимлай олиш, белгиланган муддатда улгуриш хусусияти ҳосил бўлади. Дарс давомида, кутилмаганда ортиқча вақт сарфлаш ҳоллари учраб туради. Аммо тажрибали ўқитувчи зарур ҳолларда дарснинг режасини ўзгартира олади. б. Обр ў орттира олиш қобилияти - ўқувчиларга бевосита эмоционал иродавий таъсир кўрсатиш ва шу асосда обру орттира олишдир. Обру фақат шу асосдагина эмас, балки ўқитувчининг фанни яхши билиши, меҳрибонлиги, назокатлиги ва ҳакозолар асосида ҳам қозонилади. Авторитар қобилиятлар ўқитувчи шахсий сифатларининг бутун бир иродавий сифатларига (дадиллиги, чидамлиги, қатъийлиги, талабчанлиги ва ҳакозолар) шунингдек ўқувчиларга таълим - тарбия бериш масъулиятини ҳис этишга ўзини ҳақ эканлигига ишонишга, бу ишончни ўқувчиларга етказа олиш кабиларга ҳам боғлиқ. ўқувчилар қўполлик қилмайдиган, қўрқитмайдиган, тўғри талаб қўя оладиган ўқитувчини ҳурмат қиладилар. 7 . Коммуникатив - тўғри муомала қила билиш қобилияти. Болаларга яқинлаша олиш, улар билан педагогик нуқтаи назардан жуда самарали ўзаро муносабат ўрната билиш педагогик назокатнинг мавжудлигини билдиради. 8 . Келажакни кўра билиш қобилияти - ўз ҳаракатларининг оқибатларини олдиндан куришда, ўқувчининг келгусида қандай одам бўлиши ҳақидаги тасаввур билан боғлиқ бўлган шахсни тарбиялаб етиштиришда, тарбияланувчининг қандай фазилатларини тараққий этишини олдиндан айтиб бера олишда ифодаланадиган махсус қобилият. Бy қобилият педагогик оптимизмга, тарбиянинг қудратига, одамга ишониш билан боғлиқ бўлади.

9. Диққатни тақсимлаш қобилияти - ўқитувчи учун диққатнинг барча хусусиятлари ҳажми, кучи, идора қилина олиши ҳам тараққий этган бўлиши муҳимдир. Диққат айни бир вақтда фаолиятнинг бир қанча турлари ўртасида тақсимланиш қобилияти ўқитувчининг иши учун алоҳида аҳамият касб этади. Қобилият тажрибали ўқитувчи мавзуни баён қилиш мазмунини ва формасини ўз фикри ёки ўқувчи фикрини диққат билан кўзатади, айни вақтдa барча ўқувчиларни ўз диққат эътиборида тутади, толиқиш, эътиборсизлик тушкунлик аломатларини ҳушёрлик билан кўзатиб боради, барча интизом бўзиш ҳолларини эътибордан қочирмайди, ниҳоят шахсий ҳатти ҳаракатларини кўзатиб боради. Тажрибасиз ўқитувчи кўпинча материални баён қилишга берилиб кетиб ўқувчиларни эътибордан четда қолдиради. Ўқитувчи юқоридаги қобилиятлардан ташқари сабр - тоқатли, иродали бўлиши ва ибрат - намуна бўла олиш қобилиятига эга бўлиши лозим. ўқитувчи ўқувчиларни ўзининг шахсий намунаси, ўз шахсий ҳулқ атвори ва бутун шахси билан ҳам тарбиялайди. Болалар учун ўқитувчининг ҳар бир ҳатти ҳаракати намунадир. Бу холат ўқитувчидан болаларга нисбатан жуда зийрак муносабатда бўлишни талаб этади. Шунинг учун ўқитувчи ўзи укитадиган фанни мУкаммал билиш билан бирга юксак ахлоқий, маънавий пок, иродали, назокатли, сабр тоқатли, қатъиятли, меҳнатсевар, камтар бўлиши лозим. Ўқитувчининг иродаси ва аҳамиятига тўхталиб ўтган мақсадга эришиш йўлида турган қарама-қаршиликларнинг бартараф қилиш учун зўр бериш билан боғлиқ бўлган ва маълум мақсадга қаратилган онгли ҳаётий ҳаракатлар иродавий ҳаракатлар деб номланади. Ўқитувчида иродавий сифатларнинг мусақиллик, дидактик, қатъийлик, ўзини тута билиш каби муҳим томонлари бўлиши керак.

Мустақилликнинг моҳияти шундан иборатки, ўқитувчи ўзининг иш ҳаракатларнинг теварак атрофдагиларнинг тазийини, тасодифий таассуротлар билан эмас, балки ўз ишонч ақидалари, билимлари ва шу вақтда қандай иш тутиш кераклиги ҳақидаги тасаввурларга асосланиб белгилайди. Дадилликда ўқитувчи ўз вақтида ва ортиқча иккиланишларсиз етарли даражада асосланган қарорга келади ва шундан сўнг уларни ўйлаб ҳаётта тадбиқ этади. Дадиллик билан бир қаторда қатъийлик ҳам ишни муваффақиятли амалга оширишни таъминловчи муҳим сифатдир. Мақсадга эришадиган қийинчиликлар уни ҳайиқтирмайди, мақсад сари интилаверади. Иродавий фаолиятнинг юксак даражаси ўзини тута билишдир. ўқитувчининг собитлилик, ўзини тута билиш, ҳиc-туйгулари, кайфияти кечинмаларини, темпераментини бошқара олиш сифатлари жуда муҳимдир. Ҳар қандай вазиятда ўзини тута оладиган, ўзини йукотмайдиган, купам асабийлашмайдиган ва болаларнинг асабини ҳам бўзмайдиган ўқитувчини ўқувчилар афзал кўрадилар. Нерв системасининг типи (темперамент) ғоят барқарор, уни хохлаган пайтда тез ўзгартириб бўлмайди. Аммо уни қандайдир маънода бошқариш, жумладан салбий тип кўринишларини тутиб туриш мумкин. ўз типидаги ижобий томонларидан фойдалана оладиган ва салбий томонларига барҳам бера биладиган, нерв системаси исталган типининг намоёндаси бўлган киши ўқитувчи бўлиши мумкин. ўқитувчи ишининг муваффақиятига бу типлардан ташқари, юзага келадиган вақтинча психик ҳолатлар (кайфият) ҳам таъсир кўрсатади. ўқитувчилар кайфияти ёмон бўлса, уларнинг дарслари ҳам юришмаслигини биладилар. Буни ўқувчилар ҳам сезадилар уларга таъсир қилади.

Ўқитувчи айрим ҳолларда хуноб бўлиши ва ғазабланиши ҳам мумкин, лекин шу вақт ҳам ўзини йукотмаслиги керак, қўполлик ва ҳақоратга ўтмаслиги лозим. Ўқитувчи бУкилмас иродавий хусусиятга эга бўлиши, ҳаёт ва фаолиятда асло оғишмасдан мақсадни ҳатти ҳаракатларни амалиётда қўллаши лозим. ўқитувчининг сабр тоқатлилик хусусияти ушбу ҳолларда қамраб олиниши мумкин:  турли хусусиятлардан ташкил топган синфни жамоа сифатида шакллантиришда;  ўқитувчининг хулқ атворига, ўзлаштириш даражасига, укишга муносабатига, ўта фаоллиги (сустлигига) вазминлик билан ёндашишда;  шахслараро муносабатдаги ҳар хил низоли, зиддиятли ҳолатларга нисбатан шахсий фикрини билдиришда, уларнинг олдини олишда;  мактаб ички режимига жамоатчилик топшириқларига, рағбатлантиришнинг заифлигига, баъзи иллатлар куринишга тоқат қилиб фаолият кўрсатишда;  миллий анъаналар билан замонавийлик ўртасидаги зиддиятда ва бошқаларда. Ўқитувчининг андишалилик хусусияти муҳим роль ўйнаб, у педагогик фаолиятнинг мазмундорлиги, унинг таъсирчанлиги мезони бўлиб ҳисобланади. Ўқитувчининг андишалилиги бир қанча ҳолатларда ифодаланиши мумкин:  ўқувчи ёки ота-онага етказилиши, ўзатилиши мўлжалланган ахборот, хабар, маълумотга ўқитувчининг касбий нуфўзига зарар келтириши эҳтимоли нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда ёндошилади;

 ўқувчи шахсиятига, укишга муносабатига, сннф жамоаси ўртасидаги нуфўзга сезиларли халал бериш эҳтимоли мавжудлигини ҳиcoбra олишда;  ота-оналар билан оила шаънига нисбатан салбий кечинмалар пайдо бўлишини эътиборда тутишда;  оилавий низолар, можаролар, зиддиятлар, жанжаллар олдини олиш, уларнинг оқибатларини тушунишда;  шахслар муносабат, муомала, мулоқот шароитини бўзилиши ва бошқа нозик ҳолатларни англатади ва ҳакозо. Ўқитувчининг андишалигини, андишанинг оти қўрқоқ қабилида тутмаслиги керак. Бағрикенглик ўқитувчининг бағрикенглик хусусияти хулқ одоб кўринишлари, нохулқ кечинмалари, зиддиятлар оқибатларини руҳий дунёдан чиқариб ташлашда куриб кўрмасликка, сезиб сезмасликка олишда кўзга ташланади. Самимийлик ўқитувчининг мактаб, синф, турар жойда юзага келаётган ижобий тараққийпарвар воқеаларга ва ҳодисаларга нисбатан илк муносабатини, ундаги самимийликни ифодалайди. Унинг асосий моҳияти қуйидаги ҳолларда ифодаланади:  ҳамкасблар фаолияти, ютуқларига нисбатан хайрихохликда;  шогирдлар ютуқларига муносабатининг табиийлигида;  кишиларнинг хулқи, тадбиркорлиги ишбилармонлиги каби фазилатлар ва хусусиятларни холисона баҳолашда;  эл, юрт, худуд, жамоа, rypyҳ, зафарларига жаҳон цивилизацияси ва турли моҳиятдаги яққол воқеликларга одилона муносабатда бўлиш ва ҳ.к. 3.Эмпатия ва перцептив кобилиятлар. Фалсафа тарихида қобилият ўзоқ давргача “ўзгармас ирсият”, наслдан- наслга ўтувчи алоҳида куч сифатида талқин этилган..Бундай қарашлар

дастлаб инглиз файласуфи Ж. Локк ва францўз материалистлари томонидан танқид қилинган.Қобилиятни ривожлантирувчи анатомик-физиологик хусусиятлари туғма бўлади. Эмпатия - бошқа одамларнинг психик ҳолатларини тушуниш ва уларга ҳамдардлик қилиш қобилиятидир.(Биргаликда дардлашмоқ.) Перцептив - идрок жараёнининг асосий тўзилиши 1-чи бўлиб, бу идрок объектларини билиб олиш ва уни хотира образлари билан солиштиришдан иборатдир. Дидактик қобилият - ўқувчилар билан мулоқот қилишда, педагогиканинг таълим қонуниятларини ҳам методларини ўрганган ҳолда,кишининг таълим бера олиш қобилиятидир шу билан бирга ибратли дарс бериши. Конструктив – ўқитувчининг ўз ишини режалаштира олишидир. 4. Педагогик фаолият ва унинг таркибий тўзилмаси . Касбий-педагогик фаолиятнинг муваффақияти хусусий педагогик қобилиятларга боғлиқ бўлади. Педагогик қобилиятларнинг қуйидаги гуруҳлари фарқланади:  объектга (талабага) нисбатан сезгирлик;  коммуникативлик – инсонларга юз тутиш, хайрихоҳлик, муомалалик;  перцептив қобилиятлар – касбий етУклик, эмпатия, педагогик туйғу;  шахс динамикаси – иродага таъсир эта олиш ва мантиқий ишонтира олиш қобилияти;  ҳиссий барқарорлик - ўзини бошқара олиш;  креативлик – ижодий иш қобилияти . Педагогнинг хусусий қобилиятларига билим, малака ва кўникмаларни эгаллаш фаолияти ва шахсни тарбиялаш қобилияти ҳам

тегишлидир. ўқитиш, ўрганиш ва ўргатиш бўйича қобилиятларига қуйидагилар киради:  талабани тушунишни кўриш ва сезиш, бундай тушунишнинг даражасини ва характерини ўрнатиш қобилияти;  ўқув материалини мустақил танлаб олиш, ўқитишнинг самара берувчи усул ва методларини белгилаш қобилияти;  материални етарли баён қилиш, унинг барча талабаларга тушунарлилигини таъминлаш қобилияти;  талабаларнинг индивидуаллигини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш жараёнини ташкил этиш қобилияти;  ўқитиш жараёнида педагогик технологиялардан фойдаланиш қобилияти;  талабаларнинг катта одимлар билан ривожланишини ташкил этиш қобилияти;  ўзининг педагогик маҳоратини такомиллаштириш қобилияти;  ўзининг тажрибасини бошқалар билан баҳам кўриш қобилияти;  мустақил таълим олиш ва мустақил такомиллашиш қобилияти. Педагогик жараёнга қаратилган педагогик қобилиятларга қуйидагилар киради:  бошқа инсоннинг ички ҳолатини тўғри баҳолаш, унга ҳамдардлик билдириш, ҳамнафас бўлиш қобилияти (эмпатия қобилияти);  тақлид қилиш учун намуна бўлиш қобилияти;  тарбия жараёнида индивидуал хусусиятларни инобатга олиш қобилияти;  мулоқотнинг лозим топилган услубини, ўз ўрнини топиш, келиша олиш қобилияти;  ҳурмат қозониш, талабалар ўртасида обрўга эга бўлиш қобилияти.

Педагогик қобилиятлар ичида педагогик мулоқотга бўлган қобилият алоҳида ажралиб туради. Ўқитувчининг талабалар билан давомий ва самарали алоқаларини ташкил этишни коммуникатив қобилият билан боғлайдилар. Коммуникатив қобилият – бу педагогик ўзаро алоқалар доирасидаги ўзига хос тарзда намоён бўладиган мулоқот қобилиятидир. Психологияга оид адабиётларда коммуникатив қобилиятларнинг бир неча гуруҳлари фарқланади: 1. Кишининг бошқа кишини билиши. Бу қобилиятлар гуруҳида кишига шахс сифатида, шахснинг алоҳида қиёфаси, мотиви ва хатти-ҳаракатларига баҳо беришни, кишининг ташқи кўриниши, хулқи ва ички дунёси нисбатига баҳо беришни; савлати, имо-ишора, мимика, пантомимикасини «укий» олишни қамраб олинади. 2. Кишининг ўз-ўзини билиши . У ўз билимларини, қобилиятларини ўз характери ва ўз шахсининг бошқа қирраларини ҳамда ташқаридан ва унинг атрофидаги кишилар унга нисбатан қандай баҳо бериши лозим бўлса, шундай баҳо беришни кўзда тутади. 3. Мулоқот вазиятини тўғри баҳолай олиш . Бу вазиятни кўзатиш, унинг кўпроқ ахборот берадиган белгиларини танлаш ва унга диққатни жалб қилиш; юзага келган вазиятнинг социал ва психологик мундарижасини тўғри идрок этиш ва баҳолаш қобилиятидир. Ўқитувчи фаолияти турлари Олий мактаб ўқитувчисининг касбий фаолияти турли йўналишларда бўлади. Улардан энг муҳимлари тубандагилар: Ўқув педагогик фаолият. Бу фаолият жамият талабларига мос равишда олий мактабда ўқув жараёнини ташкил этишга йўналтирилади. Олий мактабдаги ўқув жараёни учун ўқув ва илмий-тадқиқот ишларининг ўзвий

боғлиқлиги, талабалар фаоллиги ва мустақил ишлари ижодий потенциал бўлган шахс аҳамиятини ошириш характерлидир. Олий мактабдаги педагогик фаолиятда назарий ва амалий фаолият қўшиб олиб борилади. Назарий фаолият янги қонуниятларни очиш билан боғланади. Амалий фаолият муайян вазиятларни янгилашга ва педагогик вазифалар тизимини ҳал қилишга йўналган бўлади. Ўқитувчи конкрет фанни бошқа ўқув фанлари билан ўзаро боғлаган ҳолда унинг укитилиш мақсад ва вазифаларини белгилайди, талабанинг ўқув- билиш фаолиятини жонлантиришни таъминлайдиган ўқитишнинг мазмуни, замонавий шакл ва методларини ўйлаб топади. Ўқитувчи ўқув-педагогик фаолиятининг ўзига хослиги унинг илмий- тадқиқот ишларида фаол иштирок этишидир. Олий мактаб ўқитувчисининг педагогик фаолияти тавсифида олимлар, одатда, Н.В.Кўзьмина ва З.Ф. Есарова тадқиқотларига таянадилар. Улар қуйидаги компонентларни фарқлайдилар:  констрУктивлик;  ташкилотчилик;  илмий билиш;  коммуникативлик. Констр ук тивлик компоненти илмий-тадқиқот, ўқув-тарбия ишларида лойиҳалаш ёки ўз констр у кциялаш малакаларида кўринади. Лойиҳалаш малакаси – бу илмий изланишни ёки ўқув-тарбия жараёнини моделлаштиришнинг интеллектуал малакаларидир. ўқитувчининг лойиҳалаш малакаси З.Ф.Есарова томонидан тадқиқ этилган.

Олий мактаб ўқитувчиси фаолиятини тавсифлаш ва баҳолаш учун қуйидаги сатҳлардан фойдаланилади :  репрод ук тив. Бунда ўқитувчи фақат ўзининг ахборотларини лойиҳалаштиради, лекин аудиториядаги талабаларнинг савияларини ҳисобга олмайди;  мослашувчан. Бу сатҳда ўқитувчи ўқув ахборотларини аудиториядаги талабаларнинг савияларига мос қилиб моделлаштиради;  локал-моделлаштириш. Бу сатҳда ўқитувчи ахборотларни баён қилибгина қолмайди, балки айрим масалалар бўйича билим, малака ва кўникмалар тизимини моделлаштира олиши лозим;  тизимли-моделлаштирилган билим. Бу сатҳда конкрет фанни ўзлаштириш учун зарур бўлган ўз фаолияти ва талабалар фаолияти тизимини моделлаштиради;  тизимли-моделлаштирилган фаолият. Бу сатҳда ўқитувчи талабалар билан бирга барча ўқув-тарбия ишлари тизимини моделлаштира олади. Ташкилотчилик фаолияти. Бундай фаолият илмий изланиш ва ўқув- тарбия жараёнини аниқ режалаштириш ва ташкил этиш малакасида кўринади. Бу ўқитувчи, талаба ва бошқа олимларнинг ўзаро алоқадор фаолиятидир. Ташкилотчилик фаолияти ўзини, ўзининг вақтини; талабаларнинг индивидуал, гуруҳ, коллектив ишини; биргаликдаги тадқиқотларини амалга ошириш учун кадрларни танлаб олиш ва уларнинг вазифаларини белгилаб беришни ташкил этиш малакасида намоён бўлади. Ташкилотчилик фаолиятининг асосий вазифаси шу фаолият иштирокчиларининг хатти-ҳаракатларини интеграциялашдир. Илмий-билиш фаолияти. Бу фаолият атроф-оламни ва ўзини чуқур ва ҳар томонлама билиш малакасида кўринади.

ўқитувчи ўз тадқиқотлари, талабалар ва аспирантларнинг илмий фаолияти жараёни ва натижаларини таҳлил қилади. Коммуникативлик фаолияти. Бу фаолият сафдошлари ва талабалар билан мақбўл ўзаро алоқаларни белгилаш малакасини кўзда тутади. Коммуникативлик фаолияти асосида ўқитувчининг ўз-ўзини бошқариш қобилияти ётади. Тадқиқотчилар педагогик вазифани педагогик жараённинг асосий бирлигини намоён этадиган ўзига хос тизим сифатида изоҳлайдилар. В.А.Сластенин педагогик вазифа деганда, билиш, воқеликни янгилаш (ўзгартириш) мақсади бўлган ўйланган педагогик вазиятни тушунади. ўқитувчининг мақсадга йўналган фаолиятида педагогик вазифанинг: стратегик, тактик ва оператив каби уч катта гуруҳи фарқланади. Стратегик вазифа. Бу ўзига хос улкан вазифа. Стратегик вазифалар таълимнинг умумий мақсадларидан келиб чиқади. У жамият ривожланишининг объектив эҳтиёжларини акс эттиради. Бу вазифалар педагогик фаолиятнинг дастлабки мақсади ва якуний натижаларини аниқлаб беради. Жорий педагогик жараёнда стратегик вазифалар тактик вазифаларга айланади. Тактик вазифалар таълимнинг якуний натижаларини таъминлашга йўналганлигини сақлаб қолган ҳолда стратегик вазифаларнинг у ёки бу бос- қичида ҳал қилинадиган вазифалардир. Оператив вазифалар педагог амалий фаолиятида жорий ва биринчи навбатда ҳал қиладиган вазифалардир. Олий мактаб ўқитувчисининг касбий фаолият таҳлили шуни кўрсатадики, бу касб ўта мураккаб ҳамда ўта ижодий касбдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари».Т.Ўзбекистон 1998 й. 2. Баркамол авлод орзуси. Тошкент Шарқ 1999 й. 3. Каримов И.А. «Ҳалоллик ва фидойилик фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин» Тошкент, «Ўзбекистон» 1994 й. 4. Каримов И.А. «Адолатли жамият сари» 5. Давлатшин М.Г. «Ўкувчиларда қобилиятни таркиб топтириш». Т.,ўқитувчи 1996 й. 6. Махмуд Хасаний. «Одоб бўстони ва аҳлоқ гулистони», Фан. 1994 й.

Похожие

Педагогик маҳорат ҳақида тушунча, унинг ўқитувчи фаолиятида тутган ўрни ва аҳамияти

Укитувчи фаолиятида педагогик кобилиятлар

Укитувчи фаолиятида педагогик кобилиятлар

Ўкитувчи фаолиятида педагогик кобилият

Бўлғуси ўқитувчи шахси. Ўқитувчининг педагогик қобилиятлари