Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi - Педагогиka - Рефераты

Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

197.5 KB

Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi Reja: 1. Qadimiy davrda madaniy - ma'rifiy faoliyat 2. Qadimiy davr madaniy - ma'rifiy faoliyatning shakllari va maskanlari 3. Markaziy Osiyo hududida o’ziga hos ho’jalik madaniyati 4. Zardushtiylik davri madaniyati 5. O‘rta asrlarda madaniy - ma'rifiy taraqqiyot 6. Yangi davrda madaniyat va ma'rifat sohasining ahvoli

(Surxondaryo) dan topilgan juda ko’p tosh qurollar, turli xayvon suyaklari xamda neandertal bolaning skeleti g‘orda yashovchi odamlarda o’ziga xos primitiv madaniyat asoslari vujudga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ibtidoiy teshiktoshliklar olovdan samarali foydalana olganlar. 9 yoshli neandertal bola dafn etilgan qabrdan xar xil predmetlar va tog‘ echkisi shoxini topilishi o’sha davrlarda diniy tasavvurlar paydo bo’lganini tasdiqlaydi. Teshiktoshliklar e'tiqodi bo’yicha, tosh va shox ximoya vositasi sifatida murdani ximoya qilgan. Bola ko’milgani va u xayvon shoxlari bilan o’ralgani bu o’sha davr odamlarida ma'lum ma'noda bo’lsa xam fikrlash qobiliyati borligidan dalolat beradi. Omonqo’ton g‘ori (Samarqand), Obiraxmat va Ko’lbulok (Toshkent), Kalacha va So’x (Farg‘ona vodiysi), Uchtut (Navoiy) oid topilmalar (150-3- ming yil oldin), odamlar to’da bo’lib yashab, ovchilik bilan xayot kechirishgani, ov qurollaridan foydalana boshlangani, bu bilan bir qatorda ovchilik o’yinlari (ovga tayyorgarlik ko’rish mashqlari) paydo bo’lgani xaqida ma'lumotlar beradi. Qoya va g‘or devorlarida ibtidoiy odamlar chizgan tasvir rasmlardan shuni bilsa bo’ladiki, bu davrdan boshlab odamlar o’simlik va xayvonot dunyosini tushunishga xarakat qilganlar. Ularning ongi, xarakatlari, marosimlarida «fetishizm», ya'ni odam uchun kerakli narsalar (masalan, yog‘och va tosh qurollar) ni muqddasligiga ishonish; «animizm», ya'ni bu tabiatdagi barcha xodisalar, narsalar, xayvonlarning joni va ruxi borligi, ularning iloxiy kuchiga sig‘inish; «magiya», ya'ni atrofdagi barcha xodisa, predmet va jonzodlarga g‘ayri-tabiiy iloxiy kuch yordamida ta'sir etishga ishonish unsurlari paydo bo’ladi. So’nggi Paleolit (30 ming- 12 ming yil avval) davri Samarqand, Krasnovodsk (Turkmaniston), Uchtut (Navoiy), Oxangaron kabi maskanlardan topilgan yodgorliklar (mexnat qurollari) da esa san'at (badiiy bezak) izlari ko’zga tashlanadi. Qadimgi tarixni o’rganuvchi olimlarning fikriga qaraganda, o’sha davrdan boshlab ayollar urug‘i xukmdorligi (matriarxat) davri boshlangan ekan. Matriarxat davrida jamiyatda ayollar xukmdor mavqyega ega bo’lgan, mansab, nasl va mulklar ona urug‘i bo’yicha meros bo’lib o’tgan, er xotinning jamoasiga o’tib

yashagan, erkaklar ayollarga bo’ysungan va xokazo. Matriarxat davrida ayollar turmushiga xos madaniyat ustivor bo’lgan. o’sha davrlardan boshlab bola tarbiyalash, ro’zgor yuritish, taom tayyorlash kabi odatlarning shakllanishida ayollar asosiy o’rin tutgan. Ov qilish erkaklarning vazifasi bo’lsada, ovdan keyingi barcha tadbirlarda ayollar bosh rol o’ynagan. Ayollar boshchiligida ovchi-erkaklar ishtirokida ovga, totem xayvonlarga bag‘ishlangan maxsus marosimlar, tomoshalar uyushtirilgan. Markaziy Osiyo xududida Paleolit davridayoq ilk tasviriy san'at namunalari paydo bo’ldi. Qoyatoshlarga o’yib chizilgan yoki rangli bo’yoqlar bilan tasvirlangan ibtidoiy san'at paydo bo’ldi. Bular totemistik e'tiqod bilan bog‘liq bo’lib, ulardan biri Surxondaryoning Zarautsoy darasida topilib o’rganilgan. Zarautsoydagi kamar va ungurlarda qadimgi tosh davrlarda yovvoyi buqani itlar yordamida ovlash manzarasi qizil bo’yoq bilan tasvirlangan. Ovchilar qo’lida o’q - yoy, sopqon, ko’pchiligi cho’qqisimon yopinchiq yopinib olgan. Bunda ov qilishning butun manzarasi, ovchilarning diniy tasavvurlari va badiiy fikrlashlari tasvirlangan. MEZOLIT davri (mil. av. 10-6 ming yilliklar) Machay g‘ori (Surxondaryo), Obishir (Farg‘ona vodiysi) ga oid madaniy topilmalar diqqatga sazovordir. Bu davrda ov va mexnat qurollari takominlashtiriladi, kamon va yoydan samarali foydalaniladi, termachilik, ovchilik, baliqchilik bilan shug‘ullanish ravnaq topadi va bu mashg‘ulotlarga oid odatlar paydo bo’ladi. NEOLIT “yangi tosh” davri (Mil. av. 6-3 ming yilliklarda) Markaziy Osiye xalqlari va madaniyatida “neolitik inqilobiy” o’zgarishlar sodir bo’ladi. Qabilalar termachilik, ovchilik, baliqchilik kabi ishlar bilan xo’jalikda band bo’lishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish xo’jaligiga xam o’tadi: xayvonlar xonakilashtiriladi, sodda dexqonchilik paydo bo’ladi. Markaziy Osiyo xududida o’ziga xos xo’jalik madaniyati: Xisor (chorvachilik) madaniyati, Joytun (dexqonchilik) madaniyati, Kaltaminor (aralash) madaniyati vujudga keladi.

Mazkur davrdagi Kaltaminor madaniyati aloxida axamiyatga egadir. Chunki, Uzunkul, Tayloqko’l (Farg‘ona vodiysi), Jonbasqala (Qoraqalpog‘iston), Tuzkon (Buxoro) va boshqa joylardagi yodgorliklar taxlili shuni ko’rsatadiki, bu davrda ikki daryo oralig‘ida odamlarning turmush tarzi ancha taraqqiy etib, rivoj topadi, to’qimachilik, kemachilik paydo bo’ldi, sodda dexqonchilik shakllanadi, qabilalar uyushmalari vujudga keladi. Shu davrda yasalgan mexnat qurollari, vositalari uteletar maqsadda (aniq amaliy qullash uchun) yaratilgan bo’lsada, ularga belgilar qo’yish va ularni badiiy bezash odatlari paydo bo’ldi. Bu davrda me'morchilik, kichik xajmdagi sodda xaykaltaroshlik, borliqni belgi va obrazlar bilan aks ettiradigan sodda naqqoshlik, mis eritib qurollar yasash, toshga ishlov berish, tikuvchilik, zargarlik kabi soxalar vujudga keladi. Bu o’sha davr odamlarining ma'naviy extiyojlari o’sganligi va madaniyati yuksala boshlaganidan dalolat beradi. JEZ davri (mil. av. 3 ming yillik - 1 ming yillik boshi) yodgorliklari: Zamonbobo (Buxoro), Suvergan (Qoraqalpogiston), Chust (Namangan), Amirobod (Xorazm), Sopollitepa (Surxondaryo) topilmalari Markaziy Osiyo xalqlari xayotida qator o’zgarishlar bo’lganidan, jumladan, odamlarni turmush tarzi va madaniyati ravnaq topganiga guvoxlik beradi. Bu davrda chorvachilik ravnaq topdi, o’troq dexqonchilik shakllanadi, sun'iy sug‘orishga asoslangan yerlar o’zlashtiriladi, bug‘doy, arpa, tariq, suli kabi ekinlar ekiladi. Sodda g‘allakorlik bilan birga urug‘ ekish va o’rim davrlarida rioya qilinadigan mexnat udumi va marosimlari shakllana boradi. Chorvadorlar va dexqonlar mol-mulkini ximoya qilish maqsadida qabilalarning ximoya kuchlari paydo bo’ladi. Jez davrida qabilalarda ota xuquqi (patriarxat) ustun turadigan bo’ldi. Qabilalar ittifoqlarga uyushadi. Qabila ittifoqlari madaniyati uyg‘unlashadi, mukammalashadi. Ittifoqlarda kuchli qabila madaniyati ustuvorlik qila boshlaydi. Miloddan oldingi 2-4 asrlarda eng diqqatga sazovor xodisalarning biri sifatida Markaziy Osiyoda ilk shaxarlarning paydo bo’lishi va yangi tipdagi shaxar madaniyatini shakllana boshlaganini aloxida qayd qilmoq kerak. Jumladan, Sopollitepa, Jarquton (Surxondaryo), Namozgox, Oltintepa (Turkmaniston),

Xorazm, Marokand kabi joylarda qal'a-shaxarlarni vujudga kelishi o’sha davrga xos yuksak madaniyat manzilgoxlarini vujudga keltirdi. Qal'alarning atrofini o’ralishi, shaxarlarda o’ziga xos me'morchilik bunyod bo’lishi, dexqonchilikdan xunarmandchilikning ajralib chiqishi, turli kasb - xunarlarning ravnaq topishi, mol almashuv va sodda savdo - sotiq taraqqiy etishi, bozor atrofida turli madaniy - maishiy maskanlar, tomoshagoxlarning paydo bo’lishi, axolining uy - ro’zgor, kiyinishga aloxida e'tibor berilishi, bularning xammasi shaxar madaniyatining kamol topishiga jiddiy zamin bo’ldi. Miloddan avvalgi 1-ming yillik Markaziy Osiyo tarixiga juda katta yangiliklar olib kelgan davr xisoblanadi. Mavjud suv xavzalaridan samarali foydalaniladi, Xorazm, Surxondaryo, Toshkent, Qashqadaryo, Zarafshon, Sirdaryo o’rta oqimi voxalarida kanallar qaziladi. Suv inshootlarini qazish vujudga keladi, sug‘orma dexqonchilik madaniyati keng rivojlanadi. Mexnat qurollarining taraqqiy etishi, temirdan foydalanuvning takomillashuvi natijasida xunarmandchilik ravnaq topadi. Mexnat ayriboshlanib, turli kasb (temirchi, zargar, kulol, tikuvchi, quruvchi) lar rivojlanadi. Dunyo sivilizatsiyasining boshqa mintaqalaridan farq qiluvchi Markaziy Osiyoga xos arxitektura-me'morchilik shakllanadi.Uz navbatida turli qal'a- shaxarlarga xos me'morchilik vujudga keladi. Marokanda, Kiroshota, Marv kabi shaxarlar rivoj topadi. 1 ming yilliklar o’rtalarida Xiva va Buxoro shaxarlari bunyod bo’ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot natijasida bu xududda dastlabki davlatlar - qadimgi Xorazm, Baqtriya, So’g‘d, Parfiya, Kangyuy, Dovon va bu davlatlarga xos madaniyatlar vujudga keladi. San'at rivoj topadi. Bu davr san'ati xususiyatlari zargarlik buyumlarida o’z aksini topgan. Samarqanddan topilgan o’qchi, odam-xo’kiz, afsonaviy xayvonlar tasviri tushirilgan taqinchoqlar, Toshkent atrofidan topilgan sher boshli bilakuzuklar uslub jixatidan axmoniylar san'atiga yaqin. Sirdaryo bo’yida yashagan axoli xonadonlarida “Zariadr va Odatida” ning maxalliy matni asosidagi tasvirlari bo’lgan. Shimoliy Uzbekiston

xududidagi qabristonlardan topilgan badiiy buyumlar “xayvonsimon tasvirlash usuli” da uslublashtirilgan xayvon shakllari bilan bezatilgan. Markaziy Osiyo tarixidagi siyosiy-iqtisodiy o’zgarishlar, bu xududdagi madaniy taraqqiyotiga xam jiddiy ta'sir qildi. Miloddan avvalgi 4-3 asrlar davomida Markaziy Osiyo yerlarining ko’pchilik qismida eronlik Axmoniylar sulolasi xukmdorlik qilgan. Bu qadimiy Eron madaniyatini maxalliy madaniyatga ta'sirini kuchaytirdi. Bu davrdan boshlab Markaziy Osiyoda qadimiy eron tili, odatlari, e'tiqodlari Markaziy Osiyo xalqlari orasida xam tarqaladi. Miloddan avvalgi 329-327 yillarda Markaziy Osiyoning janubiy - g‘arbiy qismini Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) bosib oladi va yunon- makedon, xukmdorligi 150 yil davom etgan. Yunon-makedonlar xam Markaziy Osiyo madaniyatiga o’z ta'sirini o’tkazdi. Jumladan, bu xududda xam yunon arxitekturasi, xaykaltaroshlik san'ati, teatr tomoshalari paydo bo’ldi. Bu ta'sirni Markaziy Osiyo janubida paydo bo’lgan Yunon - Baktriya davlatida yaqqol sezsa bo’lardi. Natijada, janubda yunon va baktriya madaniyatlari uyg‘unlashuvi o’ziga xos Yunon - Baqtriya madaniyatini vujudga keltirdi. Miloddan oldingi 2-1 asrlarda Markaziy Osiyo xududining janubida Yunon - Baktriya xokimligini Toxarlar yo’q qilib, Toxariston davlatini tuzishadi. Shimolda Amu va Sirdaryo oralig‘ining bir qismi xamda xozirgi Janubiy - g‘arbiy Qozog‘iston xududida shimoldan kelgan ko’chmanchi turkiy xalqlaridan biri - kanglar Buyuk Kang davlatini tuzishadi. Farg‘ona vodiysida esa Parkan davlati (poytaxti Gushan-xozirgi Uzgan) vujudga keladi. Biroq, milodiy asr boshlanishi arafasida janubda Massaget qabilasi Toxar urug‘laridan birining nomi bilan atalgan Kushon podsholigi vujudga keladi, va u borgan sari (Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Shimoliy Xindiston) ni o’z ichiga olib, o’sha davrda dunyodagi 3 yirik imperiyalar qatoriga qo’shiladi. Kushon davri madaniyati insoniyat tarixida o’zining munosib o’rnini topadi. Me'morchilik, xaykaltaroshlik, devoriy rang tasvirlik, temir, tosh, suyaklar yuksak badiiy saviyadagi asarlar yaratish Kushon madaniyatining tarkibiy qismiga aylanadi.

Kushon imperiyasida ko’p dinlarga e'tiqod qilishgan. Bu imperiyada zardushtiylikning turli ko’rinishi-maxalliy Mazdeizm (Mitra -Quyosh va Anaxita yer-suv kulti), Yunon - Baqtriya kultlari, erondan o’tgan moniylik, Xindistondan o’tgan buddaviylik va boshqalar keng tarqalgan. Janubiy Uzbekistonda Budda xaykallarini topilishi bu yerda Buddizm tarqalganiga dalil bo’ladi. Shunday qilib, Kushon madaniyati o’zida maxalliy, yunon - baqtriya, eron, xind an'analarini omuxta etgan o’ziga xos boy va go’zal ma'naviyat sifatida namoyon bo’ldi. Miloddan avv. 4 asr - mil. 4 asrda Markaziy Osiyo xududida badiiy madaniyat- tasviriy san'at va amaliy bezak san'atning barcha soxalarida yuksak ko’tarilish davri bo’ldi. Uning muxim xususiyatlaridan biri - san'atlar uyg‘unlashuvidir, Xususan bu davrda xaykaltaroshlik va rang-tasvirning me'morlik bilan o’zaro uyg‘unligi namoyon bo’ldi. Xaykallar loydan yasalgan, gips qoliplarda qo’yilgan, ayrim xollarda toshdan yo’nilgan. Xolchayonning bo’yalgan xaykallari inson qiyofalari (shoxlar, ma'budlar, jangchi, sozanda, masxarabozlar, bolalar) ni gavdalantirgan. Dalvarzintepa turar joylaridan topilgan devoriy rasmlar mavzuining xilma - xilligi va ularning maxoratli ishlanganligi (turli etnik guruxlar, marosimlar, koxin va koxin ayol, zirxlangan chavandoz, ayollar, naqsh mavzui va b.) bilan farq qiladi. Uzbekistonning janubiy xududi xaykaltaroshligida Budda dini bilan bog‘lik bo’lgan Gandxar xaykaltaroshligi maktabi bilan aloqalar seziladi. Monumental san'atning uslubiy yo’nalashlari Uzbekistonning qadimgi xunarmandlik san'atida xam o’z aksini topgan. Tangalardagi o’ta individuallik bilan tasvirlangan yunon - baktriyaliklar tomonidan qadrlangan ellinistik ma'budlar, Osiyolik xukmdorlarning qiyofalari - Kushon va Xorazmning ismi noma'lum shoxi, Buyuk Kushon shoxlarining umumlashma tasviri va Osiyo xalqlarining ma'budlaridan ko’pchiligining xaykallari qadimgi yunon va maxalliy badiiy an'analarning qo’shilib ketganidan dalolat beradi. Markaziy Osiyo xalqlarida qadimdan mavjud bo’lgan turli diniy qarashlar (totemistik, animistik, politeistik, magik kabilar) zamirida va ularning kerakli g‘oyalarini birlashtiradigan Zardushtiylik dini keng tarqalgan. Bu dinning

muqaddas kitobi - “Avesto” o’sha davrning, qolaversa jaxon madaniyatining noyob durdonasidir. Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xududlarida miloddan oldingi 7-6 asrdan miloddan keyingi 7-8 asrlar orasida asosiy din sifatida Zardushtiylik (zaroastrizm, otashparastlik) shakllanadi va taraqqiy etadi. Bu din ko’pgina qadimiy diniy e'tiqodlar, jumladan, Mitraizm (quyoshparastlik) zamirida taraqqiy etadi. Ma'lumki, zardushtiylarning fikricha, dunyo asosini ikki qarama - qarshi narsa yaxshilik va yomonlik, yorug‘lik va qorong‘ulik, issiqliq va sovuqlik, xayot va o’lim o’rtasidagi kurash tashkil qilgan. Shuning uchun dunyodagi barcha ijobiy xodisalarni yaxshilik xudosi-Axuramazda (Xurmuz) va xamma salbiy narsalarni yomonlik xudosi Anxara-Maynyu (Axriman) irodasiga bog‘lik deb tushunishgan. Zardushtiylar yaxshilik xudosiga yaxshilik qilishni, yomonlik xudosiga yomonlik qilmasligini iltimos qilib sig‘inishgan. Shuningdek, zardushtiylar yaxshilik xudosi Axuramazdaning yordamchilari Mitra (yigit qiyofasidagi quyosh va yorug‘lik tangrisi), Anaxita (go’zal qiz siymosidagi unumdorlik, xosildorlik, farovonlik tangrisi), Xumo (go’zal qush qiyofasidagi baxt, taqdir va boylik tangrisi), Xubbi (mard yigit qiyofasidagi suv tangrisi), Mirrix (yosh jangchi qiyofasidagi urush va g‘alaba tangrisi) kabilarga xam itoat qilishgan. Zardushtiylar o’z marosimlarida koinotning 4 unsuri - quyosh (olov), suv, yer, xavoni ulug‘lashgan, ularni dunyodagi eng muqaddas narsalar deb tan olishgan. Olov quyoshning yerdagi shakli deb, unga aloxida sajda qilishgan. Shuningdek, olov barcha gunoxdan tozalovchi sexrli kuch sanalgan va unga bag‘ishlab maxsus otashxonalar, otash saroylari, otash uylari qurishgan, unda turli bayram, marosimlar uyushtirishgan. Old Osiyoda paydo bo’lgan oromiy xati ta'sirida qadimgi Xorazm, Sug‘d va Baqtriy yozuvlari paydo bo’ladi. Markaziy Osiyo xududidagi eng qadimiy yozuvlardan biri-bu Xorazmning Qo’yqirilgan qal'adan topilgan xumdagi (miloddan oldingi 4 - asrga tegishli) xatdir. Miloddan oldingi 3 - asrga tegishli Tuproqal'adagi 18 topilma - yogoch,

teridagi yozuvlar - Xorazm davlati yuksak moddiy va ma'naviy rivojlanish maskani bo’lganidan dalolat beradi. Parfiya podshologining poytaxti eski Niso qadimiy shaxarchasida 2 mingga yaqin sopol idishdagi yozuvlar - miloddan oldingi 3-1 asrlarda o’rta Osiyoda o’ziga xos Parfiyan yozuvi paydo bo’lganidan xam dalolat beradi. Miloddan oldingi ming yillik oxirida keng tarqalgan qadimiy yozuvlardan biri sug‘d yozuvidir. Zardushtiylarning muqaddas kitobi - “Avesto” mana shu yozuvda bayon qilingan. “Avesto” mazmuni bir necha ming yillar ichida vujudga kelib, og‘izdan - og‘izga o’tib, mil. oldingi. 7-6 asrlarda yozma shakli vujudga kelgan. Tarixchilar bergan ma'lumotlarga qaraganda, “Avesto” ilk varianti oltin xarflar bilan 20 ming mol terisiga bitilgan ekan. Bu kitob Iskandar vaqtida yo’q qilingan. Parfiyan podshosi tomonidan tiklanib, yangi Avesto yozuviga ko’chirilgan va Ganjadagi Otashsaroyiga saqlanishga topshirilgan ekan. Afsuski, vaqt o’tishi bilan bu noyob yodgorlik xam yo’qolib ketgan. “Avesto” da dunyoning yaratilishi, insonni xalq bo’lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurash o’z ifodasini topgan. “Avesto” faqat odamningina emas, balki bir xovuch tuproq, bir qultum suv, bir nafaslik xavoning xam muqaddas ekanligi xaqidagi kitob. Dunyodagi biror bir diniy ta'limot, yo biror bir alloma zaminni va undan unuvchi bug‘doyni, uning xosilasi - nonni “Avesto” chalik ko’klarga ko’tarmagan. Abu Rayxon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asarida quyidagicha yozadi: “Podshox Doro ibn Doroning xazinasida “Avesto” ning 20 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni yondirib, unda xizmat qiluvchilarni o’ldirgan vaqtda ularni kuydirib yubordi. Shuning uchun o’sha vaqtdan beri Abistonning beshdan uchi yo’qolib ketdi”. Iskandar “Avesto” ning tibbiyot, falsafa va ilmi nujumga doir o’rinlarni tarjima qilib, qolgan qismini yoqib yuborishni buyurgan, bu noyob yodgorlik keyingi asrlardagi paxlaviy, fors tillardagi talqini asosidagina bizgacha yetib kelgan.

Sosoniylar davri (3-4 asr) da “Avesto” matnlarini yig‘ish, tiklash va taxlil qilish borasida xam ulkan ishlar qilingan. “Avesto” mazmuni zamonlashtirilgan, uni yozish uchun oromiy yozuvi asosida maxsus “Avesto” alfaviti yaratilgan, unga o’rta fors tilida tushuntirishlar berilgan. Shunday qilib, “Avesto” yozuvi orqali ajdodlarimizning tarixi, turmushi, falsafasi, odatlari, xo’jaligi xaqida qimmatli ma'lumotlar bizgacha yetib keladi. Baqtriyada deyarli bir vaqtning o’zida ikki yozuv ishlatilgan. Ularning biri - oromiy yozuvi asosida va ikkinchisi Iskandar istilosidan so’ng yunon alfaviti asosida vujudga kelgan. Milod.boshida paydo bo’lgan qadimiy turk yozuvi - “Urxun-Yenisey” yoki “Turkiy run” deb nom olgan. Bu yozuv Enasoy (Yenisey) dan tortib Markaziy va Urta Osiyoga tarqalgan xalqlarga mansub edi. 38 xarfli qadimiy turk yozuvi yodgorliklari qoya, devor, qabrtosh xamda temir idish, sopol, tanga, yogoch, qog‘ozlarda saqlanib qolgan.Urxun - Yenisey yodgorliklari bilan birga taxminan 4 asrda Sharkiy Turkistonda (sug‘d yozuvi negizida) qadimiy uyg‘ur yozuvi paydo bo’ladi. Bu yozuv o’rta asrlarda keng tarqalgan: mo’g‘illar imperiyasining (12-13 asrlar) rasmiy yozuvi, Markaziy Osiyeda (14-15 asrlar) arab yozuvi bilan bir qatorda foydalanilgan, uning yordamida ko’plab davlat xujjatlari, adabiy va ilmiy asarlar yaratilgan. Ko’zada topilgan mil. oldingi 3-2 asrlarga oid yodgorliklar natijasida oromiy grafikasi asosida Farg‘ona yozuvi xam bo’lganligi xaqida xam taxminlar mavjud. Kxaroshtxi va braxma yozuvlarida oromiy xatlari izlari bo’lsa xam, ular xind yozuvlari asosida rivoj topgan va Markaziy Osiyoning janubiy xududlarida o’z izlarini qoldirgan. Zardushtiylik dini paydo bo’lgan zamin xaqidagi baxs uzoq asrlardan buyon davom etib kelmokda. Ayrimlar zardushtiylar vatani Parfiya degan farazni bildiradi, ayrimlar Midiyada paydo bo’lgan desa, boshqalar Turonzamin (Xorazm, Baqtriya, Sug‘d, Farg‘onada) paydo bo’lib, so’ngra Eron va boshqa mamlakatlarga tarqalgan, deydilar. Abu Rayxon Beruniy Markaziy Osiyo xalqlarning qadim zamonlarda jamoat bo’lib bir joyga to’planadigan, doimo olov yonib turuvchi muqaddas xonalari, ya'ni

jamoa yig‘inlari o’tkaziladigan, diniy marosimlar chog‘i ko’pchilik kelib ovqatlanadigan olovxonalari bo’lganligini yozadi. Bu olovxonalarning qoldiqlari o’sha eski nomida (otashkada) xozir xam tog‘lik tojiklar orasida saqlanib qolgan. Bu olovxonalarda erkaklar dam olib, xalfanalar qilishgan, jamoa yig‘inlari o’tkazilgan, shuningdek, yo’lovchilar tunab qolishgan. Bu joylar “Erkaklar uyi” deb xam atalgan. Bular xozirgi choyxonalarning ilk ko’rinishi bo’lishi mumkin. Zardushtiylik ta'limotiga e'tiqod etgan odam tozalik va poklikka rioya qilishi, xayvonlarga ozor bermasligi lozim, soch va tirnoqlarga bo’lgan pokiza munosabat xam Axura Mazdaga yoqadigan xususiyat sanalgan. Bu odat xozirgi kungacha yetib kelgan bo’lib sartaroshxonalarda soch tolalari tezda oyoq ostidan yig‘ib olinishi, xonadonlarda xam sochni xoxlagan joylarga tashlamay chekkaroq joylarga yig‘ib, keyin mevali daraxtlar tagiga ko’milishi, tirnoqlar duch kelgan joyga tashlanmasligi o’sha odatlarning ko’rinishidir. Ma'lumki, miloddan ilgari Eron, Sug‘d va Xorazmda zardushtiylik kalendaridan foydalanilgan. Yilning xar fasli xar oyining o’z bayramlari va mashxur kunlari bo’lgan. Masalan, “farvardin mox - yoz boshi, tir mox - kuz boshi, mexr mox - kish boshi, diy mox - baxor boshi edi. Ularning oylari ichida to’rt faslga qarab ishlatiladigan (xayit) kunlari bor edi”, - deydi Beruniy. Ba'zi etnograf olimlarning, jumladan N.Lobachevaning fikricha, qadimdan o’rta Osiyoda yil boshi baxorga to’g‘ri kelar edi. Sosoniylar sulolasi davrida (3- asr) yil boshi yozga, ya'ni 21-22 iyunga ko’chirilgan. Birok oy kalendariga o’tilganidan keyin, yilning birinchi oyi yana baxorga, tun va kunduz baravar bo’lgan kunga, ya'ni 22 martga ko’chirilgan. Bu xaqda Beruniy yozadi: “Navro’z o’tmish zamonlarda quyoshning saraton burjiga kirish paytiga to’g‘ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach, baxorda keladigan bo’ldi”. “Navro’z” ning kelib chiqishi xaqida ko’plab fikrlar, afsonalar, miflar mavjud. Masalan zardushtiylar davridagi ba'zi tushunchalarga qaraganda, yaxshilik xudosi Axura-Mazda baxor - yozda, yomonlik xudosi-Axriman kuzda va qishda xukmdorlik qilar emish. Baxorning birinchi kunini yaxshilik xudosi yomonlik xudosining ustidan g‘olib chiqqan muqaddas sana deb uni bayram qilishgan. Bu

sana “Navro’z” kuniga aynan to’g‘ri kelgan. Boshqa qadimiy afsonalarga ko’ra Odam Ato va Momo Xavo bir - biri bilan uchrashgan kun «Navro’z» bayrami deb tan olingan emish. Firdavsiyning “Shoxnomasida” esa yangi yil «Navro’z» ning kelib chiqishi shox Jamshid nomi bilan bog‘lanadi. Masalan, Jamshid yurtga yaxshilik qilish maqsadida odamlarni kasbga o’rgatadi, temir eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib kiyim to’qitadi, xammom, uy, saroylar bunyod qiladi, bog‘ bunyod qiladi. Nixoyat, ishlari gurkirab ketgan kunlardan bir kuni taxt yasatib, unda osmonga ko’tariladi. A.Navoiyning “Tarixi mulki ajam” nomli asarida Jamshidning buyuk kashfiyotlari so’nggida ulug‘ kun Navro’z ixtiro qilinganligi bayon qilinadi. Beruniy keltirgan afsona bo’yicha xam Navro’z ulkan ishlar qilgan Jamshid shoxga bog‘lanadi. “Jamshid o’ziga arava yasab olgach, o’sha kuni aravaga chiqib oldi, jinlar va shaytonlar uni xavoga ko’tarib, bir kunda Damovand tog‘idan Bobilga olib bordilar. Odamlar bu ajoyib voqyeani ko’rgach, o’sha kunni xayit qildilar va Jamshidning (aravada uchishiga) taqlid qilib arg‘imchoqlarda uchdilar”. «Navro’z» ning paydo bo’lishi xaqidagi bunday afsonalarni turli nuqtai- nazarda talqin qilish mumkin. Biroq masalaga ilmiy yondashadigan bo’lsak, “Navro’z” ning yuzaga kelishi xar tomonlama ilmiy asoslangan koinot va tabiat qonuniyatlari, ya'ni quyoshning xamal burjiga kirishi, kecha va kunduzning vaqt jixatidan barobar bo’lishi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda jonlanishning boshlanishi, baxorning kelishi bilan bog‘lik bo’lgan. Buning ustiga, “Navro’z” ning chuqur ildizlariga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda ibtidoiy odamlarning dexqonchilikka o’tganidan so’ng dalalarda yangi ish mavsumi boshlanishidan oldin o’tkaziladigan baxor bayramlariga borib taqaladi. Bizgacha yetib kelgan qadimiy manbalardan shu narsa ravshanki Eron, Urta Osiyo va Afg‘onistonda “Navro’z” bayramini o’tkazish Axmoniylar davrida (miloddan avval 6-asrlarda) keng tarqalgani ma'lum bo’ldi. Agar shunday bo’lsa “Navro’z” ning tarixi 26 asr va undan ortiq vaqtga egadir. Zardushtiylik kalendari bo’yicha fevral oyining 1-kuni - “Kichik Navro’z” (yoki Ommaviy Navro’z) boshlangan, 6-kuni esa “Katta Navro’z” uyushtirilgan.

Sosoniylar sulolasi davrida bu ikki “Navro’z” birlashtirilib, kichik va katta “Navro’z” o’rtasidagi barcha kunlar bayram deb e'lon qilingan. Vaqt o’tishi bilan “Navro’z” bayramini nishonlash bir oygacha cho’zilgan. Beruniy quyidagilarni bayon qiladi: “Keyingi podshoxlar bu oy, ya'ni farvardin moxning barcha (kunlari) ni xayitga aylantirib, ularni 6 ga taqsim etdilar. 1- besh kun podshoxlar uchun, 2-si ulug‘ kishilar uchun, 3-si podshoxlarning g‘ulomlari uchun, 4-si xizmatkorlari uchun, 5-si xalq ommasi uchun, 6-si cho’ponlar uchun”. Podshoxlar o’zlari uchun belgilangan 1-besh kunni quyidagi tartibda , ya'ni 1- kun "Podshox Navro’z kuni xayitini boshlab, odamlarga o’zining xalqni qabul qilishini bildiradi. 2-kuni martabasi juda yuqori kishilar, ya'ni dexqonlar va mashxur (xonadon) axllari qabul qilinib, 3-kuni otliq sipoxlar va ulug‘ donishmandlar uchun, 4-kuni esa o’z o’g‘illari xamda qaramog‘idagi kishilarni qabul etish uchun o’tiradi. 5-kuni o’zi uchun Navro’z qiladi". Oddiy xalqning milodgacha bo’lgan “Navro’z” ni nishonlashda o’ziga xos odatlari bo’lgan. Masalan, bir -birlariga shakar va shirinliklar xadya qilishgan, gullar taqdim etishgan, bir-birlariga suv sepilgan, bayram arafasida 7 xil don (bug‘doy, arpa, juxori, guruch, no’xot, mosh, loviya) dan go’ja tayyorlanib, qo’ni - qo’shni, qarindoshlarga tarqatilgan. Bulardan tashqri eroniylarda “S” xarfi bilan boshlanadigan 7 xil o’simlik urug‘idan o’stirilgan ko’katlar bilan dasturxon bezatilgan. Shuningdek, quritilgan mevalardan tayyorlangan sharbat, bo’yalgan tuxumlar va boshka noz-ne'matlar qo’yilgan. Arvoxlar ruxini shod etish uchun shamlar yoqilgan. Katta idishga suv to’ldirilib, unga ko’k barg yoki ko’kat solib qo’yilgan. Bu odat yangi yil xosildorlik va mo’l-ko’lchilik yili bo’lsin, degan istakni bildiradi. Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida suvga bag‘ishlangan odatlar, xayitlar xaqida ko’p to’xtalgan. Lalmilkor yerlarda “Suv xotin” “Sust xotin” marosimi shakllangan. Bunday odatlarda, odamlar bu yil suvli, xosildor bo’lsin deb bir-birlariga suv sepganlar. Bu odat forishliklarda xozirgi kunlargacha saqlanib qolgan.

Bunda qishloq ayollari katta qo’g‘irchoq yasab unga qari kampirning ko’ylagini kiydirishgan, so’ngra maxsus qo’shiqlar aytishib, qo’g‘irchoqni dalalardan, ko’chalardan, ko’tarib o’tib, xar bir xonadonga olib kirishgan. Marosim qatnashchilari “Sust xotin” qo’shig‘ini aytib, uylarga kirishganida uy egalari ularni xursandchilik bilan qarshilab, albatta qo’g‘irchoq ustidan suv sepishgan, o’z imkoni doirasida xayr-exson qilishgan. Beruniy bergan ma'lumotlarga qaraganda, Xorazmda “Vaxshangom” deb ataluvchi xayit bo’ib, u Vaxsh va Jayxun suviga bag‘ishlangan. Bu kuni odamlar Jayxun daryosiga borib cho’milishgan. Kuz mavsumida nishonlanadigan katta bayramlardan “Mexrjon” va “Tirgon”bayramlaridir. Beruniy yozishicha «Quyosh va oy falakning ikki ko’zi bo’lganidek, Navro’z va Mexrjon zamonning ikki ko’zidir». Demak “Navro’z” baxorda kun va tunning baravar kelishida nishonlansa, “Mexrjon” - kuzdagi teng kunlikda nishonlanadigan bayram bo’lgan. “Navruz” kuni tabiatda jonlanish boshlansa, “Mexrjon” kuni o’suvchi narsalarning yetilishi chegarasiga yetib, o’sish moddalarining undan uzilishi sodir bo’lgan. “Mexrjon” bayramidan so’ng odamlar qishga tayyorgarlik ko’ra boshlagan. “Xuroson podshoxliklarida shu kuni otliq askarlarga kuzlik va qishlik kiyim berish rasm bo’ldi”, deb yozadi Beruniy. “Tirgon” bayrami kuz boshida yig‘im - terim boshlanishidan oldin o’tkaziladigan bayram. “Tir” so’zi “kuz” degan ma'noni bildiradi. Agar baxor so’nggida va yozda suvga e'tiqod qilish odatlari keng tarqalgan bo’lsa, kech kuz, qish va erta baxorda uyushtiriladigan barcha bayram va marosimlarda olov va gulxan yoqish odat bo’lgan. Zardushtiylikning eng yirik bayramlaridan “Sada” bayrami bo’lib, u olovning kashf etilishiga bag‘ishlangan. Firdavsiyning “Shoxnoma”sida “Sada” bayramiga asos solingani xaqida maxsus bob bor. Unda yozilishicha adolatpanox Xushang bir gurux kishilar bilan toqqa borayotganida to’satdan baxaybat ilonga duch keladi. Xushang katta tosh otadi, biroq tosh ilonga tegmay qoyatoshga borib tegadi va birdan toshlar orasidan

uchqun va olov chiqadi. Shu xodisadan so’ng Xushang olovni qanday xosil qilishni kashf etadi: Mavjud manbalarga asoslanib “Sada” bayrami qish mavsumida o’tkazilganligini yaqqol bilsa bo’ladi. Biroq ba'zi tarixiy manbalarda bu bayram qish boshlanishida, boshqalarida qattiq sovuq kunlar boshlanishidan oldin, ya'ni 22 dekabr kuni, eng qisqa kun va eng uzoq tun bo’lganda, yana bir manbalarda qishki sovuqlar tugaganda o’tkazilishi xaqida ma'lumotlar beriladi. Bundan kelib chiqadiki, qish vaqtidagi barcha bayramlarda olov, gulxan yoqish odat bo’lgan. Ularning eng kattasi “Sada” bo’lgan bo’lishi mumkin. Balki “Sada” bayrami qishning oxirida o’tkazilgan bo’lishi xam mumkin. Beruniy bu to’g‘rida qiziqarli ma'lumotlarni keltiradi. Aytilishicha, shu kuni qish jaxannamdan dunyoga chiqadi. Shuning uchun olov yoqib alangalatish, shu olovlarga yovvoyi xayvonlarni tashlash, alanga ichiga parrandalarni uchirish va olov atrofida ichimliklar ichib, o’yin - kulgi qilish podshoxlar marosimlariga aylanadi. Islomgacha bo’lgan davrda qiziqarli bayramlar ko’p bo’lgan. Ulardan biri ayollar bayramidir. Bu bayram “Ro’zi isfandarmuz” deb atalgan. Bu xaqda Beruniy: “o’tmish zamonlarda bu oy va bu kun xotinlar xayotiga xos bo’lib, erlar ularga exson qilar edilar”,- deb yozadi. Isfandarmuz so’zining ma'nosi “aql” va “muloxaza” demakdir. Isfandarmuz solixa, nomusli, yaxshi ishlar qiluvchi va eriga muxabbatli xotinga vakil bo’lgan farishtaning nomi xamdir. Bayram va xayitlar kishilarni ona-tabiatga qaytaradi, tabiat boyliklari va go’zalliklarini tushunish va qadrlashga o’rgatadi. O‘rta asrlarda madaniy - ma'rifiy taraqqiyot IX-XII asr Markaziy Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xayotidagi eng yorqin bosqichlarda biri xisoblanadi. Bu davrda u jaxon madaniyati taraqqiyotining eng yirik va markaziy o’chog‘iga aylanib, keyingi davr Sharq va g‘arb madaniy

taraqqiyoti rivojiga samarali ta'sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyolik olimlar yaragan asarlar jaxon ilm-fanining nodir yodgorligiga aylanadi. IX-XII asrlar madaniy taraqqiyotiga islom dinining ta'siri nixoyatda kuchli bo’lgan. Islomning o’zlashtirishi natijasida yerli axoli o’rtasida arab tilini, islom nazariyasini va shariat axkomlarini, islomning xuquqiy asoslarini o’rganishga bo’lgan qiziqish misli ko’rilmagan darajada kuchayib ketadi. Bu davr madaniyatining rivojlanishi albatta, yerli xalq vakillarining xokimiyat tepasiga chiqishi bilan xam bog‘liqdir. Chunki siyosiy xokimiyatning maxalliy xukmdorlar qo’liga o’tishi, birinchidan, mamlakatni iqtisodiy-siyosiy jixatdan mustaxkamlash, ikkinchidan, milliy e'tiqodlar va qadriyatlarni qayta tiklash, uchinchidan, boshqa mamlakatlar xududlari bilan madaniy va savdo-sotiq aloqalarini daslab tiklashi, so’ngra yanada rivojlantirish, to’rtinchidan ilmiy badiiy tafakkur va ijodkorlikning ro’yobga chiqishga imkoniyat yaratib beradi. VIII asr oxirlariga kelib arab xalifaligida siyosiy tanglik Tanglik vujudga keladi. o’zaro ichki nizolar, siyosiy mustaqillikkka intilishlar xalifalik xokimiyatini kuchsizlantirib qo’yadi. Natijada xalifalikning Movrounnaxr va Xurosonda davlatni boshqarish ishlariga maxalliy xukmdorlarni jalb qilishi kuchayadi. Xalifa Ma'mun xurosonlik va movarounnaxrlik xukmdorlarni ayrim viloyatlarga noib qilib tayinlaydi. Ular esa o’zlariga berilgan viloyatlarni mustaqil boshqara boshlaydilar. Shu boisdan dastlab Toxiriylar, so’ngra, Somoniylar davlati vujudga keladi. Bu davrda sug‘orma dexqonchilik kuchayib, sug‘orish muxandisligi rivojlanadi. Maxsus mirob - muxandislar qatlami paydo bo’ladi. Davlatning xarbiy kuch - qudratini oshirishga bo’lgan intilish esa, chorvachilik, jumladan, yilqichilikning rivojlanishiga olib keladi, qurol - aslaxa tayyorlash uchun qilingan xarakat natijasida xunarmandchilik taraqqiy etadi. Shaxarlarda qurolsozlar maxallalari paydo bo’ladi. Shuningdek to’qimachilik, kulolchilik, degrezlik, chilamgarlik, misgarlik, zargarlik, shishasozlik va duradgorlik, ot - abzal anjomlarini tayyorlash rivojlanadi. Shaxarlarning qiyofasida tub o’zgarishlar ro’y beradi. Ulkan va xashamatli binolar, masjidlar, minoralar, madrasalar, maqbaralar,

xonaqoxlar, karvonsaroylar, arklar, ko’shklar quriladi. Xitoy, Xindiston, Eron, Iroq, Kichik Osiyo, Sibir, Volga daryosi bo’ylari va boshqa mamlakatlar xamda xududlar bilan bo’ladigan savdo-sotiq aloqalari yuksaladi. YUqori taraqqiyotga ega bo’lgan mamlakatlar darajasiga chiqishga bo’lgan xarakat avj oladi. YUqori madaniy jixatdan yuksalgan xalqlarning tili, tarixi va madaniyatini o’rganishga bo’lgan qiziqish nixoyatda oshib ketadi. Islomni qabul qilgan mamlakatlarda arab tili xukmron tiliga aylanadi. Fan va adabiyot, Qur'oni Karimning arab tilida bo’lganligi, uning sura va oyatlari arab tilidan boshqa tillarga o’girilmaganligi, ularning mazmunini tushunib yetishga bo’lgan intilish, arab tiliga bo’lgan qiziqish va uni o’rganishni yanada kuchaytiradi. Natijada yerli axolining ilm-fanni egallashga, arab tilini o’rganishga bo’lgan qiziqishi ilmi-toliblarni xalifalikning madaniy jixatdan rivojlangan markazlari xisoblanuvchi Bag‘dod, Basra, Damashq, Qoxira, Xamadon, Balx, Mashxad, Nishopur, Marv kabi shaxarlariga borib ta'lim ola boshlashga undaydi. Turli xalqlar madaniyatini chuqur o’rgangan ilmi-toliblar o’zlari mansub bo’lgan etnoslar madaniyatini bir-biriga yaqinlashtiradilar. Islom olamida keng yoyilgan tasavvuf, xadisshunoslik, adabiyot, til va boshqa ayrim fanlar rivojiga sezilarli ta'sir ko’rsatadilar. Bu esa milliy-madaniyatlarning milliy qobiqdan chiqib, xududiy-mintaqaviy madaniyat darajasiga ko’tarila boshlaganligining muxim bir belgisi edi. Bunga muayyan xududda tug‘ilib, tarbiya topgan allomalar-Imom al -Buxoriy va At-Termiziylarning muxaddislikda, Burxoniddin Marg‘inoniyning fiqxshunoslikda, Axmad Yassaviy va Najmiddin Kubroning tasavvufda, Zamaxshariyning arab tilida, Maxmud Qoshg‘ariyning turk tilida, Yusuf Xos Xojib va Axmad Yugnakiy, Rudakiy va Firdavsiylarning adabiyotda islom mintaqaviy madaniyatlarining rivojiga ta'sir ko’rsata olganliklarini misol qilib olish mumkin. Bu davr madaniyati taraqqiyotining ikkinchi bir muxim belgisi-milliy madaniyatning rivojlanib, mintaqaviy, so’ngra umumjaxon madaniyati taraqqiyotiga ko’rsatgan ta'siri bilan xarakterlanadi. Bunga misol tariqasida

Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Ibn Sino va Beruniylarning faoliyatini ko’rsatish mumkin. Demak, ko’pgina Markaziy Osiyolik olimlar jaxon madaniyati, fani va falsafiy tafakkurini o’rganish natijasida milliy va mintaqaviy madaniy taraqqiyotdan umumjaxon madaniyati taraqqiyoti darajasiga ko’tarila oladilar va keyingi davrlar umumbashariy madaniy taraqqiyot jarayoniga turtki beradilar. Xulosa qilib aytganda bu davr madaniyati, birinchidan, islomni qabul qilgan o’lkalardagi iqtisodiy rivojlangan shaxarlarga borib ilm o’rganish va o’rgatish - ilm soxiblari va ilmi-toliblarning erkin xarakatlanishi uchun imkoniyatlarning mavjudligi, ikkinchidan, milliy madaniyatlarning qobig‘idan chiqib, boshqa xalqlar madaniyati yutuqlaridan baxramand bo’lish, boshqa xalqlar madaniyatini boyitish xamda undan quvvat olish imkoniyatlarining mavjudligi, uchinchidan, savdo - sotiq bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar, islom g‘oyalarini yoyuvchi mashoyixlar, darveshlar, muridlar, mudarrislar va tolibi-ilmlarning «musulmon madaniyati» ni butun islom olamiga yoyish imkoniyatlariga ega bo’lganliklari, to’rtinchidan, o’sha davr xukmdorlarining fan va madaniyatning rivojlanishiga yordam berish, olimu- fuzalolarga g‘amxo’rlik qilib, ularning keng ko’lamda tadqiqot ishlarini olib borishlariga imkoniyat yaratib berganliklari kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Fanda IX-XII asrlar Markaziy Osiyo madaniy taraqqiyotini «Ilk Uyg‘onish davri madaniyati» nomi bilan atash qabul qilingan. Uyg‘onish davri-bu eng avvalo ijtimoiy taraqqiyotda ishlab chiqarish munosabatlarining xam, ma'naviy taraqqiyotning xam yangi bir bosqichga o’tish davridir, ya'ni eski ishlab chiqarish munosabatlari va ma'naviy xayotdan yangisiga o’tishdir. IX-XII asrlar Movarounnaxr va Xurosonda vujudga kelgan Somoniylar, Qoraxoniylar, g‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshoxlar davlatlari eng avvalo iqtisodiy jixatdan yuksalishga erishdilar. So’ngra islom ma'naviyatiga asoslangan madaniy taraqqiyotni vujudga keltirdilar. Ma'naviyat asoslari xisoblangan e'tiqod yakdilligi, siyosiy boshqaruv asoslari, qonun ustunvorligi, axloqiy kamolot, aql- idrok takomili, ma'rifiy barkamollik va fan taraqqiyoti bosqichiga chiqa oldilar.

Sharq uyg‘onish davri madaniyatining asosiy xususiyati va moxiyati inson ma'naviyatini yuksaltirishga, uning ma'naviy extiyojlarini qondirishga barcha imkoniyatlarning qaratilganligidan iborat bo’lsa, g‘arb uyg‘onish davri madaniyatida moddiy extiyojlar va manfaatlar qondirishga asosiy e'tibor berilganligi bilan farqlanadi. Agar Sharq va g‘arb ma'naviyatiga e'tibor berilsa, Sharqda ma'naviy barkamol insonni shakllantirishga e'tibor berilganligini, kishilar o’rtasidagi munosabatlar axloqiy barkamollikka, diyonatlik asosiga qurilganligini ko’rish mumkin. g‘arb madaniyatida asosiy e'tibor kishining moddiy jixatdan ta'minlanganligiga qaratiladi. Shu boisdan g‘arbda ko’proq shaxsiy manfaat ustunlik qiladi. Ikkinchi tomondan barcha Uyg‘onish davrlari madaniyatlari taraqqiyoti boshida o’sha davr xukmdorlarining o’zlari turganlar. Agar g‘arb va Sharq Uyg‘onish davrlari madaniyatini bir-biriga solishtirsak, g‘arb Uyg‘onish davri madaniyatining eng gullab-yashnagan markazi-Florensiya shaxrida, shaxarning eng boy-badavlat kishisi, bankir Kozima Medichi turganligini ko’ramiz. Sharq Uyg‘onish davri madaniyati rivojlangan paytda o’sha davrning eng badavlat kishilari xisoblangan xukmdorlar-xalifa Xoriun ar-Rashid, uning o’g‘li Ma'mun, somoniylar, qoraxoniylar va boshqa sulolalarning vakillarini ko’ramiz. Ular islomning mustaxkamlanishiga, ma'rifatning tarqalishiga, turli xil fan soxalarining rivojlanishiga boshchilik qilganlar. o’zlarining poytaxtlariga o’sha davrning ko’zga ko’ringan olimlari, fiqxshunoslari, muxaddislari, tarixchilari, shoirlari, me'morlari, san'atkorlarini to’playdilar. Maxsus ilm markazlari, kutubxonalar, madrasalar barpo etadilar. Ularni mablag‘ bilan ta'minlab turadilar. Shu boisdan IX asrdan boshlab ilm-fan, adabiyot va san'at, me'morchilik va teologiya yuksak darajada rivojlana boshlaydi. Uyg‘onish davri madaniyatining yana bir muxim xususiyati-turli fan soxalarida xaqiqiy demokratik jarayonning ro’y berganligidir. o’sha davrning buyuk allomalari - ilm-fan fidoyilari millati, diniy e'tiqodlari qanaqa bo’lishidan qat'iy nazar, yagona maqsad-fanlarni rivojlantirish uchun kurashadilar. Yunon, yaxudiy, arab, fors, turk, xind, xitoy, vizantiya va boshqa xalqlardan yetishib chiqqan

olimlar sharqning Bag‘dod, Damashq, Kufa, Basra, Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv kabi madaniyat markazlarida to’planishib, fanning turli soxalari bo’yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Umuman olganda, Uyg‘onish davri madaniy taraqqiyotining xususiyati- ijtimoiy va ma'naviy taraqqiyotda muayyan etnik birliklarning milliy madaniyatni, milliy qadriyatlarni qayta tiklash va yuksaltirishga bo’lgan yuqori darajadagi bunyodkorlik intilishlari bilan xarakterlanadi. Urt Osiyo va Xuroson xududlaridan yetishib chiqqan ko’pgina muxandislar, fiqxshunoslar, islom nazariyotchilari xali shakllanib ulgurmagan islom dininning nazariy jixatdan mustaxkamlanishiga juda katta ulush qo’shdilar. Chunki, IX asr boshlarigacha «Qur'oni Karim»ni taxlil qilish, suralar va oyatlarni nazariy jixatdan asoslash shakllanib ulgurmagan edi. Oyatlardagi kishilar xali tushunib yetolmagan, munozarali jixatlari mavjudligi sababli turli xil mazxablar va xatto, Qur'oni Karimning yaratilganligi yoki Ollox tomonidan Muxammad payg‘ambarga vaxiy qilinganligi ustida ayrim tortishuvlar (mutakalimlar va mu'tazililar o’rtasida) bejiz vujudga kelmagan edi. Shu boisdan xam IX asrdan boshlab eng avvalo «Qur'on»ni talqin qilish, «Xadis»larni to’plash, shariat qonunlarini ishlab chiqish va islom olamida uning ustivorligiga erishish, islomning falsafiy asoslarini yaratish kabi dolzarb masalalar xal qilina boshlandi. Bu vazifalarni amalga oshirishda buyuk ajdodlarimiz-Imom Buxoriy, At- Termiziy, Burxoniddin Marg‘inoniy va o’rta Osiyodan yetishib chiqqan boshqa ko’plab mashxur so’fiylar, ulamolar, shoirlar, tilshunoslar, faylasuflar ulkan xissa qo’shdilar. Xullas, IX asr islomning nazariy va amaliy jixatdan mustaxkamlanishi va Xadis ilmining «oltin asri» bo’lib qoladi. IX asrdan boshlab islom olamida xadisshunoslik ilmi, ya'ni xadislarni to’plash, uni o’rganib, taxlil qilib va tartibga solish rivojlanadi. Xadisshunoslik ilmining rivojiga islom olamida «Xadis ilmining amiri» nomini olgan Imom Buxoriy muxim rol o’ynaydi. Uislom nazariyasi va xadisshunoslik ilmiga oid 29 ga yaqin asar yozadi. Uning «Al Jome' as-Saxiyx», «Al adab al-Mufrad», «At Tarix as -

Sag‘ir», «At Tarix al-Kabiyr», «Kitob al-Ilal», «Kitob al - Kuna» kabi asarlari Imom Buxoriyni islom olamiga mashxur qiladi. Ayniqsa, uning 4 jildlik «Al Jome' as-Saxiyx» («Ishonchli to’plam») asari musulmon olamida «Qur'oni Karim»dan keyingi ikkinchi manba xisoblanadi. Imom Buxoriy to’plagan xadislar faqat islom ta'limotiga oid umumiy qonunlarni aks ettiribgina qolmay, ularda mexr-muxabbat, saxiylik, ochiq ko’ngillik, ota-ona, ayollar va kattalarga xurmat, yetim-yesirlar va ojizlarga muruvvat, faqir-bechoralarga ximmat, vatanga muxabbat, mexnatsevarlik, xalollik va do’st-birodarlik kabi umuminsoniy axloq normalarini targ‘ib qilivchi, ularning mazmun va moxiyatini aks ettiruvchi qomusiy asardir. Unda nima yaxshi-yu, nima yomon, nimani bajarish mumkin-u, qaysi birlarini bajarmaslik afzalligini, nimalardan o’zini tiyish zarurligini ko’rsatuvchi pand-nasixat va o’git kabilar asosiy o’rin egallaydi. (qarang: U.Uvatov. Donolardan saboqlar. T., 1994.10-bet). Imom Buxoriyning eng yaqin shogirdi va maslaxatgo’yi Imom at-Termiziy bo’lgan. U xadisshunoslik ilmiga oid «Al Jome' as-Saxiyx», «Al Jome' al-Kabiyr», «Saxiyx at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy» kabi 10 dan ortiq asar yozadi. At-Termiziy xam o’z ustozi imom Buxoriy singari o’zi to’plagan xadislarni toifalarga bo’lib, saxiyx (ishonchli, to’g‘ri), xasan (yaxshi), maqbul va zaif (bo’sh) kabi guruxlarga ajratib taxlil qiladi. At-Termiziyning «Al Jome' as-Saxiyx» asari quyidagi boblarni o’z ichiga oladi: taxorat, namoz, zakot, ro’za, xaj, janoza, nikox, emizish, taloq, savdo-sotiq, qozilik axkomlari, taomlar va ichimliklarni iste'mol qilish me'yorlari, tovon to’lash, me'yor, qurbonlik, nazr-niyoz, iymon, jixod, xayr- exson va saxovat, tabobat, farzlar, vasiyatnomalar, taqdir, jannat sifatlari, ilm, odob va axloq, Qur'on fazilatlari, qiroat, tafsir va boshqalar. Umuman olganda, xamyurtlarimiz Imom al-Buxoriy va at-Termiziylar o’zlari yaratgan asarlari bilan nafaqat islom olami madaniy taraqqiyotiga, balki umuminsoniyat ma'naviyati taraqqiyotiga ulkan ta'sir ko’rsata olganlar. IX asrdan boshlab islom olamida sufizm tariqati vujudga keladi. Tasavvuf dastlab poklanish, tarki dunyochilik orqali taqvadorlikka erishish tarzida vujudga keladi. Ular dabdabali xayotdan yuz o’girib, boriga qanoat qilish, darveshlik yoki

zoxidlik yo’lini tutishni tanlaydilar. Sufizmning dastlabki vakllari xatto, odamlar orasida bo’lish, ular bilan muloqat qilishda turli xil gunox so’zlarni tinglamaslik, ularning g‘am-alamlariga, xursandchiliklariga sherik bo’lmaslik, ko’ngil xavasi mayliga tushib qolmaslik, ya'ni quloq, ko’z, tan gunoxlariga botib qolmaslik uchun odamlardan uzoqroqda yashashni, xilvat joy tanlab, yolg‘iz Ollox zikrida bo’lishni ixtiyor etadilar. So’fiyning birdan-bir maqsadi xar tomonlama poklanib iloxiy rux bilan qo’shilib ketishdir. Tasavvufda iloxiy rux g‘oyasi xar bir sufiyni xarakatga ketiruvchi qudratli kuch xisoblanadi, ya'ni inson ruxi Ollox tomonidan berilgan. Demak, ilox ato qilgan rux yana unga qo’shilib ketishi kerak. Lekin bu qo’shilish osongina amalga oshmaydi. Buning uchun inson xudo ato qilgan umri davomida o’z ruxini kamolga yetkazib, Olloxga bo’lgan ishqini qalbida saqlab, uning diydoriga erishishga o’zini bag‘ishlaganligini isbot etishi zarur. So’fizmning xususiyati - insonni kamolotga erishishiga undashdir. Inson tariqat yo’liga kirar ekan tabora kamolotga erisha boradi, sofdil donishmandga aylana boradi. Inson tasavvuf yo’lidan borarkan, o’zidagi yaramas illatlarni yo’qotib, takomil bosqichiga ko’tarila boradi. So’fizm o’ziga islom, nasroniylik, buddaviylik, xinduizm va boshqa dinlardagi axloqiy komillik orqali xudoga yetishish kabi ideal maqsadni o’ziga mujassamlashtiradi. Demak, so’fizmda axloqiy kamolotga erishishdek umumbashariy ideallar mujassamlashgan. Shu boisdan tasavvufdagi xar bir tariqat asoschilari iloxiy ishqqa erishishning tartib qoidalarini ishlab chiqdilar. IX asrga kelib sufizmning nazariy asoslari, ya'ni o’z-o’zini chiniqtirish, tarbiyalashning amaliy - ruxiy mashqlari va yo’llari ishlab chiqiladi. Tasavvuf X-XI asrlardan boshlab Eronga, so’ngra, Movarounnaxrga tarqaladi. Uning keng ko’lamda yoyilishida o’rta asr aqoid mutafakkirlaridan Xakim Termiziy, Abu Xamid g‘azzoliy, Yusuf Xamadoniy, Abduxoliq g‘ijduvoniy va Axmad Yassaviy, Najmiddin, Kubrov kabi tariqatchilarning xizmatlari kattadir.

Tasavvufning Yassaviylik tariqatiga asos solgan Axmad Yassaviy o’zining «Xikmatlar» asarida tasavvufning asl moxiyati va islom dinining qonun - qoidalari xamda urf-odatlarining majmui xisoblangan shariatni atroflicha asoslab beradi. Shuningdek, Axmad Yassaviy tasavvufning maslagi xisoblangan tariqatni, ruxiy- ma'naviy kamolotning asosi bo’lgan ma'rifatni va kamolotga yetishishning yo’li xisoblanuvchi xaqiqatni asoslab beradi. Axmad Yassaviyning ta'kidlashicha, xaqiqatga erishmoq uchun ma'rifatga ega bo’lish, ma'rifatga erishmoq uchun tariqatga amal qilmoq, tariqatga amal qilish uchun shariatga bo’ysunish talab qilinadi. Lekin Axmad Yassaviy kamolotga erishmoq uchun ushbu to’rt yo’lni bosib o’tuvchi xar bir soliq tarkidunyochilik qilishi, foniy dunyo roxatlaridan voz kechishi, uzlatda toat-ibodat yo’lida zaxmatlar chekishi zarurligini ta'kidlaydi. Najmiddin Kubro Xorazmda «kubroviya» sulukiga asos soladi. Kubroviya sulukining asosida «tavba», «zuxr» («mol-dunyodan voz kechish»), «tavakkul» («ollox yo’lida»), «qanoat», «uzlat», «zikr», «tavajjux», «sabr», «murakaba» («kamol topish») va «rido» («xaqqa yetish») kabi bajarilishi shart bo’lgan qonun- qoidalar ifodalanadi. Kubroviya tariqatining moxiyati-Ollox diydoriga yetmoqqa qaror qilgan solixning kamolotga erishmog‘i, kamolot yo’lida mashaqqatli mexnat qilishi va bu jarayonda foniy dunyo noz-ne'matlaridan baxramand bo’lishga ruxsat etilganligidir. Kubroviylik tariqatining eng muxim xususiyati-so’fiyning doimo xalq bilan birga bo’lishi, o’zi yashayotgan yurtni ximoya qilishga da'vat etishidir. Shu boisdan Najmiddin Kubro Chingizxon qo’shinlari Xorazmga xujum qilganda, xalq bilan birga bo’ladi va qo’liga qurol olib, o’z shogirdlari xamda izdoshlari bilan birga bosqinchilariga qarshi kurashadi va shaxid bo’ladi. Najmiddin Kubro o’zining «Favoix al-jamol va fatotix al-jamol» («Jamolining muattarlari va kamolotning egalari»), «Al-usul al-ashara» («o’nta qonun va qoidalar») nomli asarlarida o’z sulukining asosiy moxiyatini ochib bergan va so’fiylik ta'limotining rivojiga ulkan xissa qo’shgan.

So’fizmning Urta Osiyoda keng tarqalishi va islom olamiga keng yoyilgan yassaviylik, kubroviylik, keyinchalik naqshbandiylikning vujudga kelishiga asosiy sabab, so’fiylik tariqatining maxalliy xalqlarning an'anaviy e'tiqodlari, sig‘inish elementlarini inkor qilmasdan o’ziga singdirishi va maxalliy shart-sharoitlarga moslanuvchanligi xisoblanadi. Markaziy Osiyolik bir qator shoirlar ilk Uyg‘onish davri arab adabiyotining rivojlanishiga ulkan xissa qo’shdilar. Abu Mansur Ibn Abdumalik As-Saolibiyning «Asr axli fozillari xaqida zamona durdonasi» va «Tatimmat al - Yatimat» asarlarida berilgan ma'lumotlarga ko’ra, Markaziy Osiyolik 130 ga yaqin shoirlar rivojlanishiga katta ulush qo’shadilar. Uch tilda rivojlangan adabiyot o’sha davrning dolzarb muammolarini, kishilarning diniy e'tiqodlari, tabiat va ijtimoiy taraqqiyotiga, ilm va ma'rifatga munosabatlarini turli-tuman o’ziga xos uslublar orqali yoritib beradi. Natijada poeziyaning masnaviy, g‘azal, ruboiy, qit'a va boshqa janrlari, didaktik dostonlar, sufizm she'riyati keng rivojlanadi. Bu davr adabiyotining asosida Uyg‘onish davrlariga xos xususiyat - inson muammosi, uning aql-idroki, axloq - idroki, axloq - odobi va ma'rifatga bo’lgan intilishlari yotgan. IX-XII asrlar adabiyoti saroy qoshida shakllangan. Natijada dastlab madxiya shaklidagi qasidalar, botiniy ishq- muxabbatni tarannum etuvchi g‘azallar, may va aysh-ishrat mavzularidagi ruboiyot, muayyan shaxslar, ayniqsa, xukmdorlar va ular atrofini o’rab olgan amaldorlarning raqiblarini xajf ostiga olish kuchayadi. Bu dunyoning bevafoligi, barcha narsalarning o’tkinchiligi mavzularidagi, ya'ni zoxidlik ruxidagi she'riyat rivojlanadi. Islom dinining yoyilishi Markaziy Osiyo me'morchiligi va xalq amaliy san'at taraqqiyotiga kuchli ta'sir ko’rsatadi. Me'morchilik va xalq amaliy san'atida yangicha turlar va ularni yaratishning yangicha uslublari vujudga keladi. Ko’pgina me'morchilik yodgorliklari islom dini xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda qurila boshlangan bo’lsada, o’zida islom dinigacha bo’lgan azaliy an'analarni xam saqlab qoladi. qurilish (me'morchilik) san'ati ancha takomillashadi. Bu davrda Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, o’zgan, Marv kabi shaxarlarda saroylar, masjidlar,

xonoqoxlar, madrasa va minoralar, tim va sardobalar qurilgan. Ayniqsa, naqshinkor mexmonxonalar, ko’rkam va so’lim istiroxat bog‘lari qurish avj olgan. IX-XII asrlar me'morchiligining yana bir xususiyati-shaxar markazi- Shaxristonlarning vujudga kelganligidir. Shaxar markazida turli saroylar, maqbaralar, madrasa va masjidlar, yirik bozorlar, karvonsaroylar va savdo rastalari barpo etiladi. Islomning Markaziy Osiyoga kirib kelishi an'anaviy tasviriy san'atda tub o’zgarishlar ro’y berishiga olib kelgan bo’lsa, naqqoshlik, ganchkorlik, o’ymakorlik, kandakorlik va boshqa xalq amaliy san'atlarining boyishiga ta'sir ko’rsatadi. Bu davr Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining yuksalishi xududiy chegaradan chiqib, mintaqa, so’ngra umumjaxon madaniyati taraqqiyotiga kuchli ta'sir ko’rsatilganligi bilan xarakterlanadi. IX-XII asrlar madaniy taraqqiyoti keyingi davr Yevropa uyg‘onish davri madaniyatiga kuchli ta'sir ko’rsatib, yevropaliklarning o’tmish madaniy merosiga, yangi davr ijtimoiy-tabiiy taraqqiyotiga bo’lgan munosabatlarning o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadi. Sharq Uyg‘onish davri madaniyatida asosiy e'tibor inson ma'naviy dunyosi takomiliga qaratiladi. Komil inson, xaqqa intilishga chorlash, imon va e'tiqod yakdilligi, falsafiy tafakkur, san'at va adabiyotning barcha ko’rinishlarining asosiy mavzusiga aylanadi. Sharq Uyg‘onish davri madaniyati va ma'naviyati takomilidan xulosa chiqargan Yevropa Uyg‘onish davri mutafakkirlari, asosiy e'tiborni nafaqat inson aql-idrokiga qaratadilar, balki uning moddiy manfaatdorligiga va tabiiy taraqqiyot qonuniyatlarini ochishga xam qaratadilar. Ilk Uyg‘onish davri madaniyati fan, adabiyot, san'at va me'morchilikda insoniyat ijodi maxsulining eng noyob yodgorliklari va asarlarining yaratilishiga, keyingi davrlar mutafakkirlarining ilxom manbaiga aylangan, nafaqat islom dunyosi xalqlari, balki umumbashariyatning abadiy yodgorligiga aylangan asarlarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan. Bu davr madaniyati ko’pgina

etnoslarning o’zligini anglab yetishlariga, etnik birlik sifatida shakllanishiga yordam bergan. Ilk uyg‘onish davri, ya'ni IX-XII asrlarda Movarounnaxr va Xurosonda gurkirab yashnagan madaniy xayot Mug‘ul bosqinchilari tomonidan yakson qilinadi. Madaniy-iqtisodiy jixatdan rivojlangan shaxarlar, obod qishloklar, yam- yashil bog‘lar xarobga aylantiriladi. Ilm-fan maskanlari, ma'naviyat va ma'rifat o’choqlari xisoblanuvchi madrasalar, rasadxonalar, kutubxonalar yo’q qilinib, ularda avaylab asralayotgan nodir asarlar va qo’lyozmalar yondiriladi yoki tashib ketiladi. Ilm-fan, san'at, adabiyot va me'morchilik taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shgan buyuk kishilar o’ldiriladi yoki quvg‘in ostiga olinadi. Lekin xalqning mustaxkam irodasi, milliy e'tiqodi va tafakkuri kuchlilik qiladi. Ijtimoiy qonuniyatga asoslangan bosqinchi xalqning tili, diniy e'tiqodlari, maslagi, mafkurasi va xayot tarzining yerli xalq tomonidan qabul qilinishi an'anasi buziladi. Ilk Uyg‘onish davrida shakllanib ulgurgan, taraqqiy etgan ma'naviyat va madaniyat bosqinchi xalq e'tiqodidan ustunlik qiladi. Natijada mag‘lub xalqning bosqinchi xalq maslagini qabul qilishi qonuniyati buziladi. Yerli xalq ma'naviyatining mustaxkamligi sabab, mug‘ul bosqinchilari yerli xalq e'tiqodini, tili va xayot tarzini qabul qilishga majbur bo’ladilar. Mug‘ul bosqinchilariga qarshi mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar uz samarasini beradi, ya'ni istilochilar davlat boshqaruvining zaiflashuviga va kuchli Temur davlatining vujudga kelishiga olib keladi. Xokimiyat tepasiga kelgan Amir Temur mug‘ul bosqinchilari mayda bo’laklarga bo’lib tashlangan feodalliklarni birlashtirib qudratli Temur imperiyasini vujudga keltiradi. Amir Temur uz tasarrufidagi mamlakatlarning mavjud boyliklarini ishga solib, o’z imperiyasini iqtisodiy va madaniy jixatdan yuksalgan qudratli davlatga aylantiradi. Mamlakat ichida birlik va barqarorlikni o’rnatish, tinchlikni ta'minlash uchun ko’plab chora - tadbirlarni amalga oshiradi. Xalqning diniy e'tiqodini mustaxkamlash maqsadida xalq ishonchini qozongan ruxoniylar, tasavvufning yirik vakillarini obro’sini yanada baland martabaga olib chiqadi.

Siyosiy boshqaruvning markazlashgan shaklini yanada kuchaytirish maqsadida Samarqandga eng mo’'tabar kishilarni: falsafiy tafakkur egalarini, iloxiyotshunoslar, olimlar, san'atkorlar, me'morlar va boshqalarini, to’playdi. Mamlakatning ichki va tashqi siyosatini yurgizishda eng buyuk kuch xisoblangan xalqqa suyanadi, uning xoxish irodasini e'tibordan chetda qoldirmaydi. Xar bir ishga adolat bilan yondashadi. Muntazam ravishda fozil kishilar-olimlar, ulamolarning yig‘ilishlarini chaqirib turadi. Bu yig‘inlarda mamlakat xayoti uchun muxim axamiyatga ega bo’lgan turli xil inshootlar va binolarni qurish xamda boshqa muammolar xal qilingan. Turli joylardan yig‘ilgan mo’'tabar kishilar bilan maslaxatlashib, nafaqat Movarounnaxr, balki Oltin o’rda, Oq o’rda, Xuroson va Eron, Iroq va Turkiya, Xindiston va Marg‘ib xayotining eng dolzarb muammolarini muxokama qilib xal qilgan. Uz mamlakatini iqtisodiy va madaniy mustaxkamlashda dexqonchilikka aloxida e'tibor beradi. Ko’priklar, rabotlar, sardobalar, madrasalar, shifoxonalar va yo’llarning qurilishiga ko’plab mablag‘lar sarflaydi. Savdo-sotiq ishlarining mo’'tadilligi uchun savdo karvonlarining xavfsizligini ta'minlaydi. Bular xaqida Amir Temurning o’zi shunday deb yozadi: «Xarob bo’lib yotgan yerlar egasiz bo’lsa, xolisa (daromad va yer ishlari bilan shug‘ullanuvchi xay'at) tarafdan obod qilinsin. Agar egasi bo’lsa-yu, (lekin) obod qilishga qurbi yetmasa, unga turli asboblar va kerakli narsalar berilsin, toki o’z yerini obod qilib olsin. Yana amr qildimki, xarob bo’lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko’priklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga ko’priklar qursinlar, yo’l ustida xar manzilgoxga rabotlar qursinlar» (Qarang: Temur tuzuklari. T., 1991. 92 -bet.). Temur davrida xam o’rta asrlardagi singari ilm-fan taraqqiyoti uchun muayyan shart-sharoitlar yaratiladi. Amir Temur ilm axllarini o’z xomiyligiga oladi, ularni yetarli maosh bilan ta'minlaydi. Ayniqsa, Samarqand shaxrini ilm-fan, adabiyot va san'at markaziga aylantiradi. Bu yerga dunyoning ko’p joylaridan fozilu fuzalolarni, san'atkorlarni yig‘adi. o’zi zabt etgan mamlakatlardan nafaqat qimmatbaxo boyliklarni, balki nodir kitoblarni xam olib keladi. Temur o’z

saroyida nodir qo’lyozma va kitoblarni saqlaydigan yirik kutubxona - «Kitobi gumbaz»ni qurdiradi. Amir Temur ilk uyg‘onish davri ilm va san'atparvar xukmdorlari an'analarini davom ettirib, matematika, geometriya, astranomiya, tarix, falsafa kabi fanlarning xamda she'riyat, musiqa va me'morchilikning rivojlanishiga katta imkoniyatlar yaratib beradi. U o’zining xar bir safari chog‘ida olimlarni, tarixchilarni, munajjimlarni san'atkorlarni, xattotlarni o’zi bilan birga olib yurgan. Natijada o’z tasarrufiga kiritgan barcha yurtlarning madaniy xayotini yagona madaniy tarraqqiyoti jarayoni rivojiga safarbar eta olgan. Amir Temur Samarkandga o’z imperiyasi xududiga kiruvchi barcha mamlakatlardan mashxur olimlarni, adiblar va shoirlarni yig‘adi. Masalan, Temur saroyida o’z davrining Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdulla Lison, Mavlono Badriddin Axmad, Mavlono Nug‘monniddin Xorazmiy, Xo’ja Afzal, Mavlono Olovuddin Koshiy, Sa'diddin Taftazoniy, Mir Sayyid Sharif Jurjoniy kabi mashxur olimlar to’plagan edi. Amur Temur she'riyat va musiqa san'atiga katta qiziqish bilan qaragan. Shu bois Amir Temur davrida turk tilida asarlar yozish yanada kuchaygan. Samarqand, Xirot, Alx va boshqa shaxarlarda turli turk adabiyotining ko’zga ko’ringan namoyondalari to’plangan. Vamberining ko’rsatishicha, Temurning «saroiy ajnabiy ulamolar va xunarmandlar bilan to’la esa-da; mamlakatning rasmiy tili xar vaqt turkcha bo’ldi. Xatto mo’g‘ul, uyg‘ur yozuvi-nasroniylik, buddaviylik majusiylik dari o’laroq- mutaassib musulmonlar tarafidan juda yomon ko’rilgan xolda, muxofaza etildi. Temurning o’zi tiniq va ochiq turk shevasida yozar edi... «Tuzukot» fikrimizni isbot etadir. Shundog‘ bo’lsa-da, u o’z zamonidagi rasmiy muxarrirlar va shoirlar bilan uchrashganda, ularning qat'iy va taklif so’zlariga quloq solardi». (Qarang: X. Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnaxr tarixi. T. , g‘.g‘ulom nomli adabiyot va san'at nashriyoti. 1996 . 56-bet.). Amir Temur go’zallik va yuksaklikka muxabbati nixoyatda kuchli bo’lgan. U o’zining bu muxabbatini xar bir muvaffaqiyatini va sevinchli voqyealarga atab qurdirgan me'moriy yodgorliklarga singdiradi.

Amir Temur Samarqandda dovrug‘i olamga yoyilgan bir qator me'moriy yodgorliklar-Ko’ksaroy, Bibixonim masjidi, Shoxizinda maqbarasi, Samarqand atrofidagi Bog‘i Chinor, Bog‘i Shamol, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Bexisht Bog‘i Nav kabi bog‘lar va saroylar qurdiradi. Ko’plab yo’llar qurdirib, Ko’xak (Zarafshon) daryosiga, Amu va Sirdaryolarga ko’priklar qurdiradi. Boshqa shaxarlarda xam turli-tuman binolar barpo ettiradi. Masalan, Tabriz shaxrida masjid, Sherozda ulkan saroy, Bog‘dodda madrasa, Turkiston shaxrida xazrati Axmad Yassaviyga maqbara qurdiradi. U 1392 yili Oxangaron daryosining Sirdaryoga kuyilish joyida o’g‘li Shoxrux Mirzo sharafiga Shoxruxiya shaxrini barpo qildiradi. Bu shaxar, tarixiy ma'lumotlarga, ko’ra, XVII asrgacha savdo va xunarmandchilikning markazlaridan biri bo’lgan. Shaxardagi kulolchilik, shishasozlik va qayiqsozlik ustaxonalari mashxur bo’lgan Tarixchi Abdurazzoq Samar-andiyning yozishicha, Shoxruxiya Movarounnaxr xududidagi mustaxkam qal'ali shaxar bo’lgan. «Bu qal'a, uch tomondan Sayxun (Sirdaryo) bilan o’ralgan. To’rtinchi tomoni esa suv to’latilgan xandaklar va zovurlar bilan o’ralgan bo’lib, ulardan suzib o’tish juda mushkul bo’lgan» deb yozadi u. Shaxrisabz shaxri, ayniqsa, Amir Temur davrida gullab-yashnaydi. U o’zining vatani xisoblangan shaxarga aloxida e'tibor beradi. 1380 yili Oq- saroy qasrini qurdiradi. Bu saroy 12 yildan ortiqroq vaqt ichida quriladi. Mashxur tarixchi Abdurazzoq Samarqandiyning ma'lumotiga ko’ra, Oqsaroyni mashxur Xorazmlik ustalar qurgan. Oqsaroy devorlaridagi turli-tuman ranglarning jilosi, koshinkoriy syujetlar, tarixiy, falsafiy va diniy mavzudagi yozuvlari, islimiy, geometrik va o’simliksimon naqshlarning o’zaro uyg‘unligi binoga ajoyib va sexrli mazmun bag‘ishlagan. Ranglarning oy yorug‘ida jilolanib oqarib ko’rinishidan bino «Oqsaroy» nomini olgan. Shuningdek Amir Temur Shaxrisabzda o’g‘li Jaxongir Mirzo maqbarasini qurdiradi. Jaxongir Mirzo 1367 yilda to’satdan vafot etadi, va ana shu maqbaraga dafn etiladi. Bundan tashqari Shaxrisabzda Dor us Saodat, Dor ul-tilovat, Gumbazi

Sayidon kabi mashxur me'moriy yodgorliklar, masjid, madrasa, xammom, karvonsaroy, besh gumbazli chorsu binosi kabilar bunyod etiladi. Amir Temur saroyida Sa'diddin Taftazoniy, Mir Sayyid Sharif Jurjoniy kabi o’z davrining buyuk falsafiy egalari xam ijod qiladilar. Sa'diddin Taftazoniy 1322 yilda Ashxobod yaqinidagi Niso shaxrida tug‘ilgan iloxiyot, mantiq, notiqlik san'ati, arab tili grammatikasi, axloqshunoslik masalalari bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lgan. U Gijduvon Turkiston, Xirot va Movaraunnaxrning ko’pgina shaxarlari madrasalarida mudarrislik qilgan. Taftazoniy Amir Temurning taklifiga ko’ra Samarqandga keladi va saroyda o’z faoliyatini davom ettiradi. Taftazoniy mantiq ilmiga oid «Mantiq va Kalomga sayqal berish» notiqlik san'atiga oid «Qisqacha ma'nolar», «Keng talqin» arab tili grammatikasiga oid «Yo’l boshlovchi raxbar», falsafa va kalomga oid “Tolibi ilmlarning maqsadlari” kabi ko’plab asarlar yaratadi. Taftazoniy o’zining asarlarida tabiatda uchrab turadigan xodisalar, ularning ichki aloqalar va sababiy bog‘lanishlariga insonning iroda ekanligi, xulq - atvori, xudo va inson taqdiri, bilish nazariyasi, bilishda mantiqiy tafakkurning o’rni va boshqa falsafiy qarashlarining ifodalab beradi. Soxibqiron saroyida xizmat qilgan mashxur faylasuflardan yana biri Mir Sayyid Sharif Jurjoniydir. Jurjoniy 1339 yili Astraobod yaqinidagi Tag‘u qishlog‘idan tug‘iladi, 1387 yili Amir Temurning taklifiga ko’ra Samarqandga kelib faoliyat ko’rsatadi boshlaydi, xam Samarqandning mashxur madrasalarida falsafa, mantiq, fikxshunoslik, til va adabiyot, munozara ilmi kabi fanlardan mudarrislik qiladi. «Borliq xaqida risola», «Dunyoni aks ettiruvchi ko’zgu», «Mantiq usuli», «Munozara olib borishning qoidalari xaqida risola» va boshqa ko’plab asarlar xamda turli faylasuflarning asarlariga yozilgan sharxlar Jurjoniy qalamiga mansubdir. Jurjoniy o’z asarlarida borliq xaqidagi ta'limot, koinot jumboqlari, modda va uning shakllari, jonsiz va jonli dunyoning xususiyatlari, jismoniy va ruxiy

munosabatlar, bilish muammolari, mantiqiy fikrlash, til va tafakkur kabi masalalarni yoritib beradi. Umuman olganda Temur saroyida fanning turli soxalarida faoliyat ko’rsatuvchi olimlar yashaganlar. Soxibqiron ularga xomiylik qilib, ularni taqdirlab turgan. Ularning ko’pchiligi Samarqand va uning atrofidagi madrasalarda mudarrislik qilganlar. Fan soxalarining rivojlanishiga Amir Temurning aloxida e'tibor bilan qaraganligi uning tafakkur doirasi juda keng bo’lganligini ko’rsatadi. Xulosa qilib shuni ta'kidlash zururki, Amir Temur davrida yagona siyosiy boshqaruvga ega bo’lgan boshqa qo’shni davlatlar madaniyatiga o’z ta'sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. Soxibqiron o’zining yetuk siyosatdonligi, ilm-fan, san'at va adabiyot namoyondalariga ko’rsatgan g‘amxo’rligi bilan mo’g‘o’l bosqinchilari tomonidan yakson etilgan Markaziy Osiyo uyg‘onish davri madaniyatini qaytadan tiklaydi. Markaziy Osiyo xalqlarining buyuk bunyodkorlik saloxiyati, imon- e'tiqodi, ajdodlar an'analariga sodiqligini yana bir bor namoyish etadi. Buyuk va qudratdi turkiy urug‘larining boshini bir yerga biriktirib, jaxon davlatchiligi tarixidan munosib va mustaxkam joy egallashlariga erishadi. Temuriylar davrida madaniyatning taraqqiy etishiga xissa qo’shgan xukmdorlardan biri Shoxrux Mirzodir. Xurosonda 50 yil xukmronlik qilgan Shoxrux Mirzo eng avvalo yurtning obodchiligi uchun ko’p sa'y xarakat qiladi, ichki nizolarni bartaraf etib, xunarmandchilik, ayniqsa, dexqonchilikning rivojlanishiga asosiy e'tibor beradi. Natijada davlatning yirik shaxarlarida ishlab chiqarish jarayoni ancha jonlanadi. Dexqonchilik va xunarmandchilik maxsulotllari ishlab chiqarish bir necha barobar oshadi. Shuningdek Shoxrux Mirzo boshqa o’lkalar va mamalakatlar bilan savdo-sotiq xamda madaniy-siyosiy aloqalarni avj oldiradi. Shoxrux Mirzo xam o’z otasi Amir Temur izidan borib, saroy qoshida yirik kutubxona qurdiradigan ko’plab nodir asarlar va qo’lyozmalarni yig‘diradi. o’z saroyiga o’sha davrning ko’zga ko’ringan ulamolari, olimlari, san'atkorlari, shoirlari va me'morlarini to’playdi.

Amir Temur vafotidan so’ng o’z davrining mashxur geograf olim Xofiz Abru boshpana istab Shoxrux Mirzo saroyiga keladi. Xofiz Abruning yozishicha, Shoxrux Mirzoda «olamning shakli, quruqlik va suvlik, vodiy va tog‘larning kayfiyati xamda davlatlar davlatlar orasidagi yo’llar sonini tadqiq qilish xoxishi» paydo bo’ladi. Shu boisdan u xukmdorning ko’rsatmasiga binoan 1427 yili geografiyaga oid «Zubdat ut-tavorix» asarini yozadi. Shoxrux Mirzo xam o’z poytaxti Xirot, Marv, Balx va boshqa shaxarlarda ko’plab me'moriy yodgorliklar, bog‘ - rog‘lar, sug‘orish sistemalarini, masalan, Murg‘ob daryosiga to’g‘on qurdirib Marv shaxrining suvga bo’lgan extiyojini qondiradi. Balx shaxrida xam ko’plab imoratlar qurdirib, ko’chalarni yangilatadi, korizlar qazdirib suv ta'minotini yaxshilaydi. Temuriylar davri madaniyatining yuksalishiga, ayniqsa aniq fanlar taraqqiyoti, ilm-ma'rifatning, me'morchilik san'atining rivojiga ulkan xissani Shoxrux Mirzoning o’g‘li Ulug‘bek qo’shadi. Yirik davlat arbobi, moxir sarkar ulug‘ astronom, fan va madaniyat xomiysi Ulug‘bek davri temuriylar davri madaniyatning yorqin saxifalaridan xisoblanadi. Akademik B.Axmedov ta'kidlaganidek, Mirzo Uluqbek Movaraunnaxrning shaxarlarini, ayniqsa, uning poytaxti Samarqandni obod qilishga ulkan xissa qo’shadi. Eng avvalo, bobosi Amir Temur davrida boshlangan, lekin xar xil sabablarga ko’ra tugallanmay qolgan binolar “Shoxizinda”, “Go’ri Amir”, “Shaxrisabz”dagi ko’k gumbaz va boshqalar qurilishini oxirgiga yetkazdiradi. Shaxar markazini obodonlashtirishga aloxida e'tibor beradi. Shaxar markaziy maydoni-Registonda madrasa, xonaqox, karvonsaroy xammom va boshqa ko’rkam binolarni qurdiradi. Movarounnaxrning madaniy jixatdan rivojlangan uch shaxri- Samarqand (1417-1420), Buxoro (1417 yilda) va g‘ijduvon (1433 yil)da madrasalar barpo ettiradi. O‘zi bevosita raxbarlik qilgan xolda 1424-1428 yillarda o’sha davrning akademiyasi-Rasadxonani qurdiradi. Bizga ma'lumki har bir davrda bunyod etilgan me'moriy yodgorliklarning xar biri muayyan maqsadni ko’zlagan xolda quriladi. Agar Ulug‘bek davrida qurilgan

me'moriy obidalarning maqsadli tomonlariga e'tibor bersak, mazkur binolarning ko’pchiligi ilm-fan, ma'naviyat va ma'rifatni rivojlantirishga xizmat qilganligini ko’ramiz. Masalan, Samarqand, Buxoro va g‘ijduvondagi madrasalar, Samarqanddagi rasadxona ilm-fan rivojiga ulkan xissa qo’shgan. Samarqand va Shaxrisabzda qurilgan masjidlar va maqbaralar esa kishilarning ma'naviy e'tiqodini mustaxkamlashga, diyonat va imon pokligining shakllanishiga xizmat qilgan. Ulug‘bek qurdirgan madrasalarda iloxiyotshunoslik, mantiq, falsafa ilmi aruz kabi fanlardan tashqari, aniq fanlar: matematika, geometriya, astronomiya, tabobat, geografiya kabi ilmlar o’rgatilgan. Davlatshox Samarqandiy o’zining «Tazkirat ush-shuaro» asrida yozishicha birgina Samarqand madrasasida 100 dan oshiqroq talabalar ilm olganlar: «Ulug‘bek Ko’rag‘on Samarqandda bir oliy madrasa, bir oliy masjid xam bino etdikim, bezagi, afzalligi va ulug‘vorligi jixatidan unga o’xshash yetti iqlimda xam yo’qdir. Shu kunlarda ul oliy madrasada yuzdan ortiq talaba o’qib, istiqomat qilmoqda», deb yozadi. Ulug‘bek davrida Samarqand Movarounnaxr va Xuroson o’lkalarining xaqiqiy ilm-fan markazi xisoblangan. Samarqand madrasasi o’z davrining universiteti xisoblangan bo’lsa, rasadxona xaqiqiy akademiya maqomiga ega bo’lgan madrasa va rasadxonada «o’z davrining Aflotuni» deb nom qozongan mashxur matematik va astronom Qozizoda Rumiy, «o’z davrining Ptolemeyi» nomini olgan matematik va astronom Ali Qushchi, astronomlar va matematiklar Mansur Koshiy, Ali ibn Muxammad Birjandiy, Miram Chalabiy, g‘iyosiddin Jamshid,Muxammad Chag‘miniy kabilar faoliyat ko’rsatganlar. Ulug‘bek davrida Samarqand ijod gulshanining bo’stoniga aylangan. Shu boisdan «Solnomalar qaymog‘i» nomli asarning muallifi tarixchi Lutfulla Xofizi Abru, falsafiy tasavvurga oid «At-tarifati Jurjoniy» risolasining mualllfi Ali ibn Muxammad Jurjoniy, mashxur tabib Mavlono Nafis, lirik shoirlardan Sirojiddin Bisotiy, Samarqandiy, Xayoliy Buxoriy, «Yusuf va Zulayxo» dostonining muallifi Durbek, qasida janrining aosochisi Sakkokiy va boshqa fan adabiyot va san'at namoyandalari yashaganlar.

Ulug‘bekning o’zi olim sifatida astronomiyaga oid «Ziji Jadidi Ko’ragoniy», «Risolai Ulug‘bek», matematikaga oid «Bir daraja sinusini aniqlash xaqida risola», tarixga oid «Tarixi arba' ulus» nomli asarlar yozgan. «Ziji Jadidi Ko’ragoniy» asarida Ulug‘bek xijriy, suriniy, yunon «jaloliy», xitoy va uyg‘ur xamda forsiy eralar, ularda keltirilgan sanalar va bayramlarni qayd etib, ular to’g‘risida o’z fikrilarini ilgari suradi. Shuningdek matematika, sferik astronomiya, quyosh, Oy va besh sayyora to’g‘risidagi fikrlarni ilgari suradi. Xullas, tarixchi Davlatshox Samarqandiy ta'kidlab yozganidek, «Olim, odil, g‘olib va ximmatli podshox Ulug‘bek Ko’rag‘on... yulduzlar ilmila osmon qadar yuksalib bordi, maoniy ilmda qilni qiriq yordi. Uning davrida ilmu fozillar martabasi nixoyat cho’qqiga ko’tarildi». Xuroson madaniy xayotiga jiddiy ta'sir ko’rsatgan temuriyzodalardan biri Shoxrux Mirzoning uchinchi o’g‘li Boysunqur Mirzodir. U dastlab otasi xukmronlik qilayotgan Xurosonning bir qator viloyatlarida xokimlik qiladi. 1416-1420 yillari esa otasi qo’lida vazirlik qiladi. Mazkur kutubxona Xurosondagi asosiy ilmiy-madaniy markaz xam xisoblangan. Boysunqur Mirzo «Nogiriston» ga xattotlar, saxxoflar naqqoshlar, lavvoxlar (lavxa chizuvchilar) kabi xunar egalaridan qirqqa yaqinini to’playdi va ularga o’sha davrning mashxur xattoti-Mavlono Ja'far Tabriziyni bosh qilib qo’yadi. Ular turli shaxar va qishloqlardan qo’lyozmalarni to’plash, ko’chirish bezash kitob shaklida keltirish, ko’paytirish va tarqatish ishlari bilan shug‘ullanadilar. Bu xususda Davlatshox Samarqandiy shunday deb yozadi: «Shaxzoda Boysunqur xunarparvarlik va xunarmandlikda jaxonga mashxur bo’ldi. She'riyat va xattotlik uning zamonida rivoj topdi. (Xunarmand va fozillar uning ovozasini eshitib, tevarak - atrofdan xizmatga keldilar.) Xushxat kotiblaridan qirq kishi uning kutubxonasida kitobat qilish bilan mashg‘ul bo’ldilar. Boysunqur Mirzo xunarparvarlik va xunarmandlikda jaxonga mashxur bo’ldi. She'riyat va xattotlik uning zamonida rivoj topdi. Xunarmand va fozillar uning ovozasini eshitib, tevarak - atrofdan xizmatga keldilar. Xushxat kotiblaridan qirq kishi uning kutubxonasida

kitobat qilish bilan mashg‘ul bo’ldilar. Boysunqur Mirzo xunarmandlarni e'zozlar, shoirlarni do’st tutar edi" Tarixiy manbalarda ko’rsatilishicha, Boysunqur Mirzoning kutubxonasida kitob ko’chirish bilan birgalikda kitoblarga zar bilan lavxalar chizish, go’zal naqshlar va suratlar solish, o’tmish mutafakkirlarining ijodi va tarjimai xoliga oid materiallarni to’plab o’rganish, noyob kitoblardan nusxalar ko’paytirish, mashxur ijodkorlarning mukammal kulliyoti va devonlarini yaratish kabi ilmiy-tadqiqot xamda ijodiy ishlar yo’lga qo’yilgan. «Nogiriston» ilmiy-madaniy va san'at markazida yuzga yaqin kotiblar, naqqoshlar, lavvoxlar, qog‘ozrezlar, (qog‘oz - uyuvchilar), muzaxxiblar, muqovachilar, matnshunoslar to’plaganlar va ularga Boysunqur Mirzoning o’zi boshchilik qilgan. 1425 yilda Boysunqur Mirzo boshchiligidagi bir gurux olimlar Abulqosim Firdavsiyning «Shoxnomasi» ning 41 nusxasini yig‘dirib, ularni qiyosiy o’rganadi va tanqidiy matniga yaqinroq matn yaratiladi. Bu nusxaga 21 ta go’zal miniatyuralar ilova qilinadi va nasta'liq xatida ko’chiriladi. Ilm-fanda «Shoxnoma» ning Boysunqur nusxasi» deb yuritiladigan bu qo’lyozmaga Boysunqurning o’zi mukammal so’zboshi yozadi. Boysunqur bu so’z boshiga Firdavsiyga oid barcha manbalarni to’playdi. Natijada Firdavsiyning xayoti va ijodiy faoliyati to’g‘risida kitobxon to’laroq tasavvurga ega bo’ladi. (Qarang: Xamidjon Xomidov. «Shoxnoma»ning shuxrati. T. o’zbekiston. 1991. 63-bet). Shuningdek Boysunqur Mirzo mashxur bo’lgan ayrim shoirlarning she'rlarini to’plab devon shakliga keltiradi. Masalan, u Amir Xisrav Dexlaviyning devoniga kirgan she'rlaridan 120 ming bayt, turli to’plamlar va taqrizlardagi she'rlaridan xam 20 ming baytni jamlab, aloxida kitob shakliga keltiradi. Boysunqur Mirzo usta xattot va shoirtabiat kishi bo’lgan. Uning turkiy va forsiy tillarda go’zal she'rlar yozganligini Alisher Navoiy xam, Xusayn Voiz Koshifiy xam ta'kidlab o’tganlar. Uning xattot sifatida olti xil xatni mukammal bilganligi, ayniqsa, suls yozuvida o’z davridagi eng usta xattotlardang xam o’tib ketganligi to’g‘risida ma'lumotlar uchraydi.

Xurosonning iqtisodiy-siyosiy va madaniy jixatdan taraqqiy etishiga, Movarunnaxr, Xindiston bilan madaniy aloqalarni o’rnatishga, ilg‘or Sharq madaniyati an'analarining to XVI asr boshlarigacha davom etishiga ulkan xissa qo’shgan temuriyzodalardan biri Sulton Xusayn Boyqarodir. Xusayn Boyqaro davri ma'rifat va tarix ilmining, turkiy adabiyot va so’fiyona she'riyatning, miniatyura va me'morchilikning, musavvirlik va musiqa san'atlarining yuksalgan davri xisoblanadi. Xusayn Boyqaro fan, san'at, adabiyotning rivojlanishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Turkiy tilni davlat tili darajasiga ko’taradi. Movarounnaxrdan boshpana istab kelayotgan ko’pgina olimlar, san'atkorlar, shoirlar va me'morlarga xomiylik qiladi. Tarixiy ma'lumotlarga ko’ra Xirotda mingga yaqin ijodkorlar faoliyat ko’rsatganlar. Mirzo Muxammad Xaydar esa o’zining «Tarixiy Rashidiy» asarida Xirotda yashagan 25 dan oshiqroq mashxur olimlarni sanab o’tadi. Yangi davrda madaniyat va ma'rifat sohasining ahvoli XVIII asrdan boshlab iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy tanazullar yagona xududda yashayotgan xalqlarning va kuchli bir davlatlarning parchalanishiga olib keladi. Vujudga kelgan uch xonlik o‘zaro til topisha olmaydi. Xattoki yurt boshiga yon bostirib kelganlar, dushmanga zarba bo‘lib tushadigan mushtga aylana olmaydi. Natijada rus istilosi iskanjasiga osongina tushib qoladi. Moddiy va siyosiy qaramlik, ma'naviy zulm sirtmog‘iga ilinadi. Rus istilochilari maxalliy xalqning ma'naviyati, qadriyatlari, diniy e'tiqodlarini oyoq osti qila boshlaydilar. Xalqning ma'naviy merosga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirishga, uning ongiga o‘z manfaatiga mos keluvchi mafkurani tiqintirishga intiladilar. Xalqni ichdan yemiruvchi barcha vositalarni ishga soladilar. Moddiy va ma'naviy boyliklar talon-taroj qilinadi. Shunga qaramasdan, rus istilosi bilan birga Yevropaning ilg‘or fan va texnikasi kirib kela boshlaydi. Yerli xalq orasidan yoshlarni ana shu zamonaviy fan va texnikadan voqif bo‘lishga chorlovchi ma'rifatparvarlar yetishib chiqadilar. Xalqning moddiy, siyosiy va ma'naviy zulmdan ozod bo‘lishining birdan-bir

yo‘li, yangicha ta'limni joriy qilishda deb xisoblovchi "jadidlar" xarakati vujudga keladi. Milliy san'atda yangi janr - teatr san'ati paydo bo‘ladi. Xalqni mustamlakachilik ibtidodiga qarshi kurashga chorlovchi vaqtli matbuot shakllanadi. Albatta, istilochilik zulmiga qarshi ongli kurash olib borish tarafdorlarining sa'y-xarakatlari zoye ketmadi. Milliy g‘urur, milliy rux va milliy o‘zligini anglash qaytadan uyg‘ona boshladi. Osiyo xalqlarining nafaqat ijtimoiy-siyosiy xayotida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi, balki madaniy va ma'naviy xayotda xam ayrim o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi, Markaziy Osiyo xududida Yevropa va azaliy an'analarga asoslangan madaniyatning, diniy e'tiqodlarning o‘zaro to‘qnashuvi sodir bo‘ladi. Shu boisdan Yevropa madaniyatining ayrim jixatlari maxalliy axoli an'anaviy madaniyatiga zid kelib qolgan bo‘lsa, ayrim tomonlaridan, masalan, ma'rifat tarqatish, ilm olishga bo‘lgan intilish, dunyoviy fanlarni, texnik taraqqiyotni rivojlantirishga bo‘lgan intilishlar iliq kutib olinadi. Chor Rossiyasi ma'murlari yerli xalq manfaatlariga zid kelgan jixatlarni yanada keskinlashtirishga intilgan bo‘lsalar, maxalliy xalq tomonidan qabul qilinadigan jixatlarining yoyilishiga tish-tirnog‘i bilan qarshilik ko‘rsata boshladilar. Ma'naviyatda tub ziddiyatli jarayon vujudga keladi. Demak, ruslarning Markaziy Osiyoga bostirib kirishi salbiy, xam ijobiy oqibatlarga olib keldi. Salbiy ta'sir shunda ediki, rus bosqinchilari birinchi navbatda xalq ma'naviy madaniyatining rivojiga to‘sqinlik qiladi. Milliy merosga bo‘lgan munosabatini o‘zgartira boshlaydi. Milliy iftixor va g‘ururga raxna sola borib, yerli xalq ongiga Yevropa va rus ma'naviyatigi singdirishga xarakat qiladilar. Yerli xalqning boy-badavlat kishilari va ruxoniylari qo‘lga olib, ularning yordamiga tayanib rus xukmronligiga, rus bosqiniga bo‘lgan munosabatlarni o‘zgartirishga, "sovuq" munosabatlarni "iliq"lashtirishga, "bosqinchi" tushunchasining o‘rganishga "yordamga kelgan", "madaniyat olib kelgan" kabi tushunchalarning kirib kelishiga intiladilar. Xatto xutbalarga rus podshosining nomini qo‘shib o‘qittirishga xarakat qiladilar.

Yevropa fani va texnikasini o‘zlashtirayotgan ruslar, o‘zlari bosib olgan xududlarda xam fan va texnika taraqqiyotiga erishishga (albatta o‘z manfaatlarini ko‘zlagan xolda) xarakat qiladilar. Natijada rus olimlari jamiyatlari, turli xil ilmiy nashrlar vujudga kelib, Markaziy Osiyoning tabiiy, iqtisodiy xaritalari tuzila boradi. Fauna va florasi tadqiq etilib, foydali qazilma konlarining joylari aniqlanadi. Rossiya sanoati uchun xom ashyo sifatida tabiiy boyliklar qazib olina boshlanadi. Paxta yakka xokimligiga erishish uchun turli xil sug‘orish shaxobchalari va inshootlari quriladi. Dexqonchilikda bir muncha siljishlar ro‘y beradi. Albatta rus ma'naviy bosqinchiligiga qarshi turli xil xarakatlar vujudga keladi. Bu xarakatlardan biri ma'rifatparvarlik xarakati bo‘lsa, ikkinchisi, uning zamonaviy va bir muncha ijobiy, ommaning, ayniqsa, yoshlarning o‘tmaslashib va so‘nib borayotgan milliy g‘ururi va milliy ruxini o‘tkirlashtirishga, ongliligini oshirishga qaratilgan "jadidchilik» xarakati edi. Rus istilochilarining Markaziy Osiyoni zabt etishi milliy ziyolilarning dunyoqarashida bir qator o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Rus madaniyati, u orqali yevropaning ilg‘or madaniyati bilan tanishish ijtimoiy taraqqiyotga boshqacha nazar bashlashga turtki berdi. Ular ijtimoiy taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilish xalqni ma'rifatli qilishi, unga ta'lim berish, ilm-fanni egallashlariga yordam berish orqali amalga oshishi mumkin deb xisobladilar. Ma'rifatparvarlikning Muqimiy, Zavqiy, Anbar Otin, Dilshod Barno singari vakillari nafaqat xonliklarning boshqaruv tartibini tanqid qildilar, balki ilm orqali adolatsizlik, jaxolat va zulmga barxam berish mumkinligi g‘oyasini ilgari surdilar. Muqimiy riyokor ruxoniylar, boylar va amaldorlarning xalq boshiga bitgan balo ekanligini, jabr-zulm ularning kundalik yumushi ekanligini, shaxsiy manfaat oldida bir-birining ko‘zini cho‘qishigacha borishi mumkinligini fosh qilishga intiladi. Zavqiy esa, xonlik idora usulini dastlab qo‘llab-quvvatlasa-da, so‘gra uni qattiq tanqid qiladi. O‘z manfaati yo‘lida xalqni talaydigan beklarni fosh qilishga intiladi. Xalq boshiga balolar toshini yog‘dirayotganlarni qop-qora bulutga o‘xshatadi.

Xalqning ozodlikka, ana shu qora bulutlar soyasidan chiqib oftob va yorug‘lik - ozodlikka chiqishini orzu qiladi. Ma'rifatparvarlikni va ilm olishni targ‘ib qilgan shoira Anbar Otin ruslar tomonidan o‘rnatilgan mustabil tuzumni qoralaydi. Zulmdan qutulishning birdan- bir yo‘li - bilim olish orqaligina nodonlikni tark etish, aql-idrokka amal qilish orqali xalqning birligiga erishish mumkinligi g‘oyalarini ilgari suradi. Ma'rifatparvarlikning ko‘zga ko‘ringan vakillari Furqat va Sattorxonlar Markazi Osiyoda xukmronlik qilayotgan xonlik boshqaruv tizimi jamiyatning iqtisodiy va ma'naviy tanazzulining birdan bir sababi deb biladilar. Ular faqat ilm-fanni egallash orqaligina taraqqiyotning tanazzul botqog‘idan olib chiqib ketish mumkin deb xisoblaydilar. Ularning fikriga ko‘ra, ilm-fan jamiyat taraqqiyotini belgilab beruvchi qudratli kuchdir. Ma'rifatparvarlik xarakati vakillari Markaziy Osiyoga mustamlakachilik siyosati orqali kirib kelayotgan Yevropacha madaniyatni chuqur taxlil qiladilar. Bir-biridan tubdan farq qiluvchi ijtimoiy tuzimning moxiyatlarini chuqurroq anglay boradilar. Yevropaga xos bo‘lgan davlat tuzilmalari, uni boshqarishning ijobiy tomonlaridan foydalanish zarurligini ta'kidlay boshlaydilar. Masalan, Axmad Donish istibdodga asoslangan tuzumning iqtisodiy-siyosiy moxiyatini chuqur taxlil qilib, davlat tuzimini ijobiy-siyosiy tashkilot boshqaruvi bilan almashtirilishini ta'kidlaydi. U o‘zining mashxur "Navodir ul voqoye" asarida aql davlatning moxiyatini belgilab berishini ta'kidlab, "Kimki aqlsiz bo‘lsa, u odil emas… aql va davlatni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Aqlsiz odamlar davlatni boshqara olmaydi", deb yozadi. Uningcha odil podshox davlatni boshqarish va biror farmon chiqarishda aqlli odamlar bilan bamaslaxat ish qiladilar. Jadidchilik xarakati. Bu xarakat XIX asr oxirida boshlangan barcha ma'rifatparvarlik xaraktalaridan bir muncha mukammalroq, uyushganroq, isyonkorroq, mustamlakachilikning asl moxiyatini chuqurroq tushunib yetgan xarakat edi. Millatning shakllanishi, milliy qadriyatlarni saqlab qolishda jadidchilik xarakati vakillari jonbozlik ko‘rsatadilar. Ular xalq turmushiga singishiga qarshi turadilar. Xalqning, ayniqsa, yoshlarning milliy ruxiyati va tuyg‘usini saqlab

qolish, milliy o‘zligini anglab yetishlari uchun rus-tuzem maktablariga qarama- qarshi "yangi usul" maktabalariga asos soladilar. Natijada 1910 yilga kelib, jadidchilik xarakatining markazalari xisoblangan Toshkentda 20 ta, Qo‘qonda 16 ta "Yangi usul" maktablari faoliyat ko‘rsatadi. Bu maktablarda asosan turkiy til va islom iloxiyoti o‘qitiladi. XX asr boshlariga kelib ma'naviy tanazzuli chuqurlashib borayotgan Buxoroda yangi oqim - "Jadidchilik yoki fikrlilar" oqimi vujudga keladi. Bu oqim tarafdorlari Buxoroning iqtisodiy-siyosiy jixatdan kuchli davlatlar qatoriga chiqisha uchun kurasha boshlaydilar. Bu oqimning faol ishtirokchilaridan bo‘lgan Sadriddin Ayniy o‘zining "Jadidlar yoki yosh buxoroliklar partiyasi tarkibi yoki yozilmay qolgan rejalar" nomli asarida "Jadidchilik xarakatining" maqsad va vazifalarini bayon qiladi. Jadidlar o‘z oldilariga savodsizlikni tugatish, xalq tafakkurini yuksaltirish, yangi maktablar tashkil etish, jadidchilik adabiyotini tarqatish, diniy mutaassiblikka qarshi kurash, davlat arboblarining qabixligi, zulmkorligini, qonunchilikni buzilishi, adolatsizlikning avj olganligini fosh qilishi, axloqsizlik va bid'atga, erkilik sarqitlariga chek qo‘yish kabi maqsadlarni qo‘yadilar. (Qarang: O‘zbekiston tarixi, T., O‘kituvchi. 1994, 229-230 betlar). 1905 yilga kelib, jadidchilik xarakati ikki oqimga: maorif soxasini islox qilish zarurligi g‘oyasini ilgari suruvchi "yangichilar" va iloxiyot ta'limini islox qilishga qarshi turuvchi "qadimiychilar"ga bo‘linadilar. Jadidchilik xarakatining "g‘oyaviy raxnamosi" Ismoil Gapirinskiyning Turkistonga qilgan safari (1893 yil)dan so‘ng Turkistonda jadidchilik xarakati avj oladi. Jadidchilik xarakatiga qo‘shilgan taraqqiyparvar kuchlar Turkistonning eng yirik shaxarlarida bu xarakatning asl maqsadi va vazifalarini targ‘ib qila boshlaydilar. Lekin bu xarakat osonlik bilan yoyilmaydi. Bu xarakatga birinchi navbatda xalqning milliy uyg‘onishidan cho‘chiydigan rus mustamlakachilari, ikkinchi tomondan esa ularni qo‘llab-quvvatlovchi millatfurush guruxlar, uchinchi tomondan mutaasib va joxil ruxoniy guruxlari qarshilik ko‘rsatadilar. "Jadidchilik" xarakati vakillarining say'-xarakatlari tufayli savod o‘rgatishning yangi usul maktablari tashkil qilina boshlanadi. Birinchi jadid maktabi Buxoroda

1893 yilda Ismoil Gaspirinskiy va Amir Abdulaxadxonning kelishuvi asosida tashkil etiladi. Keyinchalik Qo‘qonda, Andijonda, Toshkent va boshqa shaxarlarda juda qiyinchilik bilan tashkil etila boradi. 1903 yilga kelib Turkiston o‘lkasida 102 ta jadidchilik maktablari faoliyat ko‘rsatgan edi. Jadidlar o‘z maslaklarini xalq o‘rtasida yoyishda vaqtli matbuotdan xam foydalanishga intiladilar. Natijada 1906 yilda "Taraqqiy", "Xurshid" nomli gazetalar chiqara boshlaydilar. Lekin ularning chiqishi rus senzurasi tomonidan to‘xtatib qo‘yiladi. 1907 yildan boshlab Abdulla Avloniy "Shuxrat" nomli gazeta chiqara boshlaydi. Shuningdek, jadidlar yerli xalqning milliy ongini uyg‘otish uchun, yevropaning ilg‘or madaniyatidan boxabar bo‘lgan, zamonaviy fanlarni egallagan yoshlarning chet elda, ayniqsa, Yevropada o‘qib kelishlariga erishishga xarakat qiladilar. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o‘qishga boradiganlarga moddiy yordam beruvchi turli xil xayriya jamiyatlarini tashkil etadilar. Masalan, Toshkentda "Jamiyat xayriya", Buxoroda "Bolalar tarbiyasi" (Tarbiya atfol) tashkil etiladi. Turkistonning ayrim millatparvar boy-badavlat kishilari bu jamiyatlarni mablag‘ bilan ta'minlab turadilar. XX asr boshlariga kelib Turkistonda jadidchilik xarakati va uning maqsad xamda vazifalarini keng yoyishda "Sadoi Turkiston" gazetasi muxim rol o‘ynaydi. Bu gazetada jadidchilik xarakatining Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev (birinchi oliy ma'lumotli o‘zbek yuristi), Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abdulxamid CHo‘lpon, Xamza, Tavallo, Abdulla Qodiriy, Maxdumxo‘ja, Bexbudiy, Lutfilla Olimov, Abdurauf Muzaffarzoda, Mirmuxsin Shermuxamedov, Shokirjon Raximiy va boshqalarning xalq tarixi va madaniyatini, jadidchilikning moxiyati, o‘sha davr siyosiy voqyealarini va boshqa dolzarb muammolarga bag‘ishlangan maqolalar bilan chiqish qiladilar. Xulosa qilib aytganda, jadidchilik xarakati va uning ilg‘or vakillari milliy ongning uyg‘onish va shakllanishida, mustamlakachilar o‘rtasida siyosiy parokandalikni keltirib chiqarishda buyuk xizmatlarni bajaradilar.

XIX asrning oxirlariga kelib Markaziy Osiyo Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantirila boshlanadi. Rus istilochilari o‘zlari xoxlamagan xolda yerli xalq orasidan ilg‘or ziyolilarning kelib chiqishiga shart-sharoit yaratib berishga majbur bo‘ladilar. Markaziy Osiyoda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining kirib kelishi yerli xalq burjuaziyasining shakllanishiga olib keladi. Imon-e'tiqodsizlikning kuchayib borayotganligi, milliy va diniy qadriyatlarning toptalayotganligi o‘z ko‘zi bilan ko‘rayotgan insofli-diyonatli ruxoniylarning ayrim guruxlari xam ilg‘or ziyolilar va millatparvar burjua vakillari bilan birlashishga intila boshlaydilar. Rus istilochilari bu uchchala gurux vakillarining o‘zaro til topishlarining oldini olishga barcha kuchlarini safarbar etadilar. Chunki bu milatparvar ilg‘or tabaqalar vakillarining o‘zaro birikuvi istilochilari uchun o‘ta xavfli kuch xisoblanardi. Ilg‘or kuchlar siyosiy ongining shakllanishi yerli xalqning millat sifatida shakllanishiga, o‘zligini anglab yetishga, milliy qadriyatlarni saqlab qolishga yordam beradi. Bu esa mustamlakachilik siyosatiga, uning maqsad va vazifalariga zid kelardi. Shu boisdan Rus istilochilari yerli xalq ilg‘or fikr egalarining xar bir xatti xarakatini nazorat ostiga oladilar. Milliy taraqqiyparvar kuchlar esa millatni shakllantirish, uning milliy ongini oshirishning birlamchi vazifasi ularni ma'rifatga yetaklash deb xisoblardilar. Agar XIX asr oxiri adabiy-badiiy muxitiga nazar tashlasak, shoirlar ijodida bir muncha erkinlik vujudga kelganligini xis qilish mumkin. Bunga sabab birinchidan, Markaziy Osiyoga Yevropa madaniyatining kirib kelishi bo‘lsa, ikkinchi sabab, litografiyaning, vaqtli matbuotning, tatar va ozarbayjon teatrlarining, u bilan birga bir muncha taraqqiyparvar musulmon madaniyatining kirib kelishi, va uchinchidan, rus istilochi xukmdorlarining rejali ravishda yerli xalq ziyolilarining ruxoniylar va mulkdorlarni tanqid qilishlariga ataylab yo‘l qo‘yganliklari natijasidir. Chunki bunday erkin tanqid mustamlakachilarning ayni muddaosi edi. Mustamlakachilar uchun yerli xalqning ichki qarama-qarshiligi, "bo‘lib tashlab boshqari" uchun o‘ta zarur edi.

Turkistonga litografiyaning kirib kelishi Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Andijon, To‘raqo‘rg‘on, Kogon va Xorazmda bosmaxonalarning tashkil etilishiga olib keladi. Natijada turli xil she'riy to‘plamlar, bayozlar, tazkiralar, devonlar, qulliyotlar, tarixiy, ilmiy va falsafiy asarlar chop etila boshlanadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Lutfiy, Navoiy, Jomiy, Ogaxiy, Fuzuliy, Tabibiy va boshqalarning devonlari chop etiladi. 1870 yilda Toshkentda xalq kutubxonasi tashkil etilib, "Turkiston viloyatining gazetasi" nashr etila boshlanadi. Gazetaning bosh mavzusi yerli xalqning Chor Rossiyasi manfaatlariga sodiqlik ruxida tarbiyalash xisoblanadi. Shu boisdan gazetada beriladigan maqolalar ulug‘ millatchilik shovinizmi bilan sug‘orilar, xukumatning buyruqlari, rasmiy e'lonlar xamda rus tarixi, adabiyoti va madaniyatiga oid mazmunlar yoritilar edi. Ba'zan Markaziy Osiyoda yashovchi o‘zbeklar, tojiklar, qozoqlar, turkman va qirg‘izlar adabiyoti, madaniyati, xamda tarixiga oid materiallar xam berib borilar edi. Masalan, Furqat, Sattorxon kabi ma'rifatparvarlarning adabiyotiga doir maqolalari, Ogaxiy, Komil Xorazmiy, Muqimiy, Kamiy, Nodim kabi ra'iyatparvar shoirlarning she'rlari vaqti-vaqti bilan chop etib turilardi. XX asr boshlariga kelib Turkistonda "Taraqqiy", "Xurshid", "Shuxrat", "Osiyo", "Buxoroi Sharif", "Samarqand", "Sadoi Turkiston", "Sadoi Farg‘ona, "Oyna" kabi gazetalar chiqib turgan. Umuman olganda, rus bosqini yerli xalq madaniyatiga bir tomondan ijobiy ta'sir ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan juda katta zarar keltiradi. Yerli xalqning ma'naviy madaniyati - azaliy an'analari va urf-odatlariga, diniy e'tiqodlari va axloqiy qarashlariga salbiy ta'sir ko‘rsatuvchi Yevropacha ma'naviyat kirib keladi. Milliy o‘zlikni unutishga yordam beradigan, bosqinchilik siyosatini oqlaydigan turli xil begona qadriyatlar yerli xalqning ma'naviy xayotiga singdirila boshlanadi. Yangi usuldagi maktablarning milliy rux bilan sug‘orilganligi va milliy madaniyatning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatishini sezib qolgan rus amaldorlari bu maktablarni yopib qo‘yish payiga tushib qoladilar.

Markaziy Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, maxalliy xalqning madaniy-tarixiy ildizlarini butunlay qirqib tashlab, o‘z manfaatlariga so‘zsiz itoat etuvchi avomni vujudga keltirish, milliy madaniyat, milliy rux va milliy merosni oyoq osti qilish uchun barcha choralarni qo‘llaydilar. Xatto maxalliy millat vakillarining Samarqand, Buxoro va boshqa shaxarlardagi mashxur madrasalariga borib ta'lim olishini cheklay boshlashadi. Madrasalarning moddiy axvolini yanada qiyinlashtirish maqsadida asosiy daromad manbai xisoblangan mol-mulk, yer va pulning vaqf sifatida berilishini ta'qiqlab quyadilar. 1875 yilda Turkistonda xalq maorifi to‘g‘risida qonun qabul qilinadi. Bu qonunga ko‘ra, Markaziy Osiyo xududlarida, ya'ni Turkiston general- gubernatorligiga xududlarda rus axolisi uchun o‘g‘il va qizlar gimnaziyalari, maxalliy axoli bolalari uchun rus-tuzem maktablari ochila boshlanadi. Bu maktablar dasturiga rus adabiyoti, geografiyasi va tarixidan mashg‘ulotlar kiritiladi. Xullas, rus istilochilari yerli xalqning milliy qadriyatlarini mustaxkamlash va milliy o‘zlikni anglashning asosiy manbalaridan biri xisoblangan ta'lim soxasiga qarshi turadi va bu soxaning rivojiga to‘sqinlik qiladilar. Bu manbadan o‘zlarining manfaatlari uchun foydalanishga aloxida e'tibor beradilar. XVII - XIX asrda xalq madaniyati, ya'ni masxarabozlik, qiziqchi, dorboz, qo‘g‘irchoqboz san'ati, xalq pedagogikasi, o‘yinlari, ijodi, odatlari, marosim-bayramlari xam nixoyatda rivojlandi. XIX asrning oxiri-XX asr boshida yangi g‘oyalarning tarqalishi munosabati bilan, ya'ni Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutilish, o‘z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo‘l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko‘rishga bel bog‘ladi. Bu borada jadidchilik xarakati katta rol o‘ynadi. «Jadid» arabcha so‘z bo‘lib, «yangi» degan ma'noni bildiradi. Yangilik tarafdorlari «jadidlar», uning g‘oyalari «jadidchilik» nomini oldi. Bu g‘oya dastlab Qrimda XIX asrning 80-yillarida paydo bo‘ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy

ilmlarni egallagan Ismoilbek Gaspirali bo‘ladi. U 1884 y. jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi. Uning tashabbusi bilan Toshkent, Buxoro, Samarqand, To‘qmoqda, Andijon, Qo‘qonda jadid maktablari ochiladi. Bu maktablar uchun maxsus darsliklar xam yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval», Munavvarqorining «Adibi avval», Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» darsliklari axamiyatga egadir. Jadidlarning xalq ma'rifati uchun kurash dasturi 3 asosiy yo‘nalishdan iborat 1. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish; 2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish; 3. Turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish, gazetalar chop etish. Shu yillari jadidlarning «Taraqqiy», «Xurshod», «Shuxrat», «Osiyo», «Samarqand», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Fargona», «Buxoroi Sharif», «Turon», «Kengash», «Xurriyat», «Ulug‘ Turkiston» ro‘znomalari, «Oyina» jurnali chop etildi. Lekin tez orada chor ma'muriyati tomonidan gazetalar nashri ma'n etildi. Shuningdek, O‘zbekiston milliy madaniyati, chunonchi urf-odatlar va bayramlarni «Qayta anglash», o‘zgartirish jarayoni shakllana boshladi. Bu borada turli fikrlar vujudga kela boshladi. Bu davrning ma'rifatparvar ziyolilar, Furqat, Bexbudiy, So‘fizoda, Avloniy, CHo‘lpon, Fitrat, Munavvar Qori, Xamza kabilar xayotni yangilash, boyitish tarafdorlari edi. Ular maktablarda o‘qish, o‘qitish ishlarini yangilashga, xalqni ma'rifatli qilishga xizmat qildilar. Barcha baxtsizlikning asosida ma'rifatsizlik yotadi deb yoshlarni ma'rifatga chaqirdilar. «Alxosil, tarbiya bizlar uchun yo xayot, yo mamot, yo najot, yo xalokat, yo saodat, yo falokat masalasidir», deb yozgan Avloniy o‘zining «Turkiy Guliston» asarida (1913 y. yozilgan). Bu davrda milliy uyg‘onish ruxi, ayniqsa, vatanga, millatga sodiq farzandlar tayyorlash masalasi o‘tkir qo‘yilgan «Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekib, 20 qadoq bug‘doy olurlar. Ovrupoliklar o‘zimizdan 5 tiyinga olgan paxtamizni keltirib 25 tiyinga soturlar! Ammo biz turkistonliklar dumba sotib, chandir chaynaymiz, qaymoq berib sut oshaymiz, non o‘rniga kesak tishlaymiz!» degan

fikrlari A.Avloniynig asr boshidayoq bu masala xususida nechog‘lik chuqur va teran mushoxada yuritishini ko‘rish mumkin. Turkistondaga oktyabr voqyealari va bolsheviklarning zo‘ravonlik bilan xokimiyatni egallashi jadidlarga o‘z maqsadini oxirigacha amalga oshirishlariga imkon bermadi. Shunga qaramay ular Lenin boshchiligidagi bolsheviklar xokimiyatining «Rossiya xalqlari deklaratsiyasi» (1917 y. 2g‘X1) xujjatlarida ko‘rsatilgan millatlarning taqdirini o‘zi belgilashi to‘g‘risidagi xuquqlardan foydalanib, Turkiston muxtoriyati xukumatini e'lon qildilar. 3 oygia yashagan bu muxtor respublika tugatilishi oqibatida jadidlar ta'qibga uchradilar. Keyinchalik 1929, 1937-1938 yillarda ommaviy qirg‘in qilinishiga olib keldi. Jadidchilik xarakatidagi faolliga va ma'rifiy-madaniy ishlarda millatparvarliga uchun A.Avloniy, Bexbudiy, CHo‘lpon, So‘fizoda va boshqa ko‘plab jadidchilik xarakati namoyondalari noxaq ravishda kamsitilib, xayoti va ijodlari o‘rganilmay, mutaxassislar tomonidan fikr bildirilganda noxaq, biryoqlama baxo berildi. Sho‘rolar davrida ijtimoiy-madaniy ishlar 1917 yil 7 noyabr kuni ro’y bergan, tarixda Ulug‘ Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasi deb nom olgan Oktyabr to’ntarishidan so’ng madaniy revolyutsiya qilish, sotsialistik madaniyatni yaratish ishiga jadal kirishiladi. Proletar madaniyatini yangidan yaratish zarur degan g‘oyani ilgari surgan proletkultchilar qadimdan qolgan barcha moddiy va ma'naviy madaniyatni yo’q qilib tashlashga kirishadilar. Qadimiy kitoblar, arxitektura yodgorliklari, masjidu madrasalarga xujum boshlanadi. Kitoblar yondiriladi, binolarning ayrimlari buzib tashlanadi, ayrimlari esa omborxona, otxonalarga aylantiriladi. 2-bosqichdagi vazifalarga kishilar ongidagi diniy va eskilik sarqitlarni tugatish, barcha jamoat tashkilotlari a'zolarida kommunistik onglilikni va axloqni tarbiyalash, ishchi va dexqonlarning madaniy xamda texnikaviy saviyasini ziyolilar saviyasi darajasiga ko’tarish, kommunizmning moddiy-texnika bazasini yaratish va kommunistik ijtimoiy munosabatlarni karor toptirish, xalq ommasining sovodsizligini, qoloqligini, diniy urf-odatlarni, aqliy mexnat bilan jismoniy mexnat o’rtasidagi tafovutlarni tugatish kabilar kirar edi.

Maorif xalq komissarligi xuzurida barcha madaniy-oqartuv ishlariga raxbarlik qiluvchi maktabdan tashqari bo’lim tashkil etiladi. «Savodsizlikni tugatish» shiori ostida respublikamizning 8 yoshdan 50 yoshgacha bo’lgan barcha axolisi o’qish, yozishni o’rganishga majbur etiladi. Shu davrlarda 1000 ga yaqin savodsizlikni tugatish maktablari, ko’plab kutubxona, qiroatxona, klub, qizil choyxona,xotin- qizlar klublari xam ish olib bordi. Teatr san'ati rivojiga e'tibor berilib, 1918 yilda o’lkan sayyor drammatik truppasi tashkil etildi. Toshkentda M.Uyg‘ur boshchiligida drammatik truppa tuziladi, teatr maktabi ochiladi. o’zbekiston kompartiyasi o’zining 1925 y-gi 1-s'yezdida madaniy-oqartuv ishlari xalqda rezolyutsiya ishlarni kuchaytirish, savodsizlikni tugatish maktablarni ko’paytirish, «bitsin savodsizlik» degan jamoat tashki loti qishloq yacheykalarini mustaxkamlash, bu ishlarga o’qituvchilarni jalb qilish, talabalardan qishloqlarga madaniy yordam ko’rsatuvchi otryadlar tuzish lozimligi ko’rsatiladi. O‘zbekiston kompartiyasining II s'yezdida «Klub ishi» xaqida aloxida rezolyutsiya qabul qilindi. Unda klub ishchilar ommasi madaniy saviyasini oshirishning eng sinalgan, ommani Sovet xokimiyati va partiya vazifalarini bajarishga, sotsialistik qurilish masalalarini muxokama qilishga jalb etishning vositalaridan biri ekanligi xamda ushbu vazifalarni ishchilar ommasi faolligi va xavaskorligini oshirish asosida olib borishi lozimligi ko’rsatiladi. Kadrlar tayyorlashni yaxshilash maqsadida ishchilar fakulteti va kechki kurslar tashkil etiladi. Shunday qilib, Sho’rolar davrida ijtimoiy-madaniy faoliyat davlat tizimiga aylantirilib, sovet mafkurasining bir qismi bo’lib qoldi. Bu davrdagi ijtimoiy-madaniy faoliyatining asosiy maqsadi bitta axolini kommunistik ruxda tarbiyalashdan iborat edi. Mamlakatda sotsializmning uzil-kesil g‘alaba qozonishi bilan madaniy revolyutsiyaning 1-davri tugallandi, deb xisoblandi.Bu davrda savodsizlikni tugatish, yangi sovet ziyolilarini yetishtirish, umumiy majburiy ta'limni joriy etish, madaniyat tarkibidan feodal va burjua ideologiyasini siqib chiqarish, marksizm- leninizm ideologiyasini butun jamiyat ideologiyasiga aylantirish, aqliy mexnat bilan jismoniy mexnat o’rtasidagi qarama-qarshilikni tugatish, shaklan milliy va

mazmunan sotsialistik madaniyatni shakllantirish kabi masalalar dolzarb qilib qo’yildi. Mana shu rejalashtirilgan siyosat natijasida Sho’rolar davrida ijtimoiy-madaniy muassasalar xalqqa xizmat qilish o’rniga, butunlay kommunistik g‘oyalarni targ‘ib qiluvchi maskanlarga aylantirildi. Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik asarlar yaratish talabi esa bir-biriga o’xshash, mazmunan sayoz, bir xil qolipga solingan zo’rma-zo’raki yozilgan asarlar yaratilishiga zamin bo’ldi. Sho’rolar davri ijtimoiy-madaniy faoliyatida maxalliy sharoitni xisobga olmaslik, Yevropa va Rossiyaga xos shakllarni zo’rma-zo’raki tiqishtirish, madaniy meros va milliy an'analarni inkor etish, buzib ko’rsatish xalq ijodini mensimaslik kabi ko’plab xatoliklar mavjud edi. Sho’rolar davrida quyidagi shakllardan ko’proq foydalanilar edi: jonli gazeta, og‘zaki jurnal, miting kechalari, portret kechalari, konsert leksiyalar, agid sudlar, namoyish, tematik kechalar, agitbrigada tomoshalari va xokazolar. Mustaqil O‘zbekiston respublikasida madaniy - ma'rifiy faoliyatning yangilanishi, yutuqlari va muammolari Ma'naviy qadriyatlarimizni tiklash o’z – o’zidan bo’layotgani yo’q, albatta. U eng avvalo, mustaqillik sharofati bilan vujudga kelgan tarixiy extiyojlar asosida ma'naviyat va ma'rifat soxasidagi isloxotlar zamirida sodir bo’lmoqda. Ma'naviy soxadagi isloxotlar doirasida quyidagi muxim ishlar amalga oshirila boshlandi. Eng muximi Vatanimizda jaxonda analogi yo’q «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi Kengashi tuzildi va unga yuklatilgan vazifalar o’lkamizda jamoatchilik diqqatini ma'naviy masalalariga qaratdi. Ma'naviyatni rivojlantirish - davlatning bosh vazifasi deb qarash - bu soxani jiddiy taraqqiy etishiga zamin bo’ldi. Uzbekiston Prezidentining «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g‘risidagi (1996

y) Farmonida «Ma'naviy-ma'rifiy isloxotlar davlat siyosatining asosiy, ustuvor yo’nalishi, deb xisoblansin», - deb qayd qilindi. «Ayrim katta-kichik raxbarlar... - deyiladi ushbu Farmonda, - ma'naviyatnig asl ma'nosini tushunib yetmaslik tufayli, unga ikkinchi darajali ish sifatida qarashmoqda. Ma'naviy-ma'rifiy ishlariga bo’lgan bunday e'tiborsizlik kelajagi buyuk demokratik, ozod davlat qurishdek ezgu maqsadimiz ro’yobi uchun mutlaqo ziddir». Farmondagi bu fikrlar turli darajadagi raxbarlarni xalq ma'naviyatiga jiddiy e'tibor berishga undadi. Milliy mafkuraga bag‘ishlangan (6 aprel 2000 yilgi) anjumanda Prezidentimiz raxbar, xodimlar, eng avvalo, ma'naviyat, mafkura, madaniyat bilan shug‘ullanishi darkor ekanligini ta'kidladi. Barcha darajadagi raxbarlar ma'naviyat bilan bevosita shug‘ullana boshlashi - barcha joylarda keng ko’lamda ma'naviyatni jonlantirishga imkoniyat yaratmoqda. Ma'lumki, ilgari, jumladan, sho’rolar davrida ma'naviyat bilan uchinchi raxbar (yoki raxbarnig uchinchi o’rinbosari) ideologiya ishining bir qismi sifatida shug‘ullanar edi. Ko’pgina mustaqillikka erishgan davlatlarda xozir xam shunday bo’lib qolmoqda. Bizning Respublikamizda esa Prezidentimiz Farmoni asosida: «joylarda ma'naviyat bilan bog‘liq ishlarning amalga oshirilishi uchun butun mas'uliyat shaxsan Qoraqalpogiston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyat shaxar va tuman xokimlari, respublikamizdagi barcha vazirliklar, idoralar, tashkilotlar birinchi raxbarlarining zimmasiga yuklatildi. Prezidentimiz esa barcha raxbarlarga shaxsiy namuna ko’rsatib, o’zini «ma'naviyatning bosh - xomiysi va ximoyachisi» deb e'lon qildi. Yirik nufuzli tashkilotlarga ma'naviyat bo’yicha maxsus - raxbarning 1- o’rinbosari lavozimi joriy etilishi - darxaqiqat barcha ishlar orasida ma'naviyatning birinchi o’ringa olib chiqilganiga amaliy isbot bo’ldi. Ayniksa, oliy va o’rta maxsus bilim yurtlarida rektor va direktorlarning «ma'naviyat va ma'rifat» bo’yicha 1-o’rinbosari lavozimlari joriy etilishi - o’quv yurtlarida va nafaqat yaxshi mutaxassislarni, balki ma'naviy kamol topgan bo’lajak raxbarlarni tarbiyalash uchun imkoniyat yaratdi.

Respublikamizda azaliy qadriyatlarni tiklash bo’yicha o’ta jiddiy tadbirlarning amalga oshirilishi - ma'naviyatimiz «bino» sining qaddini ko’tarishida muxim vositalardan biri bo’lmoqda. Natijada respublikamizda yangi ma'naviyat soxasi tizimi vujudga kela boshladi. «O‘zbekkino», «O‘zbeknavo», «O‘zbekraqs», «O‘zbeklitsey», «O‘zbekteatr», Badiiy akademiya, o’zbek amaliy san'ati markazi, «ta'lim markazi» kabi ko’plab respublika tashkilotlarining tuzilishi madaniyat va ma'naviyatning asosiy soxalarini taraqqiy ettirishga ko’mak bermoqda. Darxaqiqat, milliy qadriyatlarni tiklash borasida amalga oshirilayotgan tarixiy ishlarimizni qamrovi juda kengdir. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - Ko’p ming yillik tariximiz xaqqoniy, chuqur va xar tomonlama o’rganilishi, tarixiy mavzulardagi (sovet davrida taqiqlangan) asarlarning chop etilishi milliy- tarixiy ongni shakllantirishda muxim rol o’ynamoqda. - Xalq odatlari, marosimlari va bayramlari (Navro’z, Ro’za xayit, Kurbon xayit kabilar) ning tiklanishi va yangi bayramlar (Mustaqillik kuni, o’qituvchilar kuni, xotira va qadrlash kuni kabilar) ni joriy etilishi xalq ma'naviy xayotiga ijobiy ta'sir etmoqda. - Diniy qadriyalarning tiklanishi, eski masjid va madrasalarning ta'mirlanishi, yangilarining barpo etilishi, diniy adabiyotlar nashr etilishi respublikamizda vijdon erkinligini ta'minlamoqda. - Dunyo taraqqiyotiga o’z xissasini qo’shgan - buyuk mutafakkirlar, davlat arboblarining ma'naviy merosidan xalqimiz faxr bilan foydalana boshladi, jumladan, Imom Buxoriy, At-Termiziy, Naqshbandiy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro kabilarning asarlari xalqimizga ruxiy-ma'naviy quvvat bagishlamoqda. YUNESKO yordamida jaxonga munosib xissa qo’shgan allomalar (Ulugbek, Amir Temur, Al-Xorazmiy, Axmad Farg‘oniy) ning yubileylarini o’tkazish odamlarda milliy faxr tuyg‘ularini yuksaltirmoqda. - Jaxonni lol qoldirgan tarixiy me'morchilik inshootlari keng qo’lamda ta'mirlanmoqda, jumladan, Buxoro, Samarqand, Xiva, Shaxrisabz kabi shaxarlarda tarixiy-me'moriy yodgorliklar tiklanishi,Buxoro va Xiva kabi kadimiy

shaxarlarning 2500 yilligi,Termiz shaxrining 2700 yilliginingyo nishonlanishi ajdodlarimiz ruxi oldida chukur xurmat tarzida namoyon bulmokda. Uzbek tilining davlat tili darajasiga ko’tarilishi esa milliy gururimizni ustirmokda. Uz navbatida jaxon tillarini o’rganish extiyoji bizni olamga «yuz tutishimiz»ga, jaxon xamjamiyatiga qo’shilishga, umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishimizga yordam bermoqda. - Xalq ijodi, amaliy san'ati jonlanib, vatandoshlarimizni xam, xorijliklarni xam lol qoldirmoqda. Xalq ijodi bu respublika va xalqaro anjumanlar o’tkazilishi, ajdodlarimiz qoldirgan meros va milliy-axloqiy madaniyat durdonasi yoshlarni tarbiyalashda muxim omil bo’lmokda. - Buni aloxida ta'kidlash kerakki, ajdodlarimiz merosini tiklash bo’yicha kilinayotgan ishlarimizni nafaqat o’zimiz, balki butun jaxon tan olmoqda. Bu boradagi olamshumul ishlarimizni o’rganish uchun dunyoning ko’pgina mamlakatlari (chunonchi, J.Amerika, Norvegiya, Gollandiya, Fransiya, Olmoniya, Turkiya) dan tashrif buyurgan mutaxassis-olimlar an'anaviy madaniyatimizni tiklash bo’yicha qilinayotgan xarakatlarimizga qoyil qolishmoqda. An'anaviy xalq madaniyatini yaxlit va ko’p qirrali xodisa sifatida o’rganish, uning tuzilishi, asosiy ko’rinishlari, shakllarini aniqlash muxim axamiyatga ega. Shu bois biz etnomadaniyat evolyutsiyasi va umum qabul qilingan «madaniyat» tasnifidan kelib chiqib, xalq madaniyatining asosiy soxalarini aniqlashga intildik. Natijada, etnomadaniyat va uning tarkibiy qismi bo’lgan an'anaviy xalq madaniyati tizimining tarkibiy qismida: xalq donishmandligi, xalq falsafasi, xalq e'tiqodi, xalq pedagogikasi, xalq odatlari, xalq ijodi, xalq o’yinlari, dam olish madaniyati, xalq pazandaligi, milliy liboslar, xalq me'morchiligi, xalq amaliy san'ati, xalq tabobati , xalq turmush madaniyati kabi ko’plab soxalarni ajratsa bo’ladi. An'anaviy xalq madaniyatining barcha soxalarida avlodlarning dunyoqarashlari, falsafiy tushunchalari o’z aksini topganligi uchun etnomadaniyat tarkibida xalq donishmandligiga aloxida e'tibor berish lozim. Buning sababi shundaki, xalqning g‘oya, fikr, bilim, dunyoqarashini ifoda etgan etnomadaniyat ko’rinishini xalq falsafiy donishmandligisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Taxlillar

shuni ko’rsatadiki, xalq madaniyatining falsafiy - g‘oyaviy mazmuni qanchalik chuqur bo’lsa, uning shakli xam shuncha baquvvat, ijtimoiy axamiyati kuchli, umri xam boqiy bo’lar ekan. Xalq madaniyatining asosiy ko’rinishlarini aniqlash natijasida o’ziga xos xususiyatlari va tavsifiy belgilarini aniklash xam katta ilmiy qiymatga egadir. Oddiy mexnatkash xalq ommasi madaniy - ijodiy faoliyat bilan asosan, ishdan tashqari, ya'ni bo’sh vaqtida mashg‘ul bo’ladi. Endilikda xanuzgacha deyarlik o’rganilmagan an'anaviy dam olish madaniyatiga aloxida e'tibor berish lozim bo’lmoqda. Shu sababli xalq orasida mashxur bo’lgan mavsumiy dam olish an'analar («Gul sayli», «Suv sayli», «Tog‘ sayli», «Bog‘ sayli», «Gap-gashtak» kabilar) ga xamda turli tarixiy jarayonlarda madaniy - ma'rifiy xordik chiqarish maskanlari (Erkaklar uyi, Otashxona, Iydgox, Sherda Madaniy bog‘lar, Tarobxona, Tomoshagox, Saylgox, o’yingox, Choyxona kabilar) tajribasi diqqatiga sazovordir. Xalq ijodiy an'analarini saqlash va rivojlantirish, jumladan, xalqning og‘zaki, musiqali, amaliy, teatr - tamoshaviy deb atalgan asosiy ijod turlari janrlarini tiklashga oid uslublar ishlab chiqish zarurati tug‘ilmoqda. Xalq og‘zaki ijodining askiya, doston, mushoira, lof, kulgi-xikoya, asotir (mif), afsona, ertak, latifa; an'anaviy musiqa ijodining: alla, yalla, yor-yor, alyor, terma, ashula , marosim qo’shiqlari va musiqa folklori asosida vujudga kelgan oilaviy jamoalar folklor etnografik guruxlar, xalq xavaskorlik jamoalari; xalq teatr- tomosha ijodining masxaraboz, qiziqchi, dorboz, muallaqchi, nayrangboz, qo’g‘irchoqboz; xalk ommaviy - bezak ijodining naqqoshlik, kulolchilik, o’ymakorlik, zardo’zlik, to’qimachilik; tabiat bilan bog‘lik bo’lgan ijodning rang - barang tur va janrlarini taxlil qilish asosida shunday xulosaga kelindiki, ular avlodlar ongini , badiiy tafakkurini, estetik qarashlarini taraqqiy ettiribgina qolmay, balki ijtimoiy xayotning barcha soxalarida ijodkorlikni rivojlantirgan, xalqning o’z tarixi va taqdiri xaqida o’ylashga, bunyodkorlik qilishga undagan. Shuning uchun, ijodiy merosni tiklash va kamol toptirish xalqning barcha ijtimoiy- madaniy soxalaridagi faolligini oshirishda muxim omil bo’ladi.

Xalq pedagogikasi ming yillar davomida qaror topib, yuzlab avlodlarni tarbiyalash jarayonida vujudga kelgan ilg‘or axloqiy g‘oyalar, tajribalar va usullarni o’zida umumlashtirgan† Xalq pedagogikasiga oid tajribalar, an'analarni o’rganish natijasida tarbiyaviy jarayonning samarali bo’lishiga xizmat qiluvchi «Tag maksad (tag ma'no), - podsel», salbiy tarbiyaviy jarayonni keltirib chiqaruvchi «xufiya tarbiya» - «tenovaya pedagogika» xamda katta qimmatga ega asrlar osha sinalgan «ustoz - shogird» an'analariga aloxida o’rin berish muxim ekan. «An'anaviy xalq madaniyati» deyilganda keng ma'noda etnosning xayotidagi barcha qadriyatlar tushunilsa xam, uning tub ma'nodagi negizini xalq an'analari xosil qiladi. Shuning uchn xam xalq an'analarini o’rganish o’zbek madaniyatshunosligining asosiy vazifalaridan biriga aylanmog‘i lozim. An'analar xalqning tarixiy shallanishi va rivojlanishi jarayonida yaratilgan va avlodlardan avlodlarga muqaddas meros sifatida o’tib kelayotgan bebaxo ma'naviy boyligi xisoblanadi. Etnos - millatning asosiy belgilaridan biriga aylangan odatlarni asrash va kamol toptirish xar bir avlodlarnig muqaddas burchiga aylangan. An'anaviy xalq bayramlarining tiklanishi o’zbek madaniyati tarixida o’ta muxim voqyea bo’lib qolmoqda. Chunki bayramlar xayotning eng yaxshi tomonlarini o’zida mujassamlashtiradigan va aks ettiradigan ko’zgu sifatida xalq madaniyatining yirik va muxim shakli xisoblanadi. Shuning uchun azaliy madaniyatning eng qimmatli tomonlarini qoidalashtirishga zamin yaratildi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng, O‘zbekiston raxbariyati eng avvalo, xalqimizning extiyoji, orzu - istaklarini xisobga olib, azaliy bayramlarni tiklashga va yangi istiqlol bayramlarini shakllantirishga katta e'tibor bera boshladi. Jumladan, Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Farmonlari asosida «Navro’z», «Ro’za xayiti», «Qurbon xayit» lar rasman tiklanib, xalq o’rtasida keng nishonlana boshladi. Shuningdek, istiqlolni sharaflaydigan ikki bayram «Mustaqillik kuni» va «Konstitutsiya kuni» joriy etildi. Uz navbatida Uzbekiston raxbariyati Sho’rolar davrida paydo bo’lgan barcha bayramlarni ta'qiqlamadi. Ular

orasida umuminsoniy g‘oya va qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi «Yangi yil bayrami», «Xotin-qizlar bayrami» kabilar saqlab qolindi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonning asosiy davlat bayramlari asosan shakllangan bo’lsa-da, azaliy bayramlarni tiklash jarayoni tugagan, deb xisoblash noto’g‘ri bo’ladi. Bu borada xali bajariladigan ishlar xam kam emas. Bir tomondan, azaliy bayramlar bilan birga ularga xos odatlar va an'analar tiklanishi darkor. Ikkinchi tomondan, mustaqillik davrida paydo bo’lgan tarixiy - ma'naviy qadriyatlar bilan xam boyitilmog‘i lozim. Xalq an'analariga oid tadqiqotlarimiz, chunonchi, Markaziy Osiyo xalqlarining ming yil ichidagi yuzga yaqin bayram va marosimlariga oid to’plangan ma'lumotlar taxlil natijasida quyidagilar ma'lum bo’ldi: Insonning tabiiy - xayotiy extiyojlar asosida paydo bo’lgan marosim va bayramlar asrlar davomida o’z axamiyatini yo’qotmaydi. Ularga siyosiy vaziyatlar, turli davlat sulolalarning maxv etilishi, xukmdorlar, istilochilarning kelib ketishlari, xattoki xududdagi axoli tarkibi o’zgarishlari xam ta'sir etmaydi. Ikkinchi turkum bayram marosimlar esa ma'lum vaqtdan so’ng o’zgarishi yoki boshqa yangi bayramlar vujudga kelishi asos bo’lishi mumkin. Uchinchi gurux marosim va bayramlar esa muayyan davr siyosati, davlat yoki xukmdorlarning xoxish-irodasi sifatida vujudga keladi, o’shalar bilan birgalikda yashaydi va o’z tarixiy vazifasini bajarib bo’lganidan so’ng barxam topadi. Xalq an'anaviy madaniyati borasida so’z borganda, yoshlar kamolotida muxim o’rin tutadigan xalq o’yinlariga aloxida to’xtalish lozim. Buning sababi kuyidagilardan iborat: birinchidan, o’yinlar - ajdodlarimizning eng qadimiy tarixiy qadriyati, ko’pgina madaniyati shakllari chashmasi - raqs, teatr, sport, marosimlar kabilar aynan o’yinlar zaminida kelib chiqqan va tarixiy jarayonlarda o’yinlar ajdod - avlodlarimizning sog‘lomlashtiruvchi vositasi bo’lib kelgan; ikkinchidan: ota-bobolarimiz xalq o’yinlari va musobaqalari yordamida aqlan raso, ruxan tetik, jismonan baquvvat bo’lib kelgan; uchinchidan, o’yinlar nafaqat ma'naviy meros bo’lib qolmasdan zamondoshlarimizni, ayniksa, yoshlarimizni aqliy, ruxiy va jismoniy barkamol bo’lishida o’ta muxim o’rin tutadigan manbadir.

Uyinlar -eng qadimiy madaniyat shakllaridan biri. Ular ko’pgina san'at turlari (raqs, teatr), marosim, sport kabilarning sarchashmasidir. Biz shunga aloxida e'tibor berib, Forish noxiyasida 1985 yildan boshlab unutilgan xalq o’yinlarini o’rganish (1985-86 yil) tiklash (1987-91 yil), va targ‘ib qilish (1991-93 yil) bo’yicha tajribalar olib bordik. Buning natijasida, 100 ga yaqin o’yinlar tiklandi. Mazkur tajriba natijalari an'anaga aylanib, xar yili o’tkazilib kelinayotgan «Xalq o’yinlari» bayramlari olimpiadasi, qator filmlar va ommaviy axborot vositalarida, tadqiqotlarda o’z aksini topdi. Tajriba asosida xalq o’yinlarini tiklash va rivojlantirish yo’llari belgilandi. Respublikamizda xalq o’yinlarining tiklanishida xam aynan Jizzax viloyati Forish tumanini tajribasi diqqatga sazovor bo’ldi. Bu yerga avvaliga bir maktab, qishloq, keyin tuman, so’ngra viloyat va nixoyat, respublika darajasida tiklangan xalq o’yinlari bo’yicha musobaqalar uyushtirildi. Forishda 1994-96 yillarda Respublika I-II Olimpiadalari o’tkazilishi o’lkamizning turli joylarida azaliy xalq o’yinlariga bo’lgan qiziqishni kuchaytirib yubordi. Shu narsani quvonch bilan qayd etish kerakki, o’yinni jon dildan sevadigan yoshlarimiz ajdodlarimizning o’yinlariga katta qiziqish bilan qarashmoqda. Forishda o’tkazilgan olimpiada musobaqalarining ishtirokchilari asosan, o’spirin- yoshlardan tashkil topdi. Bu esa XX asr o’rtalarda unutilgan an'analarini asr oxirida tiklanib, yoshlar tomonidan o’tkazilganidan dalolat beradi. Xalq o’yinlarini tiklash jarayonida xam o’ziga xos muammolar yo’q emas. Masalan, azaliy musobaqalarning sportga yaqin turlariga ko’p e'tibor berilmoqda. Birok o’yinlarning xarakatli tomoniga e'tiborni kuchaytirib, urg‘u berib, ruxiy tomoni unutilib qo’yilmoqda. Xolbuki Sharq o’yinlarida odingi o’rinda ruxiyat, keyin jismoniyat turgan. Ajdodlarimiz foydalangan so’z o’yinlar, aqlli o’yinlar, raqsli o’yinlar, syujetli teatrlashtirilgan o’yinlar xam diqqat talab qilmoqda. Xalqimizda insonni xar tomonlama barkamol qiladigan an'analar, o’yinlar, musobaqalar yaratilgan, ulardan nafaqat saralab, balki an'anaviy o’yinlar tizimidan yaxlit shaklda foydalanmok xam kerak.

Madaniy merosimizning bir qismi bo’lgan, avlod - ajdodlarimizga asrlar mobaynida rux jon va sog‘lik ato etib kelgan xalq o’yinlarini jonlantirish - milliy qiyofamiz, ma'naviyatimiz va qadriyatimizning muxim qismini tiklash demakdir. Ularni ko’z qorachigidek asrash, e'zozlash va ulardan oqilona foydlana olish muqaddas ish ekanligini unutmasligimiz kerak. Ana shunday qila olsak o’zimizning xam, kelajak avlodlarimizning xam, xalq iborasi bilan aytganda «jonu tani omon bo’ladi». An'anaviy xalq madaniyati va uning asosiy ko’rinishlari (xalq donishmandligi, e'tiqodi, pedagogikasi, an'analari, ijodi, dam olish madaniyati, o’yinlari kabilar) insoniyatning tarixiy extiyojlari asosida vujudga kelib, xalk xayotida o’zining munosib o’rnini topgan, avloddan - avlodga meros bo’lib o’tgan, takomillashib, ijtimoiy taraqqiyotda muxim o’rin tutgan. Ular xozirgi zamonda xam jamiyatni ma'naviy kamol toptirish uchun muxim omil sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun ajdodlarimizning bu bebaxo merosini yanada chuqurroq o’rganishimiz, tiklashimiz va kamol toptirishimiz uchun aql, kuch va g‘ayratimizni ayamasligimiz lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. «Klubshunoslik». Ikonnikova va Chepelov taxriri ostida T.O’qituvchi 1983 y. 2. «Madaniy-oqartuv ishi pedagogikasi». A.Muxammedov T.O’qituvchi 1984 y. 3. Muhammedov A. Esonov B. Karimov B. Mutaxasislikka kirish. Toshkent, Oqituvchi, 1988. 4. Ikonikova C. N. Chepelev V. I. Klubshunoslik. Toshkent, Oqituvchi, 1984. 5. U.X.Qoraboev. Badiiy ommaviy tadbirlar. T. O`qituvchi. 1986. 6. U.X.Qoraboev. O`zbekiston bayramlari. T. 1982. 7. P.Qodirxo`jaev. Maktabda badiiy bezash ishlari. T. «O`qituvchi». 1991. 8. Shermatov M. Sizning bo’sh vaqtingiz. T.: “Fan” 1987 yil. 9. Qorabaev U.X. O’zbekiston bayramlari. T.: “O’qituvchi” 1991 yil.

Похожие

Ijtimoiy-madaniy faoliyat xodimining pedagogik tashkilotchilik qobilyati va mahorati

Ijtimoiy-madaniy sohalarni boshqarish

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning nazariy asoslari

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari

O‘zbekiston va chet elda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi