Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari - Педагогиka - Рефераты

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari Reja: 1. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni 2. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning tamoyillari 3. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning o’ziga hos xususiyatlari 4. Madaniy-ma’rifiy faoliyatning usullari 5. Davlat, jamoat va boshqa tashkilotlarning madaniy - ma'rifiy faoliyatlari

Ijtimoiy-madaniy faoliyat nazariyasini uzlashtirishda ularning moxiyati va ijtimoiy-madaniy xayotda tutgan urnini bilish muxim bulganidek, ularning tamoyillari, uziga xos xususiyatlari va vazifalarini ilmiy asosda urganish xam katta axamiyatga egadir. Mustakillik respublikamiz ijtimoiy-madaniy muassasalari zimmasiga bush vakt sharoitida ijtimoiy-madaniy faoliyatning moxiyatini ifodalaydigan va uning yunalishi, mazmuni xamda shakllarini belgilaydigan eng umumiy koidalarni - ijtimoiy-madaniy faoliyat tamoyillarini shakllantirish imkonini xam berdi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning uziga xos tamoyillari ularni tashkil kilishda yul- yuriklar ko‘rsatadigan asosiy manba xisoblanib, ular kuyidagilardan iboratdir: hayotiylik; ommaviylik; ixtiyoriylik; ilmiylik. Hayot bilan, mustaqil davlatimizni rivojlantirish amaliyoti bilan hamohanglik, buning uchun kishilar oldida turgan vazifalarning mohiyatini tushuntirish, ularni mustaqillikni mustahkamlash va kelajagi buyuk davlat yaratishdagi tarixiy rolini anglash ruxida tarbiyalash ijtimoiy-madaniy faoliyatning hayotiyligidan darak beradi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning hayotiylik tamoyili aniqlik va maqsadga yo‘naltirilganlik xususiyatlarini ham o‘z ichiga qamrab oladi. Bu shuni anglatadiki, madaniyat muassasasidagi har bir tadbir muayyan xususiyatga ega bo‘lishi va mustaqillik davri talablari bilan bog‘lik holda aniq ifodalangan maqsadga ega bo‘lish kerak. Shuningdek, u o‘zining butun tabiati va mazmuni bilan har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirishni ragbatlantiradi, insonga o‘z qobiliyati va talantini namoyon qilish, rivojlantirish uchun keng imkoniyat beradi, inson hayotiga rang-baranglik kiritadi. Tabiat bilan muloqotda bo‘lishiga yordamlashadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning ommaviylik tamoyili bir qator ijtimoiy jihatdan ahamiyatli vazifalarni bajaradi, ya'ni ommaning ijtimoiy-madaniy ijodiyotini

hamda ijtimoiy faolligini rivojlantiradi, ommaviy muloqotda bo‘lishni tashkil etadi va shular asosida jamoatchilik fikrini shakllantiradi. Shaxsga ta'sir etish nuktai nazaridan ommaviylik tamoyilining o‘ziga xos tamoyili shundan iboratki, har bir kishi ijtimoiy-madaniy tadbirlarda faqat tomoshabin yoki kuzatuvchi sifatida emas, balki ruy berayotgan xodisalarning faol qatnashchisi, o‘z qarashlarini isbot qiluvchi shaxs sifatida ishtirok etishi mumkin. Shu bilan birga ommaviylik tamoyili insonga ijtimoiy jixatdan o‘z-o‘zini namoyon qilish imkonini ham yaratadi. Ijtimoiy-madaniy muassasasi insonni ixtiyoriy asoslarda, unga doimiy hurmat va ishonch ruxida ijtimoiy-ijodiy faoliyatga tortadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat xamma vakt tula ixtiyoriylik tamoyillari asosida kuriladi. Agar mexnat jamoalarida insonning faoliyati ba'zan sof moddiy sabablarga kura belgilansa, ijtimoiy-madaniy faoliyatda, birinchi navbatda, faoliyatning mazmuniga kizikish asosida namoyon buladi. Boshkacha aytganda, ijtimoiy-madaniy muassasa jamoasi shaxsning ma'naviy-ijodiy kobiliyatini namoyon kilish va rivojlantirish uchun erkinlik beradi. Bu tamoyilning axamiyati ijtimoiy-madaniy muassasasiga katnashishning ixtiyoriyligi, u yoki bu ijtimoiy-madaniy uyushmalarida ishtirok etishni tan olish bilan cheklanib kolmaydi. Ixtiyoriylik ijtimoiy-madaniy muassasalari tomonidan taklif kilinadigan kuplab faoliyat turlaridan birini erkin tanlab olish imkoniyatini aks ettiradi va shaxsning bush vakt sharoitida uz ijtimoiy-madaniy faoliyatining mazmunini uzi tomonidan belgilab olishini ifodalaydi. Hozirgi zamon ijtimoiy-madaniy ishlari kulamining muttasil oshib borishi va murakkablashuvi undan turli soxalarning uzaro alokasini, ilmiy asosda markazlashgan, rejali boshkaruvni talab etadi. Ilmiylik tamoyili ijtimoiy-madaniy faoliyatning kuzga kuringan tamoyillaridan biri xisoblanadi. U ijtimoiy-madaniy faoliyatda tarbiya jarayonining maksadi, mazmuni, shakli va uslublarini kullashni, bir-biriga yakin fanlar - pedagogika, psixologiya, san'atshunoslik, estetika, iktisodiyot va boshkaruv nazariyasining yutuklaridan foydalanishni talab etadi. Ilmiylik tamoyili bir kator belgilarda namoyon buladi. Ular orasida ob'yektivlik belgisiga birinchi urinni ajratish mumkin. Ijtimoiy-madaniy ishlari tarbiyaviy ta'sir

kursatish kerak bulgan ob'yektning xakikiy xolati va bunday ta'sir kursatishning real imkoniyatlarini xisobga olgan xolda, umuman jamiyat va aloxida shaxs rivojlanishining ob'yektiv konuniyatlarini bilib olish va ulardan okilona foydalanish asosida kurilishi lozim va shunday bulishi kerak. Ilmiylik vokealar, faktlar va ularning moxiyatini ochishni, ijtimoiy xayotning real manzarasini va uning rivojlanish jarayonlarini, ijtimoiy tarakkiyotning borishini belgilab beradigan kuchlarni aniklash imkonini beradi. Vokelikni kabul kilishning tasodifiy ta'sirlarining oldini olish va bizni urab turgan dunyo xakida chinakam ilmiy tasavvurni paydo kilish ijtimoiy-madaniy faoliyatning muxim vazifasi xisoblanib, ilmiylik tamoyili shaxs dunyokarashini shakllanishini kuchaytirishga katta xissa kushadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning tamoyillari bir-biridan aloxida xolda mavjud bulmaydi, ular yaxlit tizimni tashkil etadi va ularning xar biri bush vakt sharoitida ommaning ijtimoiy-madaniy faoliyatida yagona jarayonning ajralmas kismini ifodalaydi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning tamoyillari ijtimoiy-madaniy faoliyatning mavjud konuniyatlarini aks ettiradi va barchasi birgalikda ijtimoiy- madaniy ishlarning xarakteri, mazmuni va shakllarini belgilaydi. Bu tamoyillardan birining bulmasligi umumiy bir butunlikning buzulishiga olib keladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat aholining dam olishini tashkil kilish, ommaga axborot va bilim berish, ommani xavaskorlik ijodiyotiga jalb kilish kabi vazifalarni xam bajaradi. Demak, madaniy-ommaviy tadbirlarni tayyorlashda ijtimoiy-madaniy faoliyatning o‘ziga xos tashkiliy xususiyatlariga murojaat etish muxim urin tutadi. Chunki xar xil ijtimoiy-madaniy faoliyat shaklini tashkil kilishda bu vazifalardan birdek foydalanila bermaydi. Ba'zi shakllarda ko‘prok axborot beriladi, ba'zilari, asosan, dam olish uchun xizmat qiladi, boshqalari ko‘prok madaniy-ijodiy jarayonga qatnashtirishga yordam beradi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatni tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatini bilish shu soxaga oid bilimlarni konkretlashtiradi, ularni egallashga aniklik kiritadi tadbirlar moxiyati va xususiyatini to‘larok yoritib berishga yordam beradi.

Ijtimoiy-madaniy faoliyatdagi tadbirlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri u bir marta tashkil kilinib, asosan, bir marta namoyish kilinadi. Agar spektakllar, kinofilmlar tayyorlanganidan sung yuzlab marta namoyish kilinsa, ijtimoiy- madaniy muassasalardagi tadbirlar, asosan, takroran kuyilmaydi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat tadbirlarining deyarli xammasi xuddi shu xususiyatga ega. Fakat badiiy targibot-tashvikot jamoalari, ba'zi mavzuli konsert dasturlari bir marta tayyorlanib, xar xil joylarda bir necha marta namoyish etilishi mumkin. Ular ma'lum vakt mobaynida (masalan, ma'lum mavsumda, ish jarayonida, ya'ni paxta, galla yigim- terimida...) bir necha marta namoyish kilinishi mumkin. Lekin ma'lum muddatdan sung, albatta boshka yangi dastur tuzishga tayyorgarlik kuriladi. Agar teatrda qo‘yilgan pyesani yana bir necha yildan keyin qaytadan saxnalashtirish mumkin bo‘lsa, ijtimoiy-madaniy muassasa tadbirlarida bu xolat takrorlanmaydi. Biror tadbir ssenariysi sxemasini ikkinchisiga qo‘llash mumkin emas. Har kanday yangi ssenariy yangi tuzilishni, yangi mexnatni talab kiladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning yana bir xususiyati ular, asosan, maxalliy axoli uchun, ularning real hayotidan olingan materiallar asosida tuziladi. Tadbirlarning bosh kahramoni sifatida muayyan joyda mexnat kilib, maxalliy axoli orasida namuna bulayotgan kishilar namoyon buladi. Masalan, «Xotira va kadrlash kuni»ga bagishlangan bayramni olaylik. Bunda maxalliy joyda yashaydigan urush katnashchilari, mexnat faxriylarining kursatgan jasoratlariga asosiy urgu berilishi kerak. Urush kaxramonlarining uz suzlarini eshitish tadbirni jonlantiradi va ta'sirchanligini oshiradi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning navbatdagi xususiyati shundan iboratki, ularda juda keng kulamda ta'sirchan vositalar birlashtiriladi. Tadbirlar real xayotning uzini tashkil kilishi bilan birga, undagi muxim vokealarni uz mazmuniga singdiradi. Ularning moxiyatini ochish va axamiyatini yoritish uchun ta'sirchan vositalarga murojaat kilinadi. Tadbirda mazmun ma'lum bir kompazitsion tuzilish xolatiga kelishi uchun undagi barcha bayon kilish va ta'sirchan vositalar xam bir- birlari bilan birlashtiriladi, uygunlashtiriladi. Aks xolda tadbirning mazmuni puch, shakli esa samarasiz bulib kolishi mumkin.

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning navbatdagi, ya'ni turtinchi xususiyati bu ommani tadbir katnashchisiga aylantirishdir. Ijtimoiy-madaniy muasassalarida uyushtiriladigan tadbirlarni ommaviy deb atashning boisi shundaki, u omma uchun uyushtiriladi va ommaning ishtirokida utadi. Agar teatr, kino xamda televizorda asar katnashchilari va tomoshabinlar urtasida kurinmas «devor» mavjud bulib, omma fakat tomoshabin rolini bajaradigan bulsa, ijtimoiy-madaniy muassasa tadbirlarda esa ommaning aktiv ishtiroki kuzda tutiladi. Albatta, tadbirlarda xammani birday faol katnashtirish kiyin. Uning asosiy katnashchilari oldindan belgilab kuyilgan badiiy xavaskorlik jamoalarining a'zolari xamda suzga chikadigan kishilardir. Lekin tadbir tashkilotchisi bu asosiy kuatnashchilar bilan kifoyalanib kolmasdan, balki ommani xam faollashtirish, tadbir ishtirokchisiga aylantirish yullaridan foydalanmogi lozim. Buning uchun tadbir ishtirokchilari o‘rtasida ommaviy o‘yinlar, qo‘shiqlar, savol-javoblar kabi maxsus tadbirlar uyushtirish maqsadga muvofiq. Chunki san'at-odamni tomoshabin yoki tinglovchi bo‘lib qolganda emas, balki u ommaviy tadbirlarda faol ishtirok etganda o‘ziga xammadan ko‘prok qamrab oladi. Davlat, jamoat va boshqa tashkilotlarning madaniy - ma'rifiy faoliyatlari Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish bosqichida davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy faoliyatini yanada takaomillashtirish g‘oyat muxim amaliy axamiyatga molik bo’lib, uni mustaqil o’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ulug‘vor ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy o’zgarishlar asosida amalga oshirilishi lozim. Zero, «Milliy davlatchiligimizni qayta tiklashda ko’p asrlik beqiyos ma'naviy merosimiz, tarixu madaniyatimiz, dinu tilimiz, muqaddas urf-odatlarimizning yana qad rostlashida sezilarli qadamlar qo’yildi. Milliy g‘ururimiz, oriyatimiz tiklanmoqda, qalbimizda asl vatanparvarlik tuyg‘ulari uyg‘onmoqda»_. Mamlakatimizda amlaga oshirilayotgan ma'naviy tiklanish jarayoni, xalqning madaniy xayotida kechayotgan isloxot rejalarini amalga oshirishda,

jamoat tashkilotlarining faol ishtiroki zarurligini talab etmoqda. «Biz, - deb ta'kidlagan edilar Prezidentimiz I.A.Karimov, - fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning ma'nosi shuki, davlatimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya'ni o’zini o’zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir»_. Milliy mustaqilligimiz dadil odimlayotgan xozirgi davrda davlat, iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy ongning barcha bo’g‘inlari orasidagi o’zaro aloqadorlik va uzviy bog‘liqlikning amaliy axamiyatini e'tiborga olib, ijtimoiy- madaniy faoliyatni ko’tarishga katta e'tibor berilmoqda. Zero, mamlakatimiz oldida turgan dolzarb ijtimoiy muammolarni xal qilishda jamoat tashkilotlari, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining roli kattadir. Ayniqsa, maxalla muxim ijtimoiy bo’g‘in xisoblanadi. Shu bois maxallalar faoliyatini xar jixatdan qo’llab - quvvatlash, ularning moddiy ta'minotini mustaxkamlashga davlatimiz aloxida e'tibor bermoqda. Mamlakatimizda kechayotgan isloxotlarning tayanchi sanalgan maxallaning ijtimoiy xayotdagi o’rni xaqida Prezidentimiz I.A.Karimov shunday yozadilar: «Jamoatchilik g‘oyalari, jamoa manfaatlarining birligi, ko’pchilik fikrining ustunligiga asoslanish - jamiyatimizning muxim xususiyatidir. Shu bois jamiyatni demokratiyalash tizimida, uning aossiy qoidalarini, eng avvalo ijtimoiy adolatni ro’yobga chiqarishda maxallaning roli g‘oyat kattadir. Xozirgi vaqtda oilalarning xaqiqiy moddiy axvolini, ularning ma'naviy va madaniy qiziqishlari doirasini maxalladan ko’ra yaxshiroq biladigan boshqa tizim yo’q. Maxalla xozir xalq ishonchini qozongan adolat maskani xamda axolini ijtimoiy qo’llab - quvvatlash mexanizmi bo’lib qoldi. U jamiyatimizda isloxtlarni amalga oshirishning ishonchli tayanchi va ta'sirchan vositasiga aylanishi darkor»_. Jamoat tashkilotlarining milliy mustaqillik sharoitida ijtimoiy-madaniy faoliyatni rivojlantirishga yo’naltirilgan faoliyatlarining asosiy maqsadi va vazifalari Prezidentimiz asarlarida_ mukammal bayon etilgan bo’lib, bu fikrlar davlat va millat kelajagini belgilovchi ilg‘or g‘oyalarni o’zida mujassamlashtirgan.

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning rivojlanishida jamoat tashkilotlarining roli masalasi ko’pgina o’zbek olilmari tomonidan falsafa, sotsiologiya, pedagogika va madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan o’rganilgan. Davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy faoliyatlari bevosita axoli ma'naviy extiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo’lib, turli-tuman shaklda voqye bo’lishi bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat quyidagi umumiy jixatlari bilan ajralib turadi: a) u faqatgina ustun rivojlangan madaniy faoliyatga borib taqalishi mumkin emas; b) faolyat mazmuni va natijalari madaniy faoliyatning yetakchi tamoyili xisoblanadi; v) madaniy qadriyatlar yaratish va ommalashtirish ijodiy jarayon bo’lib, unda sustgarchilikka yo’l qo’yilmaydi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat o’z tabiatiga ko’ra kommunikativ faoliyat xisoblanadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat - bu jamoa miqyosidagi ijodiy jarayon sifatida namoyon bo’ladi. Qishloqlardagi jamoat tashkilotlari esa shaxsni madaniy faoliyatga jalb etishga yo’naltiruvchi ijtimoiy-madaniy faoliyatga nisbatan bunday yondashuvning asosiy xususiyati shundaki, madaniy faoliyatda sub'yekt sifatida jamoat faoliyatining namoyondasi xisoblanuvchi aloxida shaxs emas, balki jamoa, birlashma, madaniy uyushma yoki kneg xalq ommasi o’rtasida ma'naviy faoliyat olib boruvchi jamoat tashkilotlari belgilanadi. Ayni paytda jamoat tashkilotlari faoliyatining samaradorligi ular bilan individual ijodiy faoliyat birligiga bog‘liqligini xam xisobga olish zarur. Qishloq madaniyati turli shakl va ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ayrim tadqiqotchilar sub'yekt-ob'yekt munosabatlarini faoliyat turlarini guruxlash uchun qabul qilsalar, ba'zi olimlar madaniy qadriyatlarni yaratish, taqsimlash va ommalashtirishni tasniflaydi. Ular belgilar miqdoriga ko’ra faoliyatning maxsuldor va nomaxsul turlarini ajratadilar. Guruxlashtirish mezoni sifatida esa madaniy qadriyatlarni targ‘ib etish vositalari nashriyot, radio, televideniye yoki madaniy faoliyatni tashkil etuvchi institutlar belgilab olinadi_.

Ijtimoiy-madaniy faoliyatni tashkil etilishini shaklga ko’ra xam tasniflash mumkin: jamoa va individual madaniy faoliyat. Madaniy faoliyat sub'yekt xususiyatlariga ko’ra individ, gurux, uyushma, jamoa tashkilotlari faoliyati kabi turlarga bo’linadi. Madaniy faoliyatni amalga oshiradigan guruxlar tabiatiga ko’ra u oilaviy, xizmatdoshlar va boshqa turlarga bo’linadi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat turlari xamda ularni tashkil etish shakllari tasnifi xususida to’xtlaganda ta'kidlash joizki, madaniy faoliyatning shaxsiy va institut shakllarida ijodiy saloxiyat bir xil darajada amalga oshishi mumkin emas. Ijodiy reja mazmuniga muvofiq faoliyatning u yoki bu shakli belgilab olinadi. Jamiyatda demokratiyalash jarayoni kechayotgan xozirgi bosqichda madaniy faoliyatni rivojlantirishning tashkiliy (institutlar darajasida) xada shaxsiy shakllari keng ommalashib bormoqda. Ijtimoiy-madaniy faoliyat ishtirok etuvchi sub'yektlar tabiatiga ko’ra individual, guruxli va ommaviy kabi shakllarga ajratiladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning xar bir turiga muayyan shakl mos keladi. o’qish, amaliy san'at asarlari bilan tanishish san'at asarlarini umumlashtirishning individual shakli xisoblanadi. Badiiy ijrochiilk, turizm va xavaskorlik ijodiy birlashmalari badiiy qadriyatlarni ommalashtirishning guruxli shakli xisoblansa, spektakllar, filmlar, konsertlar tomosha qilish va bayramlarda ishtirok etish madaniy faoliyatning yuqorida bayon qilib o’tilgan individual, guruxli va ommaviy shakllari muayyan madaniy an'analarning uyg‘unligini nazarda tutadi. Davlat va jamoat tashkilotlarining ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, tarbiyaviy ishlarni olib borish va dam olishni tashkil etish kabi vazifalarni aloxida ajratib ko’rsatish zarur. Chunki madaniy faoliyatning mazkur yo’nalishlari qishloq ma'naviy xayotida muxim axamiyat kasb etadi. Qishloq jamoat tashkilotlari pedagogik tizim sifatida xalqqa eng yaqin turuvchi bo’g‘in xisoblanadi. Ular faoliyati orqali axolining madaniy va ma'naviy saviyasi o’sib boradi. Natijada axoli o’zinining ijodiy saloxiyatini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Davlat va jamoat tashkilotlarining xar biri o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lsalarda, ular o’zaro aloqadorlikda ish olib boradilar. Ularning faoliyatidagi

mushtaraklik maqsadning umumiyligida (xuquqiy demokratik davlat qurishda ishtirok etish, qishloq madaniyatini davlat qurishda ishtirok etish, qishloq madaniyatini rivojlantirish), vazifa va mazmunning mushtarakligida namoyon bo’ladi. Xar bir tashkilotning o’ziga xos xususiyati esa tarbiyaning muayyan shakli, uslub va vositasini qo’llashda ko’zga tashlanadi. Qishloqda axoli estetik extiyojini qondiruvchi ijtimoiy-madaniy faoliyatning turli-tuman shakllaridan, xususan, ridioeshittirish, teleko’rsatuv, kino, fan va madaniyat arboblari bilan uchrashuv, suxbat, maslaxat va boshqalardan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Axborot manbalari tizimida ro’znoma, radio va televideniye asosiy o’rinni egallaydi. Jamoat tashkilotlari tomonidan o’tkaziladigan tadbirlar axborot manbalari orasida oltinchi o’rinni egallaydi. Ta'kidlash lozimki, mazkur tadqiqotning dastlabki bosqichi o’zbekiston Respublikasi mustaqilligi e'lon qilinishi arafasida olib borildi. Tabiiyki, ko’p yillik mafkuraviy qullikda yashagan xalqimiz madaniy xayoti xam o’sha davrda sho’rolar siyosati iskanjasida edi. Bunday inqirozli vaziyat qishloq axolisi madaniy faoliyatining turlari va manbalariga nisbatan bo’lgan munosabatlarida xam o’z ifodasini topgan. Davlat va jamoat tashkilotlarining diqqat markazida, asosan moddiy ishlab chiqarish masalalari ustivor axamiyat kasb etgani xolda qishloq madaniyatini rifojlantirish muammolariga (garchi qishloq axolisi uchun ularning zarurligi ta'kidlab turilsada) kam axamiyat berib kelinganligini ko’rsatdi. Qishloq mexnatkashlarining e'tirof etishlaricha, madaniy faoliyatning, asosan xalq ijodiyoti, professional xamda xavaskor jamoalarning chiqishini tashkil etish kabi turlariga katta e'tibor berilib, shundan so’nggina ishlab chiqarish va texnika targ‘ibotiga axamiyat berib kelingan. Lekin qishloq axolisi madaniy faoliyatning boshqa shakl va uslublariga nisbatan befarq emas. Madaniy faoliyatning mavzuli kechalar, savol-javob kechalari, mutaxassislar kuni bayram, marosim kabi shakllari xam samaralidir. Jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy faoliyatlari muammosiga bag‘ishlangan nazariy manbalar xamda Uzbekiston Respublikasi xukumatining ma'naviyat va madaniyatni rivojlantirish borasidagi xujjatlarini o’rganish asosida

olib borilgan tadqiqotlar davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy faoliyatni rivojlantirish borasida faoliyatlarning uslubiy tizimini ishlab chiqishda muxim nazariy axamiyat kasb etdi. Qishloq madaniyatini rivojlantirish maqsadida ish olib boruvchi jamoat tashkilotlari faoliyatining uslubiy tizimi madaniy faoliyat sub'yekti; madany faoliyatning shakl va turlari; madaniy faoliyat ijtimoiy tashkilotlarining o’zaro aloqasi; madaniy faoliyatni rejalashtirish xamda dasturlashtirish predmeti kabi uzvlardan tarkib topadi. Davlat va jamoat tashkilotlarining axoli madaniyatini rivojlantirish bilan bog‘liq faoliyatlari tizimi - bu qishloqda madaniyatning shakllanishi, saqlanishi va mustaxkamlanishiga qaratilgan tadbirlar majmuasidir. Davlat va jamoat tashkilotlari, shuningdek, axolining madaniyatini rivojlantirishdagi yuqori ijtimoiy faolligiga erishish mazkur tizimning asosiy vazifasi xisoblanadi. Ushbu vazifa tashkiliy, ijtimoiy vaa iqtisodiy tadbirlar majmuasidan iborat jarayon bo’lib, davlat, xo’jalik va jamoat tashkilotlarining o’zaro xamkorlikdagi faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Tizim tarkibiga quyidagi komponentlar kiradi: 1. Davlat va jamoat tashkilotlarining qishloq ma'naviy madaniyatini rivojlantirish borasidagi faoliyatlari. 2. Davlat va jamoat tashkilotlarining moddiy o’zgartiruvchanlik va yarnatuvchanlik borasidagi madaniy faoliyatlari. Aholi madaniyatini rivojlantirishning rejalashtirilayotgan darajasiga erishish butun axoli va xar bir shaxs madaniy saviyasining o’sishi bilan bevosita bog‘liqdir. Tizimni ishlab chiqishda jamoat tashkilotlarining qishloqda olib borayotgan madaniy faoliyatlarining xozirgi xolatini taxlil etish, qishloqdagi moddiy-madaniy va sport-sog‘lomlashtirish muassasalari miqdorini aniqlash xamda sotsiologik tadqiqotlar olib borish nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi paytda qishloq turmush tarzini rivojlantirishga yo’naltirilgan madaniy faoliyat tizimini ishlab chiqish muxim amaliy axamiyat kasb etadi. Jamiyat a'zolarining madaniy rivojlanishga bo’lgan talablari va shaxsning ma'naviy

komillikka bo’lgan extiyojlarini qondirish mazkur tizimning asosiy vazifasi xisoblanadi. Bu orqali madaniy faoliyat tizimida jamoat tashkilotlari faoliyatlarining samaradorligini oshirish, moddiy madaniyat yodgorliklari zaxirasini boyitish, madaniyat xodimlari va muassasalarini tashkil etish mumkin bo’ladi. Tizimning maqsadi jamoat tashkilotlari, aloxida shaxs va butun qishloq axolisining madaniy faoliyatini oshirishdan iboratdir. Jamoat tashkilotlari madaniy faoliyatlarining mazkur tizimdagi predmeti madaniy qadriyatlar, ya'ni ma'naviy boyliklarni bunyod etish va o’zlashtirish, saqlash va targ‘ib etishni o’z ichiga oladi. Bozor munosabatlariga o’tish bosqichi axoli madaniyatining rivojlanishini rejalashtirishda, dasturlash xamda yangicha yondoshuvni joriy qilishni talab etadi. Chunki busiz ijtimoiy va madaniy jarayonlarni boshqarish mumkin emas. Jamoat tashkilotlarining qishloq madaniyatini rivojlantirishdagi ishtiroki tizimini ishlab chiqish tajribasi quyidagilarga asoslanadi: a) O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi e'lon qilinishi arafasida qishloqda madaniy faoliyatning mavjud xolati; b) Mustaqil O‘zbekistonning yangi sharoitda yuzaga kelgan madaniy faoliyat imkoniyatlari; v) Qishloq axolisining madaniy-ma'naviy extiyojlarini qondirishning yangi usul va zaxiralari mavjudligi. Davlat va jamoat tashkilotlari ijtimoiy-madaniy faoliyatlarini tashkil etish uchun uning tizimiy me'yorlari aniqlandi: 1) qishloq axolisining u yoki bu madaniy tadbirlarga jalb etilganligi; 2) u yoki bu turga mansub madaniy faoliyatning izchilligi; 3) bo’sh vaqtni ko’ngillio’tkazishning miqdoriy va sifat ko’rsatkichlar. Davlat va jamoat tashkilotlarining mdaniy faoliyatlari mazmuni xar bir kishi o’zining bo’sh vaqtida tadbir va mashg‘ulotlarning muayyan bir turini tanlashi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. U shaxs rivojida bir xillik va me'yoriylikni nazarda tutmaydi. Faqatgina muayyan tadbirni tanlash erkinligi shaxs ma'naviyatining izchil rivojlanishini belgilab beradi. Davlat va jamoat

tashkilotlarining madaniy faoliyatlari o’z mazmuniga ko’ra axolining umumiy madaniy extiyojlarini qondirishga qaratilgan bo’lib, quyidagilarni xisobga oladi: a) umumiy madaniy extiyojlarnig rivojlanish istiqbollari; b) axolining madaniyat soxasidagi ijodiy faoliyatlari uchun yetarli sharoit yaratish. Davlat va jamoat tashkilotlari ijtimoiy-madaniy faoliyatlarining turlarini yaxlitlashtirgan xolda ikki guruxga ajratish mumkin: 1. Faoliyat vaqti va shaklini shaxsning o’zi tanlaydigan madaniy faoliyatning uy turi. 2. Klub, kutubxona, muzey, ko’rgazma va boshqa ijtimoiy-madaniy muassasalarda amalga oshiriladigan uydan tashqaridagi faoliyat turi. Davlat va jamoat tashkilotlarining mazkur tadbirlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan faoliyatlari uning samaradorligini muntazam ravishda oshiirshni nazarda tutib, xamorlikda ishlashga qaratilgan. Bugungi kunda Respublikamizda davlat va jamoat tashkilotlari tarkibi shakllanib, faoliyat ko’rsatmoqda. Uning asosiy turlari: - jamoat tashkilotlari (kasaba uyushmalari, partiyalar, ijodiy uyushmalar, jamg‘armalar va boshqalar); - xalq xavaskorlik jamoalari, maxalla qo’mitalari va b. davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy ishlarini rivojlantirish borasidagi madaniy faoliyatlari tizimi mazmunini ishlab chiqishda quyidagi omillar asos qilib olinadi: a) Respublikamizda axoli barcha qatlamlarini ma'naviyat va madaniyatni rivojlantirishga keng jalb etish; demokratiya jarayonlarini jadallashtirish, turg‘unlik davri qoldiqlarini bartaraf etish; milliy madaniyatni, ma'naviy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish ishlari olib borilayotganligi, Vatanga sodiqlik, el-yurtga muxabbat, yuksak ma'naviylik sifatlarini shakllantirgan o’z xarakati va qarorlariga javob bera oladigan faol fuqaro pozitsiyasida turuvchi kishini siyosiy madaniyatli shaxs deb xisoblash mumkin.

Davlat va jamoat tashkilotlarining faoliyatlari xam shaxsda xuddi shu sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Bunday faoliyat samaradoriligi nafaqat amalga oshirilgan tadbirlar miqdori va sifatiga ko’ra, balki ularni kim tashkil etganligi xamda amalga oshirganligi, shuningdek, ularda axolining ishtirok etshi darajasiga ularda axolining ishtirok etshi darajasiga ko’ra xam baxolanadi. b) umumaxamiyatga molik vazifalarni xal etshiga qaratilgan xalq ijodiyotini rivojlantirish maqsadga muvofiqligi; davlat va jamoat tashkilotlarining ijtimoiy- madaniy faoliyatga to’g‘ri pedagogik raxbarlik qila olishi buning asosiy zamini xisoblanadi. Pedagogik rahbarlik vaziyatni, bilim va ko’nikmalarni oqilona uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi. Davlat va jamoat tashkilotlari alq o’rtasida amalga oshiriladigan ma'naviy-ma'rifiy muloqotlar asosida shaxsning siyosiy va ijtimoiy faolligini oshiruvchi vositaga aylanadi, shuningdek, jamiyat tafakkurining shakllanishida xam faol ishtirok etadi. v) hozirgi davrda qaxvaxonalar, videosalonlar, studiyalar, o’yin xonalari musiqa va sport anjomlarini ijaraga berish. Oilaviy tantanalarni o’tkazish bo’limlarini tashkil etish orqali axolining pullik xizmatga bo’lgan talabini qondirish mumkinligi. g) bozor iqtisodiyoti sharoiti va munosabatlari madaniyati moddiy-texnika salohiyatini rivojlantirish hamda mustahkamlashda maxalliy korxonalar yordamida va xomiylar ko’magidan kengroq foydalanishni talab qilayotganligi. Davlat va jamoat tashkilotlari o’z madaniy-ijodiy faoliyatlarini dam olish vaqtida amalga oshiradilar. Dam olish faoliyati o’z navbatida shaxsnig mustaqil ijodiy saloxiyatining amalga oshishiga ko’mak beradi, shuning uchun ham u qiziqarli, aqliy va ruhiy jihatdan boy bo’lishi lozim. Shu jihati bilan u xavaskorlik ijodiyotidan farqlanadi va keng xalq ommasini o’ziga jalb qiladi. Ijtimoiy-madaniy muassasalar qoshida va ulardan tashqarida badiiy uyushmalar, kolleksioner va texnik ijodkorlar jamiyatlari, oilaviy xamda o’smirlar sport klublari va birlashmalari tashkil etilib, faoliyat ko’rsatadi. Ushbu ijodiy birlashmalar faoliyati xalqning qiziqarli tadbir xamda muloqotga bo’lgan extiyojlari asosida yuzaga kelgan.

Davlat va jamoat tashkilotlarining tarbiyaviy saloxiyatlari xalq ommasi xayotini demokratiyalash vazifalarini o’z zimmalariga olishlarida namoyon bo’ladi. Bu esa siyosiy, axloqiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyatni o’zlashtirish, ijtimoiy faollik samaradorligini oshirish, aholiga bilim hamda ko’nikmalarni chuqur egallash imkoniyatini beradi. Jamiyat hayotini demokratiyalash jarayonida ijtimoiy adolat tamoyillarining tadbiq etilishi va mustaxkamlanishiga alohida e'tibor berilmoqda. Adolat - bu ahloq va huquq tushunchasidir. Ijtimoiy ong va axloqiy tafakkur ijtimoiy adolat yordaida kishilar xulqining ijtimoiy axamiyatga molik jixatlarini, ijtimoiy siyosat moxiyati xamda jarayonlarini o’zida aks ettiradi. Davlat va jamoat tashkilotlari madaniy faoliyatlar tizimini tavsiflashda sotsiologik tadqiqot natijalariga tayanish muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot qishloq hayotida mahalla qo’mitalari mavqyeining oshib borayotganligini ko’rsatdi. Bu esa 36,2 foiz so’raluvchilarning javoblarida o’z aksini topdi. Tadqiqot natijalariga ko’ra mahalla qo’mitalarining va o’z-o’zini boshqarish idoralarining yetakchi mavqyega egaligi aniqlandi. Mahalla qo’mitalari aholi bo’sh vaqtining ko’ngilli o’tishiga muxim ta'sir ko’rsatadilar (24,3 foiz); kishilar o’rtasidagi do’stlik va hamkorlikni mustahkamlashga katta xissa qo’shadilar (25,8 foiz) xasharlar, shanbaliklar, yordam ko’rsatishlarni amalga oshirishda ko’maklashadilar (39,6 foiz). Kishilar o’rtasidagi do’stlik va hamkorlikni mustahkamlashda mahalla qo’mitalaridan so’ng kasaba uyushmalari, jamoa xo’jaliklari boshqaruvi rahbarlari, qishloq kengashlari katta hissa qo’shadilar. Davlat va jamoat tashkilotlari qishloqdagi barcha madaniy-ommaviy tadbirlarni madaniyat uylari va saroylari orqali amalga oshiradi. Klub jamoat tashkilotlari bilan o’zaro hamkorlikda ish olib borib, ular faoliyatini muvofiqlashtiruvchi manbaga aylanadi, ular bilan birgalikda ijtimoiy- madaniy muassasalar o’z faoliyatini quyidagi shakllarda tashkil etish imkoniyatiga ega bo’ladi:

- qishloq madaniyatini rivojlantirish, sog‘lom turmush tarzi, ekologik tarbiya, huquqiy madaniyat va boshqa dolzarb masalalar yuzasidan jamoat fikri minbari vazifasini bajarish. Urf-odat va an'analar hech kimni befarq qoldirmaydi.xalq udumlarining tiklanishi, mustahkamlanishi va rivojlanishi jamoat tashkilotlari faoliyatidagi katta ijtimoiy masala hisoblanadi. Udum va an'analar muxim estetik tarbiya vositasi bo’lib, xalqimizning milliy qadriyatlarni ulug‘lash g‘oyasini mustahkamlaydi, ahloqiy sifatlarni shakllantiradi. Xulosa qilib aytsak, madaniyat kishilarning ijtimoiy yaratuvchanlik jarayonidagi ishtirokining me'yori hamda shaxs ijodiy salohiyatini faollashtirish vositasi hisoblanadi. Madaniyat ijodiy faoliyat sifatida ko’pgina bilim va tajribalarni egallashni, ulardan faoliyatning turli shakllaridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yangi sharoitida siyosiy madaniyat ijodiy faoliyat sifatida tushuniladi va bu faoliyat natijasi mintaqaviy barqarorlik va xalqaro hamkorlikni, respublikamizning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash, huquqiy-demokratik davlatni barpo etishdan iborat. Madaniyat tarkibini taxlil etish davlat va jamoat tashkilotlarining madaniyatini rivojlantirish borasidagi faoliyatlarining asosiy yo’nalishlari xamda mazmunini aniqlash imkoniyatini beradi: 1. Madaniyat inson ijodiy faoliyatining o’ziga xos ko’rinishi sifatida ijtimoiy uyushmalar, jamiyat, jamoa, shaxs tomonidan amalga oshiriladi. 2. Madaniyat o’z tarkibiga kishilar moddiy xamda ma'anviy faoliyatlari va uning natijalarini qamrab oladi. Bundan tashqari, uning siyosiy, xuquqiy, ekologik, mexnat, maishiy va turmush, jismoniy tarbiya madaniyatlari kabi tarkibiy uzvlari ajratiladi. Madaniyatning mazkur turlari tushunchalarining birligi. Ularning jamiyat va shaxs umumiy madaniyatini tashkil etishlarida, shu bilan birga xar biri aloxida tarzda ijodiy faoliyatni va uning natijalarini ifodalashlarida namoyon bo’ladi.

3. Ko’rib o’tilgan xar bir madaniyatdagi ijodiy faoliyatda quyidagilar farq qiladi: ma'lum ijtimoiy va siyosiy xodisa yuzasidan bilimlarni egallash, ularni mushoxada va qayta ishlash jarayoni va nixoyat, mazkur madaniyatni rivojlantirishda faol ishtirok etish. Madaniyatning moxiyati, tarkibi xamda turlarini tadqiq etishga bunday yondoshuv jamoat tashkilotlarining qishloq madaniyatini rivojlantirishdagi ishtirokining o’ziga xos uslubi va me'yorlarini ochib berish imkoniyatini berdi. O‘zbekiston Respublikasida jamoat tashkilotlari xamda fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda «siyosiy partiyalar, birlashmalar, kasaba uyushmalari, yoshlar tashkilotlari, turli xil xayoriya va ijodiy jamg‘armalar xamda uyushmalarda»_ ishtirokini yanada kuchaytirish, ularning davlat oldidagi mavqyeini mustaxkamlash vazifasi qo’yilmoqda. Jamoat tashkilotlarining ijtimoiy-madaniy faoliyatlarining xususiyatlari quyidagilardan iborat: a) ushbu faoliyatning maqsadi shaxsda muayyan hususiyat hamda sifatlarni tarbiyalashdan iboratdir; b) kishilar o’rtasidagi muloqot jarayonida g‘oyalar, malaka va bilimlar almashinuvi mazkur faoliyat vositasi hisoblanadi; v) jamoat tashkilotlari faoliyati yoki individual faoliyat madaniy faoliyatni amalga oshirish usulidir. Davlat va jamoat tashkilotlarining axoli ma'naviy extiyojlarini qondirish bilan bog‘liq madaniy faoliyatlari xilma-xil bo’lishi bilan ir qatorda unga quyidagi umumiy jixatlar xam xosdir: a) u faqatgina bir ustuvor madaniyatga tayanishi mumkin emas; b) faoliyat mazmuni va natijalari madaniy faoliyat mezonlari hisoblanadi; v) madaniy faoliyat mezonlarini ishlab chiqish va foydalanish sustgarchilikka yo’l qo’yilmaydigan ijodiy jarayondir. Qishloqda madaniy faoliyat o’zining turlari va shakllariga ko’ra farqlanadi. Madaniy faoliyat shakllarini ularning tashkil etilish tavsifiga ko’ra jamoaviy va individual; madaniy faoliyat sub'yekti tavsifiga ko’ra individ, gurux, uyushma,

jamoat tashkilotlari; madaniy faoliyat olib borilayotgan gurux turiga ko’ra esa oilaviy, xizmatdagi do’stlar va boshqa turlarga bo’lib tasniflash mumkin. Jamiyatni demokratiyalashning hozirgi bosqichida madaniy faoliyat taraqqiyoti uyushgan (tashkilotlar darajasiga) xamda shaxsiy shakllarda amalga oshiriladi. Aholi madaniyatini rivojlantirishda yuqori ko’rsatkichlarga erishish jamoat tashkilotlari, ijtimoiy-madaniy muassasalar va boshqa tashkilotlarning eng oliy vazifasi hisoblanadi. Bu vazifani xal etishning yo’llaridan biri jamoat tashkilotlarining madaniyatni rivojlantirish borasidagi faoliyatlarini boshqarishni takomillashtirish va ilmiy yondoshishdan iborat bo’lishi mumkin. Davlat va jamoat tashkilotlarining qishloq madaniyatini rivojlantirish yo’nalishidagi faoliyatlari tizimi o’zining maqsadi, vazifalari va mazmunini amalga oshirishning eng samarali vositalaridan biri-muloqotdir. Muloqot bizning nuqtai nazarimizda uslubiy tizimning muxim belgisi, milliy madaniyatni rivojlantirishning qadimiy vositasi, o’zbek xalq pedagogikasining yetaksi unsurlaridan biri sifatida olib ko’rildi. Muloqot tavsifi ommaviy axborot vositalari (teleko’rsatuvlar, radioeshittirishlar), havaskorlik ijodiyoti, bayramlar. Sayllar bevosita ta'sir ko’rsatadi. Davlat va jamoat tashkilotlari muloqotning mashhur kishilar bilan uchrashuv, oila kunlari, qiziquvchilar birlashmalari kabi shakllaridan foydalaniladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. «Klubshunoslik». Ikonnikova va Chepelov taxriri ostida T.O’qituvchi 1983 y. 2. «Madaniy-oqartuv ishi pedagogikasi». A.Muxammedov T.O’qituvchi 1984 y. 3. Muhammedov A. Esonov B. Karimov B. Mutaxasislikka kirish. Toshkent, Oqituvchi, 1988. 4. Ikonikova C. N. Chepelev V. I. Klubshunoslik. Toshkent, Oqituvchi, 1984. 5. U.X.Qoraboev. Badiiy ommaviy tadbirlar. T. O`qituvchi. 1986. 6. U.X.Qoraboev. O`zbekiston bayramlari. T. 1982. 7. P.Qodirxo`jaev. Maktabda badiiy bezash ishlari. T. «O`qituvchi». 1991. 8. Shermatov M. Sizning bo’sh vaqtingiz. T.: “Fan” 1987 yil. 9. Qorabaev U.X. O’zbekiston bayramlari. T.: “O’qituvchi” 1991 yil.

Похожие

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning nazariy asoslari

Ijtimoiy pedagogika mezonlari va tamoyillari

Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi

Ijtimoiy-madaniy sohalarni boshqarish

Tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya turlari