Ijtimoiy-madaniy faoliyat xodimining pedagogik tashkilotchilik qobilyati va mahorati - Педагогиka - Рефераты

Ijtimoiy-madaniy faoliyat xodimining pedagogik tashkilotchilik qobilyati va mahorati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Ijtimoiy-madaniy faoliyat xodimining pedagogik tashkilotchilik qobilyati va mahorati Reja: 1. Madaniyat hodimining pedagogik qobilyati 2. Madaniy-ma’rifiy hodimining tashkilotchilik qobilyati 3. Madaniy-ma’rifiy hodimining tadbirlardagi mahorati 4. Ijtimoiy-madaniy faoliyatga uslubiy yordam berish

Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining kadrlar tayyorlash siyosati madaniy qurilishda muxim tayanch hisoblanadi. U respublikamizda ma'naviy hayotni yangilash masalalari bilan bog‘liq bo’lib, milliy madaniyatni rivojlantirish, tiklash soxasi xodimlarini tayyorlashni taqazo etadi. Respublikamiz madaniy xayotida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy, xuquqiy o’zgarishlaryuz berayotganligi ijtimoiy-madaniy faoliyatga bo’lgan talab va extiyojli yanada oshirdi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimining faoliyati inson faoliyatining barcha soxalari singari o’z xususiyatlariga ega. Uning eng birinchi xususiyati ijtimoiy-madaniy faoliyatning xayot bilan, mustaqillik davri vazifalari bilan uzviy bog‘langanligidadir. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatining xayotdan, uning muammolaridan, kishilarning extiyojlaridan ajralib qolishi, ularni muxim ma'rifatchilarga quruq safsatabozlarga aylantirib qo’yadi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatining yana bir muxim xususiyati shundan iboratki, u muntazam izlanishlarini, ishga xamma vaqt ijodiy yondoshishni talab qiladi. Mustaqillikni qo’lga kiritgan Respublikamiz jaxon xamjamiyatida o’z o’rnini egallab, tobora rivojlanib bormoqda. Respublikamizda sodir bo’layotgan o’zgarishlar natijasida kishilarimizning ma'naviy-madaniy extiyojlari kundan kunga o’sib, o’zgarib bormoqda, axloqiy qiyofasi va fe'l-atvorida xam o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bunday sharoitda ijtimoiy-madaniy ixlarning sho’rolar davrida maqbul bo’lgan shakl va usullari bugungi kunda eskirib, talabga javob bermayapti. Mustaqillik sharoiti kishilarning o’sib borayotgan extiyojlarini qondirish, unga g‘oyaviy ta'sir etishning yanada yangi, samarali usul va vositalarini qo’llashni talab qilmoqda. Bu esa ijtimoiy- madaniy ishlarning mazmunini takomillashtirib, yangilab borishni taqazo etadi.

Ijtimoiy-madaniy faoliyat pedagogik faoliyatning boshqa turlaridan o’zining mazmunan murakkabligi, ko’p qirraliligi, shaklan xilma-xilligi, ish shakllarining o’ziga xos tarzda bir-biriga chatishib ketganligi bilan farq qiladi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyati tarbiyaviy faoliyat xam xisoblanadi, lekin u tarbiyaviy ishlarni maktab va o’quv yurtlari pedagogik jamoalarida bo’lganidek bir xil yoshdagi, bir xil tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar yoki talabalar bilan emas, balki yoshi, kasbi, bilim darajasi, qiziqish va extiyojlari turlicha bo’lgan kishilar orasida olib boradi. o’quv yurtlarida tarbiya jarayoni majburiy mashg‘ulotlar orqali amalga oshirilsa, ijtimoiy-madaniy soxa xodimlari kishilarning bo’sh vaqtini mazmunli uyushtirish, ma'naviy extiyojlarini qondirish, qobiliyat va iste'dodlarini rivojlantirish maqsadida ijtimoiy-madaniy muassasalarda tashkil etiladigan xilma-xil ommaviy tadbirlar o’tkazish yo’li bilan xal qiladilar. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatining yana bir xususiyati ijtimoiy- madaniy tadbirlarda kishilarning aql-idroki bilan birga ularning xissiyotiga xam ta'sir ko’rsatish lozim. Ijtimoiy-madaniy muassasalarda o’tkaziladigan xar bir tadbir chuqur mazmunli, yuksak darajada g‘oyaviy bo’libgina qolmay, qiziqarli, jozibali, odamlarni maftun etadigan xam bo’lishi kerak jonsiz, quruq o’qilgan ma'ruza, puxta tayyorlanmay ko’rsatilgan konsert, baxs-munozara kechasi yoki boshqa tadbirlar qatnashchilarni qiziqtirmaydi, bekor o’tkazgan vaqt uchun achinish xissini, uyg‘otadi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimining kasbiy (professional) faoliyati o’z moxiyati bilan tarbiyaviy ish ekanligini biz yuqorida ta'kidlagan edik. Uning asosiy vazifasi xar tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishdan iboratdir. U kishilarning madaniy dam olish, o’z ma'naviy extiyojlarini qondirish, iste'dod va qobiliyatlarini o’stirishga qaratilgan ijtimoiy-foydali faoliyatni uyushtiruvchidir. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi ommaning pedagog-tarbiyachisi, ular orasida o’tkaziladigan ijtimoiy-foydali ishlarning tashabbuskori, xavaskorlik jamoalarining raxbaridir.

Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatining bunday ko’p qirraliligi ijtimoiy- madaniy soxa xodimi shaxsiyatiga, uning axloqiy qiyofasiga yuksak talablar qo’yadi. Mustaqil davlatimiz ijtimoiy-madaniy soxa xodimi chuqur g‘oyaviy-nazariy va kasbiy tayyorgarlikkaega bo’lishi, o’z kasbiga mexr-muxabbatli, sadoqatli bo’lishi kerak. o’z kasbiga sodiqlik, xushyorlik, ishda qat'iylik, o’ziga talabchanlik, ishdaqat'iylik, o’ziga talabchanlik ijtimoiy-madaniy soxa xodimining asosiy xislatlaridandir. Shuningdek, ishga ijodiy yondoshish, tashabbuskorlik, yangilikka intilish xislatlar xam xos bo’lishi kerak. Bularsiz u ijtimoiy-madaniy ishlarning mazmuni, shakl va usullarini to’xtovsiz takomillashtirib borishdek muxim vazifani muvoffaqiyatli bajara olmaydi. Kishilar bilan va kishilar uchun ishlashga da'vat etilgan ijtimoiy-madaniy xodimining qiyofasini vatanparvarlik, insonparvarlik kabi yuksak axloqiy sifatlarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki madaniyat uyidagi xar bir ommaviy tadbir, to’garak mashg‘ulotlari kishilarni o’z ona yurtiga, xalqiga chuqur mexr-muxabbat tuyg‘ularini shakllantirishga, vatanparvarlik xissini mustaxkamlashga yordam berish kerak. Bu esa ijtimoiy-madaniy soxa xodimining o’zida vatanparvarlik tuyg‘ulari qanchalik chuqur va mustaxkam o’rin olganligiga, o’tkaziladigan tadbirlar mazmunini yagona maqsadga yo’naltira bilishiga bog‘liq. Hayotda sinovdan o’tgan bir naql bor: «Boshqalarni tarbiyalaydigan kishining o’zi yaxshi tarbiyalangan bo’lishi kerak». ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatiga bo’lgan talabalar mana shu pedagogik xaqiqatdan kelib chiqadi. Bilimlar targ‘ibotchisi, ommaning bo’sh vaqtini mazmunli o’tkazishga mutasaddi bo’lgan ijtimoiy-madaniy soxa xodimi yuksak darajadagi dunyoqarash madaniyatini, ya'ni ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va falsafiy bilimlar majmunini egallagan bo’lishi kerak. chunki ijtimoiy-madaniy soxa xodimining ong-bilim darajasi u ish olib borayotgan kishilar bilimidan, saviyasidan yuqori bo’lishi kerak.

Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi uchun eng zarur bilim tarmoqlaridan biri-bu pedagogik bilimlar xisoblanadi. Pedagogika ijtimoiy-madaniy soxa xodimiga olib boriladigan ishlarning mazmuni va moxiyatini chuqur tushunib olishda, kishilarga tarbiyaviy ta'sir o’tkazishning yangi-yangi usullarini o’zlashtirib olib, ulardan oqilona foydalanish yo’llarini o’rganishda yordam beradi. Pedagogik odobi-o’zini jamoatchilik orsida qanday tutishi, qanday gapirish va xokazolarni egallab olish, ta'lim-tarbiya ishlarini uddalay bilish xam talab qilinadi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi kasbiy madaniyatining yana bir muxim ko’rsatkichi -bu psixologik (ruxiyatshunoslik) bilimlaridir. Ruxiyatshunoslik jarayonlari qonuniyatlarini chuqur o’zlashtirib olish, ishni uyushtirishda ijtimoiy- madaniy muassasalardagi tarbiyaviy jarayonni to’g‘ri uyushtirish va uning samarali bo’lishini ta'minlash mumkin. Ijtimoiy-madaniy xodimining tashkilotchilik qobiliyatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: Kommunikativ xususiyatlarni, ya'ni kishilar bilan tezda til topishishni ular bilan aloqa bog‘lashni, bir-birlarini tezda tushunishni, jamoaning xar bir a'zosining imkoniyatlarini, uning ijtimoiy topshiriqni bajarishga layoqatini to’g‘ri aniqlay olishini; Vujudga kelgan vaziyatni tez va to’g‘ri baxolashni, muayyan xolatda to’g‘ri yo’l topib, uni zudlik bilan ishga sola bilishni; Ishga ijodiy yondoshishni, tadbirkorlikni yangi, samaraliroq ish shakllari va usullarini tezda topib, ijtimoiy-madaniy ish amaliyotiga joriy qila bilishni; Ishni amalda tashkil etishni, maqsadga intilgan xolda tez xarakat qilishni, topshirilgan ishning ijrosini nazorat qila va tekshira bilishni. Ko’rsatib o’tilgan fazilatlarning ko’pchiligi kishida bolalik chog‘idan boshlab o’qish, ayniqsa jamoat ishlarida qatnashish jarayonida namoyon bo’ladi va rivojlanib boradi. Maxsus o’quv yurtlari-kollej va institutlaridagi ta'lim bu sifatlarning yanada rivoj topishiga yordam beradi. Lekin ijtimoiy-madaniy soxa

xodimining tashkilotchilik qobiliyatlarini o’stirish va shakllantirishda uning ommaviy faoliyati xal qiluvchi rol o’ynaydi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimining tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantirshda o’z-o’zini tarbiyalash usullari orqali ijtimoiy-madaniy soxa xodimi o’zida ishchanlikni, boshlangan ishni oxiriga yetkaza bilishni egallab olishi mumkin. o’z-o’zini tarbiyalash boshqa ko’p ijobiy sifatlarni o’stirishga, salbiy sifatlardan qutulishga yordam beradi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi doimo kishilar bilan aloqada bo’ladi. Ijtimoiy- madaniy muassaga keluvchilarning, o’zi bilan birga ishlaydigan xamkasblarining «diqqat markazida» turadi. Shuning uchun xam u xar bir ishda ibrat bo’lishga intilishi, odamlarni o’z shaxsiy namunasi, yuksak odobi, xulqi bilan ishontirishi va tarbiyalashi kerak. Ibratli sifatlarga ega bo’lgan ijtimoiy-madaniy xodimgina jamoa orasida obro’ qozonadi. Obro’ning o’zi nima? Obro’ - kuch, xokimiyat, ta'sir ma'nolarini bildirib, ular majbur etishga emas, balki shaxs yoki jamoaning axloqiy qadr- qimmatini jamoatchilik tomonidan ixtiyoriy tan olishga asoslangan bo’ladi. Obro’ning darajasi madaniyat xodimi bilimlarining o’tkirligi, vijdonnan ishlashi, ijtimoiy-siyosiy aktivligi, axloqiy qiyofasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy-madaniy soxa xodimi faoliyatini ta'sirchinligini oshiradigan omillardan yana biri bu madaniyat xodimining pedagogik odobidir. Ijtimoiy-madaniy xodimining pedagogik odobi-bu uning mayyan vaziyatda shaxsga yoki jamoaga tarbiyaviy ta'sir etishning maqsadga muvofiq usullari va yo’llarini tanlay va qo’llay bildirish. Pedagogik odobi amaliy faoliyatda, kishilar bilan muloqotda bo’lish jarayonida namoyon bo’ladi va mustaxkamlanadi. Odoblilikning rivojlanishi ijtimoiy-madaniy xodimning umumiy madaniyati, shaxsiy sifatlarga bog‘liq bo’ladi. Pedagogik odobi avvalo kishilar bilan muomalada, u bilan samimiy, rostgo’y bo’lishda namoyon bo’ladi.

Ishdan bo’sh vaqtda o’z bilimlarini boyitish, qobiliyatlarini o’stirish, ma'naviy extiyojlarini qondirish uchun madniy-ma'rifiy muassasaga keluvchilarga mexribonlik, g‘amxo’rlik ko’rsatish ijtimoiy-madaniy xodim pedagogik odobining muxim xususiyatlaridir. Pedagogik odobi kishiga xurmat bilan karashni nazarda tutadi, lekin bu unga talabchan bo’lishni istisno etmaydi,adolatli talabchanlik xamma vaqt tarbiyachining obro’yini ko’taradi. E'tibor bilan karab, o’z diqqatini boshqa narsalarga chalg‘itmasdan, urinsiz savollar bilan suxbatdoshining so’zini bo’lmasdan, eshita bilishlilik xam ijtimoiy- madaniy soxa xodimining muxim xususiyatidir. Yumor, xazil, askiya-bular suxbatdoshga, tinglovchilarga emotsional ta'sir etishning kuchli vositasidir. Ijtimoiy-madaniy faoliyatning g‘oyaviy emotsional vositalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Maxsus materiallarsiz uy qurib bo’lmaganidek, vositalarisiz ma'daniy-ma'rifiy tadbirlarni tashkil qilib bo’lmaydi. Vositalar tadbirning tarkibiy qismi, asosiy mexanizmlari sifatida xizmat qiladi. Vosita deganda, kishilarning xissiyotiga, psixologiyasiga va ongiga ta'sir etuvchi va bilim olish samaradorligini oshiruvchi g‘oyaviy-xissiy qurollarni tushunamiz. Ijtimoiy-madaniy faoliyatda qo’llaniladigan vositalarning diapozoni juda keng o’va ularning soni ko’pdir. Ma'daniy-ma'rifiy tadbirlarda jonli so’z, matbuot, ko’rgazmali qurollar, adabiyot va san'at, xar xil texnik apparatlar kabi vositalarda keng foydalanamiz. JONLI SO‘Z. Asosiy ta'sirchan vositalardan biri- bu jonli so’zdir. (Ba'zi xollarda «og‘zaki so’z» deb xam yuritiladi). Jonli so’z ma'daniy-ma'rifiy shakllarning xammasida eng asosiy vosita sifatida qo’llaniladi. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarda jonli so’z faqatgina mazmunni yoritishda xizmat qilmasdan balki tadbir syujeti bilan ommaviy xolatlarni xam bir-biriga uyg‘unlashtirib boradi. Ayni jonli

so’z voqyea ma'nosini tomoshabinga yetkazadi, bir epizodni 2-ga bog‘laydi, boshqaruvchining auditoriya bilan muloqotda bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Jonli so’zining yana bir afzallik tomoni shundaki, ba'zan fikrini xech qanday ta'sirchan vosita tomoshabinga yetkazib bera olmaydigan daqiqalarda jonli so’z yordamiga keladi. Ommaviy tadbirlarda boshqaruvchi so’zi asosiy o’rinnni egallaydi, ba'zi xollarda esa u keganning boshidan to oxirigacha yetakchi vosita sifatida qo’llaniladi. U kirish so’zi (monolog) shaklida yoki muqaddima sifatida yaxshi xizmat qilishi mumkin. Tadbir davomida esa boshqaruvchi, sharxlovchi, xikoyachi yoki intervyu beruvchi aylanib, jonli so’zdan foydalanish. Tadbirlarda jonli so’zdan foydalanish imkoniyatlari juda ko’p. Jonli so’z boshqaruvchining gapidan tashqari, tadbir qaxromonining nutqi yoki undagi qatnashchining so’zi, kecha qaxramoniga atalgan tabrik, mexnat veteranlari, urush ishtirokchilarining so’zi bo’lishi mumkin. BADIIY SO‘Z - aytilmoqchi bo’lgan fikrni badiiy-emotsional tarzda yetkazib berishga xizmat qiladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat shakllarida badiiy so’zning she'r o’qish, prozaik va she'riy monologlar, juft yoki ko’pchilik tomonidan o’qiladigan she'rlar kabi turlardan keng foydalaniladi. Badiiy so’z boshqa materiallar bilan bir vaqtda ijro etilishi mumkin. Masalan, she'r o’qilalayotgan bir vaqtda she'rning ma'nosiga mos keladigan kino parchalari ko’rsatilishi mumkin. Badiiy so’zni vujudga keltirish uchun badiiy asarlarda keltirishning o’zi kamlik qiladi. Yozma she'r-yozma badiiy so’zdir. Uni jonli badiiy so’zga aylantirib, ijro etish uchun ijrochining she'rdagi fikrini munosabati, ruxiy kechinmalari, xis- xayajonli talab qiladi. Aks xolda she'rning oddiy, jonli so’zdan farqi qolmaydi. Yana shuni unutmaslik kerakki, chuqur anglash, fikrning tub mazmuniga yetib xisqxayajon bilan aytilgan xar bir jonli so’z badiiy so’zga aylanib ketishi mumkin. Agar «1941» yoki «1991» degan iborani shunday aytib o’tsak, u quruq raqamning

o’zi bo’lib qoladi. Lekin ko’z oldimizga urushning boshlanishini keltirib, daxshatli voqyealarni xis qilib, mantiq talab qiladigan damli kayfiyatda, ma'noli «ming... to’qqiz yuz.... qirq bir...» desak bu so’z badiiy- emotsional ta'sir etadi. Shunday qilib, oddiy so’z badiiy so’zga aylanib ketishi uchun undagi fikriy mantiq xis qilinib, ijro etilishi kerak. MATBUOT VOSITALARI. Ma'lumki, ma'daniy-ma'rifiy tadbirlarga axoli yangi, ularga xali ma'lum bo’lmagan va qiziqarli voqyealardan xabardor bo’lgani uchun keladi. Bu ishda matbuot vositalari, ya'ni yangi gazeta, jurnallar, ayniqsa, kitoblar bitmas tuganmas manba bo’lishi mumkin. Matbuot eng asosiy axborot tarqatuvchi va saqlovchi vositadir. Shunday ekan tadbir tayyorlovchilar tadbirning mazmunini boyitish uchun ularga xar doim murojaat qilmog‘i lozim. Tadbirlarda ko’proq tomoshabinlarning nazariga tushmagan materiallardan foydalanishga xarakat qilish kerak. MUSIQA. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarda musiqa yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Tadbirlarda musiqadan 2 xil variantlarda foydalanish mumkin. Tadbirning aloxida nomeri sifatida. Tadbirlarda aks etilayotgan voqyealarning ta'sirini oshirish uchun qo’shimcha vosita (musiqaviy fon) sifatida, 1-variantda badiiy xavaskorlik jamoalarining tayyor yoki maxsus tayyorlangan nomeridan foydalaniladi. Bunday paytda nomer tadbir mazmuni va mavzuiga mos ravishda epizodning tarkibiy qismiga aylanib ketmog‘i kerak. Masalan, xotin-qizlar bayramiga bag‘ishlangan tadbirlarda onalarga bag‘ishlangan. «Onajonlar, assalom» qo’shig‘i ijro etiladi. Bu qo’shiq aloxida nomer sifatida beriladi. Musiqadan foydalanishning bu varianti tadbirlarda juda keng qo’llanilib, she'r o’qilayotganda xam, kino lavxalar ko’rsatilayotgan xam drammatik parchalar ko’rsatilayotganda xam bu vositalarning ta'sirchanligini oshirish mag‘sadida xizmat qiladi.

Musiqa, asosan tadbir ta'sirini kuchaytiruvchi vosita sifatida xam ishlatilib, aytilayotgan fikrning nozik kechinmalarini ommaga yetkazib berishga xizmat qiladi. DRAMMATIK PARCHALAR. San'atning bu turi boshqa badiiy asarlardan farq qilib, unda g‘oyalar kurashi, qarama-qarshi kuchlar to’qlashuvi, konfliktlar yorqinroq, oydinroq yoritiladi. Shuning uchun teatrlashtirilgan tadbirlarda mazmun rivojiga qarab, drammatik parchalardan keng foydalaniladi. Tadbirlarda drammatik parchalardan foydalanishning 2 xil usuli bor: Tayyor asarlardan olingan parchalar Stsenaristning o’zi tadbir uchun maxsus yozgan drammatik epizodlar. Teatrlashtirishda faqatgina p'yesalardan parchalar olinishi bilan kifolanib qolmasdan, kecha yo’nalishiga qarab, badiiy adabiyotlardan xam parchalar olinishi mumkin. Drammatik parchalardan foydalanishning 2-usuli xam keyingi paytda keng qo’llanilmoqda. Tadbirning asosiy vazifalaridan biri maxalliy voqyealarni aks ettirish bo’lgani uchun, ssenariy mualliflari joylarda bo’lgan voqyealarni kichik drammatik lavxa shakliga keltirib, undan samarali foydalanmoqda. Tajribada shuni ko’rsatmoqdaki, qishloq axolisida ijtimoiy-madaniy tadbirlarga bo’lgan qiziqishning sabablaridan biri bu maxalliy faktlarni, voqyealarni inssenirovka shaklida ko’rsatishdir. Ayniqsa maxalliy voqyealar asosida yozilgan intermediyalar axoliga manzur bo’lmoqda. Shuni unutmaslik kerakki, barcha saxna asarlaridan, psalardan olingan drammatik parchalar yoki badiiy adabiyotlar asosida qilingan kichik inssenirovkalar yoki maxsus ssenariy uchun yozilgan lavxalardan foydalanish- tadbir mazmunining rivojiga yordam bermog‘i kerak. KINOLAVXA- badiiy yoki xujjatli filmlardan olinib, tadbir tashkilotchilariga keng imkoniyatlar yaratadi.

Kinoning «sexrli kuchi» shundan iboratki, u bo’lib o’tgan voqyealarni xaqqoniy tasvirlaydi va jonli aks ettiradi. U tarixiy voqyealarning guvoxi sifatida xizmat qiladi. Ulardan foydalanish tadbirlarning mazmunini boyitadi, voqyealikning xaqqoniy obrazini ko’rgazmali gavdalantiradi. Asosan, kinolavxalardan foydalanish tadbir ssenariysi yozilyotganda rivojlantiriladi va tanlanadi. Ko’pgina tadbirlarda filmlardan olingan lavxalarning o’zi yaxlit bir epizodni tashkil qilishi mumkin. Ba'zida kinolavxalar boshqa vositalar, ya'ni jonli va badiiy so’z, qo’shiqlar bilan parallel aks ettiriladi. TEXNIK VOSITALAR . Xozirgi kunda ijtimoiy-madaniy ishlarni, jumladan ijtimoiy-madaniy tadbirlarni texnik vositalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Chunki tadbir maxsus nur bilan bezatilmasa, tashkil qilinayotgan tadbir shakli ko’rimsiz va kambag‘al bo’lib qoladi. Texnik vositalarning yana bir vazifasi saxnaga xar xil ranglar berish, proyeksion tasvirlar tushirib, tadbirni go’zallashtirish va badiiy-g‘oyafiy bezashdan iboratdir. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarda foydalaniladigan texnik vositalar, asosan, 2 guruxga bo’linadi: Nurli-proyeksion apparatlar Ovozli texnik vositalar Nurli-proyeksion appartlar tomoshabinlarning kayfiyatini ko’tarishda ularning diqqatini tadbir voqyealarining kerakli tomoniga jalb qilishda muxim rol o’ynaydi. Proyeksion apparatlar yordamida saxnaning to’riga, ya'ni ekranga hohlagan kattalikda tasvir tushirish mumkin. Ovozli texnik vositalarga ovozlarni yozadigan va tarqatadigan apparatlar, ya'ni magnitafon, diktafon, radio, audio, video apparaturalar, mikrafon va ovoz kuchaytirgichlar kiradi. Ular kerakli ovozlarni, shovqin-suronlarni, musiqa, ashula va nutqlarni oldindan yozib olib, ularni tadbirda eshittirish uchun yaxshi imkiniyatlar yaratib beradi.

KO‘RGAZMALI VOSITALAR. Tadbirlarda ko’rgazmali vositalardan foydalanish o’ziga xos xususiyatlarga ega. U tadbir mazmunining yaxshiroq yoritilishiga yordam beradi, tomoshabinning kayfiyatini ko’taradi va taassurotlarini boyitadi. Ko’rgazmali vositalardan ijtimoiy-madaniy tadbirlarning barchasida foydalaniladi. Tomoshabinning bo’lajak tadbir bilan ilk bor tanishtiruvchi ko’rgazmali vosita- bu afishalar va taklifnomalardir. E'lonlarda faqat tadbir bo’lishi xaqidagi xabarning o’zinigina yozib qo’yish kifoya qilmaydi, balki uning tuzilishiga qarab, ko’rgazmali bezash xam lozim, she'rlar yozish mumkin. Bu tomoshabinning tadbirga qiziqishini oshiradi. Ko’rgazmalar tadbir mazmuniga to’g‘ri kelishi kerak. YUqoridagilardan tashqari yana ijtimoiy-madaniy faoliyat tadbirlarida xalq ijodidan ham foydalaniladi. Xalq ijodi mehnatkash xalq ommasi tomonidan yaratilib, og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga, ustozdan shogirdga o’tib tobora takomillashtirib, sayqal topib taraqqiy etgan ijod mahsulidir. Unda xalqning mehnat faoliyati, ijtimoiy va maishiy hayoti, turmushi, tabiat haqidagi tushunchalari, madaniyati, e'tiqodi, orzu- istaklari, xis-tuyg‘ulari va tafakkurining boy olami, baxtli va adolatli zamon haqidagi o’ylari o’z ifodasini topadi. O‘zaro chambarsas bog‘liq bo’lgan xalq ijodini mutaxassislar shartli ravishda quyidagi turlarga bo’ladilar: 1). Xalq og‘zaki ijodi; 2). Xalq musiqasi, folklor musiqasi; 3). Xalq raqs san'ati; 4). Xalq teatri; Ijtimoiy-madaniy tadbirlarda xalq og‘zaki ijodi janrlarida foydalanish muxim axamiyatga eag. Stsenariylarda «so’z ko’rki-maqol» dan, xalq

donishmandligi hisoblangan afsona va rivoyatlardan foydalanish tadbir «tili» ni boyitadi, ta'sirchanligini oshiradi. Latifa, lof, askiya tadbirlarning qiziqarliligini oshiradi, mazmunini mustaxkamlaydi, tomoshabinlarni aktivlashtiradi. Topishmoqlar tadbir ijrochilari bilan auditoriya o’rtasida «jonli» aloqa o’rnatishga yaxshi imkoniyat beradi. Ayniqsa bolalar uchun tayyorlangan tadbirlarda erkak va dostonlar qaxramonlari ularni g‘oyaviy-estetik tarbiyalashda muxim rol bajaradi. Masalan, Alpomish, Go’ro’g‘li, Zumrad, Kenja botir... Xalq musiqa folklori-iste'dodli xalq ijrochilari-sozanda, xofiz oshiq, oqin, baxshi, xalfalar tomonidan qo’shiqlari muxim o’rin tutadi. Inson xayotining boshlanishidan to so’nggi xotimasigacha bo’ladigan xar bir marosim, to’y bayram va boshqa voqyealarda ijro etiladigan qo’shiqlar mavjud. Jumladan, bola tug‘ilishi, tarbiyalanishi, ilk bor sochini oldirishi, tishi chiqishi birinchi mustaqil qadam tashlashi marosimga bag‘ishlangan qo’shiqlar, nikox to’ylarida aytiladigan yor- yor. Lapar, o’lanlar, motam marosimlarida aytiladigan marsiya, yig‘iq yo’qlov kabi aza qo’shiqlar oilaviy tadbirlarning muxim xalqining tabivat va mexnat bayramlari xam maxsus ijro etiladigan qo’shiqlarsiz o’tmagan. Ijtimoiy-madaniy faoliyat shakllarini tayyorlashda har bir tadbirga mos xalq qo’shiqlarini izlab topmoq va ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq raqs san'ati-voqyealikni harakatlar orqali tasvir etadigan ijod turidir. O‘zbek xalqida raqs san'ati ashula va musiqa bilan chambarchas bog‘lanib ketgan va shu an'ana hozirgacha davom etmoqda. Hozirgi kunda respublikamiz badiiy xavaskorlik ijodining eng rivojlangan janri-bu ashula va raqs ansambllaridir. Xalq raqs san'atidan vosita sifatida ijtimoiy-madaniy tadbirlarda foydalanish katta axamiyatga ega. Xalq teatri san'ati-asosan, so’z va harakat san'atidan tashkil topgan. U qadimdan o’zida qo’shiq, musiqa, qiziqchilik, akrobatika, nayrangbozlik, ko’zboylag‘ichlik kabi elementlarni birlashtirgan. Dastlabki paytlarda u ovchilik, dexqonchilikda uchraydigan voqyealarni obrazli harakatlar (o’yinlar) orqali

tasvirlash asosida vujudga kelgan va xalq bayramlari marosimlarida rivojlanib, xalq teatr san'ati darajasiga ko’tarilgan. Jamiyat taraqqiyoti davomida xalq teatr san'ati ijrochilari bir necha soxalar bo’yicha mutaxassislasha borishgan. O‘zbek an'anaviy xalq teatrining quyidagi asosiy turlari shakllangan: Masxarabozlik va qiziqchilik. Dorbozlik, nayrangbozlik (sirk san'ati). Qo’g‘irchoqbozlik. Keyingi vaqtlarda darbozlik va masxarabozlik san'atiga qiziqish ortib bormoqda. Ko’proq unga yoshlar jalb etilmoqda. Tomosha repertuarlarining rang- barangligi, ijrochilarning maxorati ortayotganligi quvonarli xoldir. Ijtimoiy-madaniy faoliyat ko’p qirrali faoliyat bo’lgani uchun unda juda ko’p usullardan foydalaniladi. Ijtimoiy-madaniy faoliyat-bu tarbiyaviy, ma'rifiy, ijodiy va dam olish ishlarining o’ziga xos birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shunday qilib ijtimoiy- madaniy faoliyatda foydalanadigan usullar quyidagilar: Tarbiyaviy usullar. Ma'rifiy usullar. Hordiq chiqarish va ijodiy jarayonni tashkil qilish usullari (buni faollashtirish usuli deyish xam mumkin). Tashkiliy usullar. I. TARBIYAVIY USULLAR - Ijtimoiy-madaniy faoliyat, eng avvalo, tarbiyaviy jarayon bo’lgani uchun ularda pedagogikaga oid tarbiyaviy usullardan foydalanish qonuniydir. Lekin bu ularni to’g‘ridan-to’g‘ri, ko’r-ko’rona qo’llash, degan gap emas. Tarbiyaviy usul quyidagi turlarga bo’linadi: ishontirish usuli, namuna ko’rsatish, taqdirlash, tandiq qilish usulilari.

ISHONTIRISH USULIning asosiy vazifasi auditoriyaga ta'sir ko’rsatishdir. Buning uchun tadbirning mazmunini ishonarli xaqqoniy qilib, tuzish kerak. Omma tashkilotchilarining fikriga qo’shila olmasa, berilgan ma'lumotlarga ishonmasa, u xolda tadbirning maqsadi amalga oshmaydi. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun tadbirda xaqqoniy, mantiqli, ishonarli va qiziqarli xujjatlardan manbaalardan foydalanish kerak. Tadbir mazmuni ishonarli bo’lgani uchun uni umumiylashtirilgan badiiy to’qima asosida vujudga keltirmasdan, balki real xayotda bo’lib o’tayotgan xaqqoniy va xujjatli materiallar asosida tuzish lozim. NAMUNA USULI orqali mustaqil yurtimizning eng yaxshi fazilatlari tarannum etiladi. Yaxshi o’qiyotgan. Yaxshi ishlayotgan namuna ko’rsatayotganlardan o’rnak olishga undaydi. TAQDIRLASH USULI- ijtimoiy-madaniy tadbirlarning asosiy vositalaridan biri shundaki, ular kishilarni ma'naviy taqdirlaydi. Masalan, tadbirlarda g‘oliblarni faxriy yorliqlar, maqtov qog‘ozlari, kitoblar va boshqa qimmatbaxo buyumlar bilan manfaatdor bo’lishga, yaxshiroq ishlashga, xalqqa halol xizmat qilishga undaydi. TANQID QILISH USULI, pedagogikada bu usul jazolash deb xam yuritiladi. Jazolash usuli muntazam ishlaydigan jamoalarda: ishlab chiqarishda, o’quv yurtlarda qo’llaniladi. Ijtimoiy-madaniy tadbirlar vaqtincha yig‘ilgan auditoriya bo’lgani uchun unda tanqid qilish usulidan o’zigan xos yo’l bilan foydalaniladi. Tanqid ob'yektiga xayotning rivojiga xalaqit beruvchi barcha «Salbiy qaxramonlar» kirishi mumkin. Tadbirlarda ularning satira va yumor orqali tanqid qilinishi ularning omma orasida fosh etilishi, 1-dan, ularni o’zi xaqida chuqur o’ylashga olib keladi, 2-dan, kishilari bundaylarga qarshi kurashishiga undaydi. II. MA'RIFIY USULLAR-Ijtimoiy-madaniy tadbirlarning asosiy vazifalaridan biri ommaga yangi axborot va bilim berishdan iboratdir. Tadbirlarda keng qo’llanilishi mumkin bo’lgan ma'rifiy usullar- bu bayon etish, o’rganish va namoyish qilishdir.

BAYON ETISH USULIning asosiy maqsadi shundan iboratki, u tadbirning g‘oyasi, mazmuni, axborot va faktorlarni auditoriyaga jonli so’z orqali bayon qilish shaklida yetkazib beradi. Ommaviy tadbirlar tarkibida ko’pincha shunday faktlar va ma'lumotlar bo’ladiki, ular batafsil tushuntirishni talab qiladi. Xuddi shunday daqiqalarda bayon etish katta yordam beradi. Bu usul yordamitda ma'lumotlarning moxiyati ochiladi, xususiyatlari yoritiladi va to’liq bilim beriladi. Bu usul ko’proq mavzuli kechalarda ko’proq qo’llaniladi. NAMOYISH QILISH USULI tadbir mazmunidagi voqyealarning obrazli tasvirini ko’rgamali shaklda auditoriyaga yetkazishga yordam beradi. Namoyish qilish usuli, asosan ta'sirchan vositalar orqali bajarilib, unda voqyealar yoki kecha qaxramonlarining xayotiga oid ma'lumotlar xujjatli, real aks ettiriladi. III. XORDIQ CHIQARISH VA IJODIY JARAYONGA Qo’SHILISH, YA'NI FAOLLASHTIRISH USULLARI. Ma'lumki, ijtimoiy-madaniy tadbirlar ommaning ishdan bo’sh, dam olish vaqtida ijodiy jarayonga qo’shilishi natijasida vujudga keladi. Hordiq chiqarish va ijodiy jarayonga qo’shilish usulida ommani aktivlashtirish mushim o’rin egallaydi. Buning uchun tadbir qatnashchilaridan intervyu olish ular bilan savol-javob uyushtirish, ba'zilarni so’zga chiqaorib, fikrini bilish, viktorina uyushtirish kabilarni bajarish mumkin. Ba'zan sahnaviy harakatlarni zal, omma ichiga ko’chirish xam auditoriyani aktivlashtirishga ko’maklashadi. Ommani tadbir qatnashchisiga aylantirish uchun boshqa barcha usullardan samarali foydalanish bilan birga maxsus holatlardan foydaanish ko’zda tutiladi. Masalan, auditoriya ichida ashula aytish, ommaviy raqslar tashkil qilish, xalq o’yinlaridan foydalanish, umumiy qarorlar qabul qilish va boshqa xolatlar, so’zsiz auditoriyani tadbir qatnashchisiga aylantirib yuboradi. IV. TASHKILIY USUL illyustratsiyalashtirish va teatrlashtirish usullari orqali amalga oshiriladi.

ILLYUSTRATSIYALASHTIRISH USULI - bu boshqaruvchining so’z mazmuniga va maqsadiga mos keladigan turli-tuman badiiy va san'at vositalaridan foydalanishdir. Bu usulda asosiy urg‘u jonli so’zga uni kuchaytirish va to’ldirish uchun xizmat qiladi. Musiqa, qo’shiq, raqs she'r, monolog, kinolavxalardan ilmostratsiya sifatida foydalaniladi. Bu usul asosida tayyorlangan tadbirlarda ko’pincha yagona syujet liniyasi bo’lishi shart emas. Chunki tadbirdagi qismlar bir-birlari bilan mexanik birlashib ketadi. Illyustratsiyalashtirish usulida boshqaruvchi ma'lum mavzular xaqida so’z yuritadi, nutqining mazmuni ko’rgazmali va jonli bo’lgani uchun bayon etilgan voqyealarga oid kinolavxalar ko’rsatiladi. Nutq mazmuni tasviriy lavxalar bilan boyitiladi. Bu usul ijtimoiy-madaniy tadbirlardan mavzuli kechalarda, badiiy kompozitsiyalarda keng qo’llaniladi. Illyustratsiyalashtirish usuli orqali sof tarqibot-tashviqot ish shakllari badiiylashtirilgan tadbirga aylanib ketadi. TEATRLASHTIRISH USULI - alohida maqsadga qaratilgan, badiiy obrazli tashkil etilgan, teatr qonunlari asosida, drammaturgiya talablariga javob bera oladigan tadbirlarda mo’z ifodasini topadi. Bunda tadbir jarayonida qo’llaniladigan barcha g‘oyaviy emotsional vositalar xamda og‘zaki chiqishlar kompleks tarzda birlashadi. Va yagona syujet tizimini vujudga keltiradi. Teatrlashtirish usuli alohida maqsadga qaratilgan, badiiy obrazli tashkil etilgan, teatr qonuniyatlari asosida, drammaturgiya talablariga javob bera oladigan tadbirlarda o’z ifodasini topadi. Bunda tadbir jarayonida qo’llaniladigan barcha g‘oyaviy emotsional vositalar xamda og‘zaki chiqishlar kompleks tarzda birlashadi va yagona syujet liniyasini vujudga keltiradi. Teatrlashtirish usulida quyidagi talablarga rioya qilish kerak: Teatrlashtirilgan tadbirlarda, eng avvalo, yagona g‘oyaviy-badiiy syujet va kompozitsion tuzilish bo’lishi kerak. U kompozitsion tuzilish-muqaddima, asosiy voqyea, tugun voqyealar rivoji, kulminatsiya va final kabi qismlardan iborat bo’lishi kerak.

Teatrlashtirilgan tadbirda foydalanadigan vositalar aloxida ajralib qolmasdan syujetga singib ketishi, uning rivojlanishiga yordam berish lozim. Shuning uchun unda syujet mazmuniga qarab kerakli ta'sirli vositalar mantiqan tanlanadi. Teatrlashtirilgan tadbirlarga real qaxramon obrazli yoki badiiy asarlardan olingan obrazlar kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Teatrlashtirilgan shakllarda omma oddiy tomoshabin emas. Balki tadbir qatnashchisiga ketishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, ilmostratsiyalashtirish usulini xam, teatrlashtirish usulini xam shoxlagan shaklga nisbatan ishlatib bo’lmaydi. Har bir usulning o’zi talab qiladigan tadbirlari bor. Masalan, ilmostratsiyalashtirish uslini ommaviy bayramlarga qo’llash yaxshi natija bermaydi, leksiya yoki suxbatni teatrlashtirishning xojati bo’lmasa kerak. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, ilmostratsiyalashtirish usulidan tashkil tashkil qilishi oson, har kuni foydalanish maqsadga muvofiqdir. Teatrlashtirish usulini buyuk sanalarga va bayramlarga bag‘ishlangan tadbirlarda qo’llash lozim. Ijtimoiy-madaniy faoliyatga uslubiy yordam berish Markaziy madaniyat uylari kolgan madaniy ma'rifiy muassasalari uchun uslubiy markaz xisoblanib ularning ish faoliyatiga uslubiy xamda Amaliy yordam kursatadi. Shuning uchun markaziy madaniyat uyining ish rejasida uslubiy ishlar bulishi shart. Bu bulimda shaxar, tuman madaniy ma'rifiy muassasa xodimlarining seminarlarini utkazish, namunaviy ish rejalari tuzish, ssenariy, uslubiy xat, tavsiyanoma, kullanmalar yozish, ilgor ish tajribalarini ommalashtirish, ommaviy tadbirlar utkazilishida uslubiy xamda Amaliy yordam berish, madaniyat uyi metod xonasini bezatish, uni Yangi uslubiy kullanmalar bilan boyitish, utkaziladigan tadbirlarni bayonlashtirish kabi tadbirlar aks ettiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. «Klubshunoslik». Ikonnikova va Chepelov taxriri ostida T.O’qituvchi 1983 y. 2. «Madaniy-oqartuv ishi pedagogikasi». A.Muxammedov T.O’qituvchi 1984 y. 3. Muhammedov A. Esonov B. Karimov B. Mutaxasislikka kirish. Toshkent, Oqituvchi, 1988. 4. Ikonikova C. N. Chepelev V. I. Klubshunoslik. Toshkent, Oqituvchi, 1984. 5. U.X.Qoraboev. Badiiy ommaviy tadbirlar. T. O`qituvchi. 1986. 6. U.X.Qoraboev. O`zbekiston bayramlari. T. 1982. 7. P.Qodirxo`jaev. Maktabda badiiy bezash ishlari. T. «O`qituvchi». 1991. 8. Shermatov M. Sizning bo’sh vaqtingiz. T.: “Fan” 1987 yil. 9. Qorabaev U.X. O’zbekiston bayramlari. T.: “O’qituvchi” 1991 yil.

Похожие

Ijtimoiy-madaniy faoliyat tarixi

Pedagogik faoliyat va pedagogik mahorat

Ota-onalari nazoratisiz qolgan bolalar va oilalar bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat

Ota-onalarining qaramog‘isiz qolgan bolalar va oilalar bilan ijtimoiy pedagogik faoliyat

Ijtimoiy-madaniy sohalarni boshqarish