Халқ эртакларида персонажлар таркиби ва талқинига хос асосий хусусиятлар - Педагогиka - Рефераты

Халқ эртакларида персонажлар таркиби ва талқинига хос асосий хусусиятлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Халқ эртакларида персонажлар таркиби ва талқинига хос асосий хусусиятлар Ўзбек халқ эртаклари халқ оғзаки ижодининг энг гўзал маънавий бойлиги саналади. Уларда аждодларимизнинг бадиий эстетик ва тарбиявий қарашлари, тушунчаси ўз ифодасини топган, шунингдек, халқимизнинг ҳаёт ҳақидаги энг яхши, гўзал орзу-умидлари акс этган. Бу ўринда, айниқса, ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар алоҳида диққатга сазовордир. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар халқ эртакларининг алоҳида ички турларидан бири ҳисобланади. Мазкур турдаги эртак лар бошқа тур эртакларидан ўзига хос хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу фарқлилик персонажлар таркиби ва талқини, ғоявий мазмуни, конфликтлар характери, бадиий – композицион қурилиши, сюжет таркиби, фантастик уйдирмаларнинг ўрни ва вазифаси, тили ва услубий хусусиятларида яққол намоён бўлади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этишда асар таркибини илмий асосда яхлит ўрганиш ва таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Бу борада В.П.Аникин, Э.В.Померанцева, В.Я.Пропп, М.И.Афзалов, К.Имомов, Ғ.Жалолов, Х.Эгамов каби қатор етакчи фольклоршунос олимларнинг назарий қарашлари ва хулосаларидан келиб чиқиш лозим. Уларнинг бу фикрлари биз тадқиқ этмоқчи бўлган масалаларнинг моҳиятини тўғри ва чуқур англаб етиш имконини беради. Бу ўринда даставвал персонажларнинг функционал таркиби хусусида тўхталиб ўтишга тўғри келади. Бинобарин, мазкур турдаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятларини таҳлил қилиш мақсади биринчи галда персонажлар таркибини тадқиқ этиш билан боғлиқ баъзи масалаларга ойдинлик киритиш вазифасини қўяди. Шуни айтиш керакки, эртак персонажларининг функционал таркиби мураккаб масала бўлиб, у эртакшуносликда ички турлар хусусиятини белгилашда катта аҳамият касб этади. Бинобарин, персонажларнинг вазифасига

кўра таркибий тизим билан боғлиқ масала эртак қаҳрамонларининг сюжет йўналишида тутган ўрни, воқеликка муносабати ва бадиий таъсири каби бир қанча масалаларни қамраб олади. Шунга кўра, персонажларнинг функционал таркиби тадқиқини хатти-ҳаракат, ҳолат, хусусият ва муносабатлар диалектикаси асосида таҳлил этиш мақсадга мувофиқдир. Бу борада таниқли рус фольклоршунос олими В.Я.Проппнинг илмий – назарий хулосалари эътиборга лойиқдир. У ўзининг «Эртаклар морфологияси» номли монографик ишида сеҳрли эртаклар персонажларининг функционал таркибини уларнинг ҳаракат доирасига кўра муайян гуруҳларга ажратиб тасниф қилади ва ҳар бир гуруҳни изоҳий аломатларига асосланиб таҳлил қилади. Жумладан, унинг кузатишича, сеҳрли эртакларда персонажларнинг функционал таркиби уларнинг ҳаракат доирасига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) Қарама-қарши, зарар етказувчи кучлар ҳаракат доираси: зараркунандалик ёки хавф солиш, қаҳрамон билан жанг қилиш ёки турли шаклларда кураш олиб бориш, таъқиб қилиш каби вазифаларни қамраб олади. 2) Инъом этувчи ёки ҳадя этувчи қаҳрамонлар қуйидаги функцияларни ўз ичига олади: сеҳрли воситаларни тақдим этишга ҳозирлик кўради, қаҳрамонга сеҳрли буюмлар инъом этади. 3) Ёрдамчи кучлар ҳаракати. Мусибат (фалокат) ёки қашшоқликни бартараф этиш, оғир вазиятларда ёрдам бериш, таъқиблардан ҳимоя этиш, мушкул масалани ҳал этишда кўмаклашиш каби функцияларни ўз ичига олади. 4) Малика ва малика отасининг ҳаракат доираси. Бу қуйидагиларни қамраб олади: мушкул вазифа топширилади, тамғалаш, қоралаш, топқирлигини аниқлаш, иккинчи зарар келтирувчини жазолаш, тўй ва шу кабилар. 5) Йўлловчи (жўнатувчи, юборувчи)лар ҳаракат доираси. Фақат йўллаш (юбориш) вазифасида келади.

6) Бош қаҳрамон ҳаракат доираси. Қуйидагиларни қамраб олади: қидирув учун юборилади (излаб топиш учун йўлга тушади), ҳадя (инъом) этувчи томонидан қўйиладиган талабларга жавоб, тўй ва шу кабилар. 7) Ёлғончи қаҳрамон ҳаракат доираси. Юқоридаги гуруҳ вакиллари сингари қидирув учун юборилади, бироқ ҳадя этувчи томонидан қўйиладиган талабларга ҳар доим салбий муносабатда бўлиб келади. Шу билан бирга, алдаш, ёлғон орқали фириб бериш унинг ўзига хос функционал хусусияти сифатида намоён бўлади. Демак, юқоридагилардан маълум бўладики, сеҳрли эртак ларда иштирок этувчи қаҳрамонлар сони еттита бўлиб, функционал таркибига кўра мураккаб тизимга эга. Шунга мувофиқ, мазкур типдаги эртакларнинг сюжети ҳам, композицион тузилиши ҳам мураккабдир. Булар сеҳрли эртакларга хос асосий хусусиятларни характерловчи белгилар ҳисобланади. Шу жиҳатдан олганда В.Я.Проппнинг таҳлилий тадқиқоти муайян асосда амалий ва назарий аҳамият касб этади. Бинобарин, персонажлар таркибини маълум хусусият ва муносабатлардан ташкил топган функционал ҳодиса сифатида талқин этиш эртакшуносликни янги бир тадқиқот услуби билан бойитди, бошқача қилиб айтадиган бўлсак, персонажлар таҳлилини амалий босқичдан назарий босқичга кўтаришга олиб келди. Бу эса эртакшуносликдаги назарий қарашларга суянган ҳолда ва шунингдек, ички турга оид эртакларнинг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда иш кўришни талаб қилади. Агар В.Я.Проппнинг таҳлилий тадқиқот услубига асосланиб ички турга оид эртак персонажларининг функционал таркибини гуруҳларга ажратадиган бўлсак, улар ўртасида ўзаро мутаносиб жиҳатлар кўзга ташлана боради. Бу мутаносиблик умумий хусусиятларига кўра ички тур эртакларининг барчасида баб-баравар амал қилаверади. Бироқ хусусий жиҳатларига кўра персонажлар таркиби ички тур эртакларнинг ҳар бирида ўзига хос мазмун ва моҳият касб этади. Масалан, бош қаҳрамон ёки бошқа қатор персонажларнинг функционал хусусияти умумий қарашда барча турдаги

эртаклар персонажлари учун шаклан мувофиқ келса-да, бироқ мазмунан бир- биридан сезиларли даражада фарқланиб туради. Бинобарин, юқорида келтириб ўтганимиз – сеҳрли эртаклар қаҳрамонларининг функционал хусусияти айрим жиҳатларини ҳисобга олмаганда, бошқа ички турга оид эртаклар персонажлари табиатига шаклан яқин, умумийлик касб этгани ҳолда мазмунан айрим ўзига хос хусусиятлари билан фарқланади. Демак, маълум бўладики, ички турга оид эртаклар персонажларининг функционал таркиби билан мазмуний таркиби ўртасида номутаносиб жиҳатлар мавжуд. Бу ерда мазмуний таркиб тушунчаси эртаклар персонажларига хос хусусият, хатти-ҳаракат ва муносабатлар мажмуининг ғоявий, бадиий ҳамда тавсифий жиҳатларини қамраб олади. Аммо шу ўринда изоҳ бериб ўтиш жоизки, персонажларнинг функционал таркиби билан мазмуний таркибини бир-бирига боғланмаган ҳодиса сифатида тушунмаслик керак. Бинобарин, функционал таркиб мазмуний таркиб билан боғлиқ ҳолда яшайди. Қолаверса, персонажларнинг мазмуний таркиби уларнинг функционал таркибини белгилаб беради. Буларнинг ҳаммаси ички турга оид эртаклар персонажлари табиатида ўзига хос тарзда амал қилади. Хулоса қилиб айтганда, юқоридаги қайдлар эртак персонажларининг функционал таркиби ва унинг асосини белгиловчи мазмуний таркиб тушунчаси ҳақида, бизнингча, маълум даражада тасаввур туғдира олади. Қуйида мазкур фикрлардан келиб чиққан ҳолда ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда қатнашувчи персонажлар таркибининг функционал хусусиятларини уларнинг ҳаракат доирасига кўра қай йўсинда ва қай тарзда амал қилиши хусусида мулоҳаза юритилади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар қадимий эртакларнинг ички турларидан бири сифатида ўзига хос қатор персонажлар тизимига эга. «Уларда йиртқич, ваҳший ҳайвонлар, уй ҳайвонлари, қушлар, ҳашаротлар инсонлар ҳаёти билан боғланган ҳолда тасвирланади. Эртакларда ҳайвонлар, кўпинча, ўзаро ёки инсонлар каби сўзлашадилар, турли муносабатда бўладилар». Мазкур

муносабатлар мажмуи ўлароқ (эртакда) воқеалар мазмуни ва талабига кўра ҳайвонлар турли хил вазифаларни бажариб келади. Ана шу асос ҳайвон персонажларнинг функционал таркибини хусусият ва талқиний жиҳатларига кўра муайян гуруҳ атрофида бирлаштириш ҳамда ҳаракат доирасини белгилаш имконини вужудга келтиради. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг персонажлари таркиби функционал хусусиятларига кўра бир бутун яхлит тизимни ташкил этади. Улар ўз мазмуни ва амал қилиш тартибига эга. Бинобарин, персонажларнинг функционал таркиби ўз ўрнида асосий сюжет чизиғининг ривожланишига монанд жойлашган бўлиб, уларнинг айримлари сюжет чизиғида ҳал қилувчи ўринни эгалласа, айримлари эртак воқеалари давомида муҳим бурилиш ясай олмайди, бироқ сюжет ривожига у ёки бу даражада туртки беради. Шунга мувофиқ, персонажлар таркиби сюжет, конфликт ва унинг ечимида тутган ўрни ҳамда функциясига кўра асосий ва асосий бўлмаган гуруҳларга бўлинади. Асосий персонажлар гуруҳи етакчи ва рақиб образлардан ташкил топади. Айни пайтда асосий бўлмаган персонажлар гуруҳи ҳам икки хил тоифани ташкил этади: ёрдамчи ва ҳукмдор ёки ҳоким персонажлар. Хуллас, юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда иштирок этувчи персонажлар таркибини муносабат ва ҳаракат доирасига кўра шартли равишда тўрт гуруҳга бўлиб тасниф қилиш ва ўрганиш мумкин: 1. Етакчи персонаж. Ижобий хусусиятларга хос сифатларда талқин этилади. Эртакарда у, асосан, кучсизларни ҳимоя қилиш функцияси билан ажралиб туради. Тўғрилик, ҳалоллик, эзгулик ва яхшиликка раҳнамо, айни пайтда, ақлий зукко, тадбиркор. У қобилият, иқтидор ва имконияти жиҳатидан бошқа перасонажларга нисбатан етакчи ўринда туради. Бинобарин, у (эчки) жабр- зулмлардан қутулиш йўлини ахтариб сафарга чиқади, донолик, тадбиркорлик билан ҳаракат қилиб, бузоқ – буқа, улоқ – серка, қўзи – қўчқорларни йиртқич ҳайвон – бўрилар галаси чангалидан сақлаб қолади. Шунингдек, дўстлари

бошига кулфат тушганда доно маслаҳати ва ақл-идроки билан уларга йўл кўрсатади. 2. Ёрдамчи персонажлар. Улар, асосан, ижобий қаҳрамон талқинига хос сифатлар билан тавсифланади. Қийинчиликларни бартараф этишда, хавфли вазиятларда фалокатлардан қутулиб, омон қолишда етакчи персонажга ёрдам бериш функцияси билан ажралиб туради. Жумладан, (тулки) чўпонни илондан сақлаб қолади, ёки чолни бўрига ўлжа бўлиш хавфидан ўз вақтида қутқариб қолади. «Тулки билан хўроз» эртагида ит ёрдамчи персонаж сифатида намоён бўлади. У хўрозни тулки чангалидан сақлаб қолади. Ёрдамчи персонажларнинг ҳаракат доираси занжирсимон воқеалар тизмасида ҳам кечиши мумкин. Бунда персонажларнинг фунционал хусусияти моҳиятан ташқи, зоҳирий жиҳатларига кўра кўзга ташланмайди, бироқ воқеалар ривожи диққат билан кузатилганда мантиқан ички, ботиний жиҳатлари уларнинг ёрдамчи персонаж сифатидаги хусусиятларини оча боради. Бу ҳодиса, асосан, занжирсимон сюжетли (кумулятив) эртаклар («Қўнғизой», «Бит буви ўлибди»)да учрайди. 3. Рақиб персонажлар. Уларда салбий муносабат ва хусусиятлар мужассамлашган. Рақиб персонаж эртакларда доимо етакчи қаҳрамонларга қарши чиқади, унинг ҳаракатлари йўлида тўғаноқ бўлади, зид позицияда туриб иш кўради. Бинобарин, у ёвузлик қилиш вазифаси билан ажралиб туради. Турли хил ҳийла-найранглар қўллаб, панд бериш, чув тушириш йўлини қидиради. Жумладан, тулки карт думба деб, бўрини қопқонга дучор қилади. Ўз нафси йўлида дўст тутинган лайлакнинг болаларини еб қўяди. Кенг яйловда, майсали далалар қўйнида ўтлаб юрган беозор ҳайвонлар тинчлигига таҳдид солади. Рақиб персонаж шу каби хусусиятларда кўзга ташланади. 4. Ҳукмдор ёки ҳоким персонаж. Эртакларда, асосан, ўрмон ҳокими, ҳайвонлар шоҳи, ҳукмдори сифатида намоён бўлади. Функционал хусусиятига кўра бир бутун яхлитликни ташкил этади. Бинобарин, у барча турдаги ҳайвонлар (йиртқич, беозор ва б.) иродасини ўзига бўйсундиради,

уларни маълум ҳаракатларга ундайди. Бошқариш, буйруқ бериш, ҳукм этиш, жазога маҳкум қилиш, сиёсат юргизиш (ёки сиёсат қилиш) каби вазифаларни қамраб олади. Жумладан, у (йўлбарс подшоҳ) тахтда виқор тўкиб ўтираркан, қаршисидаги ҳайвон (тулки)га: «Нимага бугун овқат топиб келмадинг?» дея сиёсат қилади. Шунингдек, очкўзлик, хасислик ва манфаатдорлик устунлиги зоҳир бўлганда ҳамроҳларига ғазаб қилишдан, қолаверса, уларни паққос еб қўйишдан ҳам тоймайди. Шундай қилиб маълум бўладики, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда қатнашувчи образлар сони функционал хусусиятига кўра, асосан, тўрт хил персонажлардан иборат бўлиб, таркибий тузилишида мураккаб жиҳатлар кўзга ташланмайди. Мазкур ҳодисани шу турга оид эртаклар табиати, моҳияти, композицион тузилиши ва бадиий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда изоҳлаш мантиқан ўринлидир. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда, кўпинча, воқеа қисқа ва бир сюжет чизиғидан иборат бўлиб, композицион қурилиши ҳам шунга мувофиқ ҳолда оддий ва ихчам шаклга эга. Мотивлар таркиби эса, асосан, бир ёки икки эпизодик ҳодисалардан ташкил топади. Худди ана шу асосга кўра, персонажлар қиёфасида бир қадар соддалик, бир қадар табиийлик ва рамзийлик белгилари бадиий умумлашмалар воситасида уйғунлик касб этади. Бу каби жиҳатлар мазкур турдаги эртакларда иштирок этувчи персонажларнинг функционал хусусиятларини сеҳрли ёки маиший турдаги эртакларда қатнашувчи персонажлардан фарқлаб туради. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда персонажлар таркиби талқиний хусусиятларига кўра ҳам ўзига хослик касб этади. Чунончи, овчи ёки чорвадорга наф келтирган ҳайвонлар гуруҳи ижобий сифатларда тавсифлангани ҳолда ваҳший, зарар келтирувчи ҳайвонларга хос хусусиятлар салбий белгиларда тасвирланади. Бу ҳол табиийки, ибтидоий жамиятнинг маиший турмуш тарзи билан изоҳланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ислом Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. A в e ст o ( A сқ a р М a ҳк a м т a ржим a си) // Санъат. –1991. №5. –Б17-20; №7. –Б.21-23. 3. Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1964. –844 б. 4. A кр o м o в Ғ. Т o т e мистик мифл a р // Ўзб e к тили в a a д a биёти. –1978. – №3. –Б.39-41. 5. A фз a л o в М.И. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри xa қид a . –Т.: Ф a н, 1964. –120 б. 6. Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. 1-том. –Т.: Фан, 1968. –488 б. 7. Бичурин Н. Собрание сведений о народаx, обитавшиx в Средней Азии в древние времена. Том 1. –М. –Л.: Наука, 1950. –384 с. 8. арагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. – М.: Наука, 1972. –524 с. 9. Валиxанов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. Соч. Т. 1. –Алма- ата, 1961. –С.477-487. 10. Веселовский А.Н. Миф и Символ // Русский фольклор. –М. – Л., 1979. – С.19-21. 11. Ж a л o л o в Ғ. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри п o этик a си. –Т.: Ф a н, 1976. –156 б. 12. Жумаева С. Ўзбек халқ эртакларига тарихий ёндашув. –Қарши: Насаф, 2010. –48 б. 13. Жум a н a з a р o в У. Ўзб e к ф o лькл o ри в a т a ри x ий в o қ e лик. –Т.: Ф a н, 1991. –232 б. 14. Жўр a ев М. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a рид a «с e ҳрли» р a қ a мл a р. –Т.: Ф a н, 1991. –153 б.

Похожие

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда рақиб персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳоким ёки ҳукмдор образи талқини

Маҳалла халқ виждони