Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини - Педагогиka - Рефераты

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

150.5 KB

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг сюжет чизиғида етакчи персонажлар билан бир қаторда ёрдамчи персонажлар ҳам фаол иштирок этадилар. Ёрдамчи персонажлар эртаклар сюжетида тутган ўрни, вазифаси ҳамда аҳамиятига кўра ўзига хос алоҳида мавқени эгаллайди. Ёрдамчи персонажларнинг ўзига хос хусусиятлари, асосан, уларнинг функционал ҳаракатларида, яъни бажарадиган вазифаларининг характерида кўзга ташланади. Бинобарин, персонажлар функциясининг характери ва мазмуни уларнинг ўзига хос хусусиятларини ойдинлаштирувчи асосий мезон ҳисобланади. Шу жиҳатдан ёндашганда В.Я.Проппнинг назарий қарашлари катта аҳамиятга эга. У ўзининг «Эртаклар морфологияси» номли китобида сеҳрли эртакларда иштирок этувчи ёрдамчи персонажларнинг характерли хусусиятларини функционал ҳаракатлари доирасида асослайди. Олимнинг эътироф этишича, сеҳрли эртакларда ёрдамчи (кучлар) қаҳрамонлар «Мусибат (фалокат) ёки қашшоқликни бартараф этиш, оғир вазиятларда ёрдам бериш, таъқиб, уларни ҳимоя қилиш, мушкул масалаларни, вазифаларни ҳал қилишда кўмаклашиш» 1 каби функцияларни бажаради.Шунга кўра, В.Я.Проппнинг таҳлилий тадқиқини ёрдамчи персонажларнинг асосий хусусиятларини ёритишда энг тўғри йўл, деб баҳолаганимиз ҳолда, унга айрим аниқликлар киритиш орқали қуйидаги мулоҳазаларни баён қилишимиз ўринлидир: 1. Хоҳ сеҳрли эртаклар, хоҳ маиший ёки хоҳ ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар бўлсин, таркибида иштирок этувчи ёрдамчи персонажларнинг функционал хусусиятлари, асосан, етакчи ёки бош қаҳрамонларга ёрдам, кўмак бериш ҳаракатлари билан белгиланади. 1 Пропп В.Я. Морфология сказки. –Москва: Наука, 1969. –С.72.

2. Ёрдамчи персонажлар ички турга оид эртакларнинг ҳар бирида ҳамма вақт ижобий сифатларда талқин этилади. Бироқ мазмунига кўра, персонажлар функцияларининг амал қилиш тартиблари, усуллари ва даражалари ички тур эртакларнинг ўзига хос табиати, хусусияти ва қонуниятига асосланиб воқе бўлади. Масалан, В.Я.Проппнинг таҳлилидаги ёрдамчи персонажлар, асосан, кўп пландаги саргузаштли воқеалар ва мураккаб ҳодисалар ичида ҳаракат қилади. Бинобарин, сеҳрли эртак лар композициясининг мураккаблиги, сюжет таркибининг кенг кўламдорлиги, образлар талқинидаги кўп қирралик, заминида хаёлий уйдирмаларга асосланган ҳодисаларнинг саргузашт типида воқе бўлиши каби қатор ўзига хос жиҳатлари таркибидаги ёрдамчи ва умуман, барча персонажларнинг ҳаракат доирасини ўз имконияти ҳамда талаблари даражасига мослаштириб амал қилишни тақозо этади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ёрдамчи персонажлари эса қисқа сюжетли воқеалар ичида ҳаракат қилади. Мантиқий жиҳатдан ёндашганда англашиладики, бу тур эртакларнинг композицион тузилиши оддий, сюжет таркибидаги конфликт ва унинг ечимини ташкил этувчи эпизодлар ҳажми ихчам, персонажлар тизими ва талқинида кўп қиррали хусусиятлар кўзга ташланмайди. Мана шу хусусиятларга кўра ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда иштирок этувчи қаҳрамонлар, жумладан, ёрдамчи персонажлар табиатида сеҳрли ёки маиший эртаклар персонажларига хос функционал кўламдорлик ва мураккаблик кўринмайди. Бу нарса мазкур типдаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятларини белгилайди. Англашиладики, ёрдамчи персонажлар улар қайси турдаги эртакларга мансуб бўлишидан қатъий назар, функционал хусусиятлари ўртасида мазмуний яқинлик (оғир вазиятларда ёрдам берувчи, мушкул вазиятларни ҳал қилишда кўмаклашувчи), ташқи жиҳатдан ҳаттоки, муштараклик мавжудлиги кўзга ташланади. Бироқ ички турга оид эртакларнинг ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятларига кўра функционал ҳаракатларнинг воқе

(содир) бўлиш тартиблари ўртасида муайян тафовутлар мавжудлиги маълум бўлади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ёрдамчи персонажлари таркиби тулки, от, ит, хўроз, сичқон кабилардан иборат бўлиб, функционал хусусиятларига кўра етакчи персонажларга ёрдамчи сифатида фаолият кўрсатади. Талқиний жиҳатларига кўра эса ижобий сифатларда тавсифланади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ёрдамчи персонажлари таркибида энг фаол иштирок этувчи қаҳрамонлардан бири тулки образидир. Тулки – ёрдамчи персонажларнинг энг кўзга кўринган вакили сифатида эртакларнинг аксарият қисмида катнашади. У нафақат ўзбек ёки туркий халқлар эртакларида, балки рус ва бошқа қатор Европа халқлари оғзаки ижодида ҳам кўп учровчи оммалашган, машҳур образлардан саналади. Тулки образи ва унга муносабат масаласи деярли барча халқлар фольклоршунослари эътиборини ўзига тортиб келаётган мавзулардан бири ҳисобланади. Чунончи, бу образ, унинг келиб чиқиш тарихи – генезиси, эртаклар сюжетида тутган ўрни, вазифаси, ижтиомий характери ва ўзига хос хусусиятлари ҳақида В.П.Аникин, Э.В.Померанцева, М.И.Афзалов, Б.Г.Тлехас, К.И.Имомов, А.Боймуродов каби бир қатор олимлар қизиқарли фикрлар баён қилганлар 2 . Шуни эътироф этиш керакки, тадқиқотлар мазмунида бир-бирини тўлдирувчи ва айни пайтда, бир-бирини инкор этувчи фикр лар тизимига дуч келамизки, бу эса тулкининг кўп қиррали, мураккаб персонаж эканлигидан далолат беради. Ўзбек фольк лорида мазкур образ ҳақида илк бор фикр билдирган олим Мансур Афзалов шундай ёзади: «Тулки бошқа халқларнинг эртакларидаги каби бизда 2 Аникин В.П. Русская народная сказка. –М.: Учпедгиз, 1959. –С.70-76; Померанцева Э.В. Русская народная сказка. –М.: Наука, 1963. –С.78-79; Афзалов М.И. Ўзбек халқ эртаклари ҳақида. –Т.: Фан, 1964. – Б.28-29; Мамабетназаров Қ. Қарақалпоқ халық ертеклери. Филол.илим.канд.илмий дэррежени алыу ушин усынылған дисс..., Нокис. 1966. –Б.71,76, 79-81; Жалолов Ғ. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Т.: Фан, 1976. –Б.30-32; Эгамов Х. Совет Шарқи туркий халқлари эртакчилик анъаналари алоқалари тарихидан очерк лар. – Т.: Ўқитувчи, 1982. –Б.41-43; Чолокошвили Р.К. Грузинский народный сказочный эпос о животных. – Тбилиси: Наука, 1985. –С.8-9; Абакарова Ф.З. Аварские детские сказки (к вопросу жанровой специфики) // Жанр сказки в фольклоре народов Дагестана. –Махачкала, 1987, –С.101; Тлехас Б.Г. Отражение социалъных отношений в сказках народов Дагестана и Северного Кавказа // Жанр сказки в фольклоре народов Дагестана. –Махачкала, 1987. –С.121-124; Имомов К.И. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар // Ўзбек фольклори очерклари. Уч томлик. 1-том. –Т.: Фан, 1989. –Б.83-84; Баймурадов А. Генезис и типология туркменских сказок о животных. –Ашхабад. 1991. –С.17-20.

ҳам айёр, олғир, ёлғончи киши образидир. Шунинг учун ҳам халқ орасида айёр одамга нисбатан тулки лақаби берилади» 3 . Ғ.Жалолов «Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси» номли асарида бу образ ҳақида айтилган аксарият қарашларга муносабат билдириб, «Ўзбек эртакларида тулки образи фақат салбий тип сифатида эмас, балки ижобий характер бўлиб келишини ҳам ....» 4 таъкидлайди. Олим ўз фикрини давом эттириб, «Ўзбек эртакларида тулки образи худди шу хусусиятлари билан рус ва Европа халқ эртакларидаги машҳур тулки образидан фарқ қилади. Бу ҳол, бизнингча, қадимий тотемистик тушунчалар ва мифология билан боғлиқ ????? ??????бўлса керак» 5 , деган концепцияни илгари суради. Рус фольклоршуноси В.П.Аникин ўзининг «Рус халқ эртаклари» номли китобида тулки персонажини, асосан, салбий хусусиятлари билан талқин этади. «Тулки, – деб ёзади у, – муросасиз, олғир, ёлғончи, шафқатсиз, мунофиқ, тилёғламачи, кек сақловчи, фирибгар, қасоскор, айёр, (тадбиркор) устамон, манфаатпараст, бераҳм. Деярли барча эртакларда у ўзининг ана шу хусусиятлари билан намоён бўлади» 6 . Олим ўзининг назарий қарашларини «Мушук, хўроз ва тулки», «Чоҳ ичидаги ҳайвонлар», «Тулки ва қуён», «Тулки ва зағизғон», «Мушук ва тулки», «Тулки қандай қилиб учишни ўрганди?», «Қўй, тулки ва бўри», «Айиқ ва тулки» каби рус халқ эртаклари таҳлили асосида далиллайди 7 . Атоқли фольклоршунос Э.В.Померанцева ҳам «Рус халқ эртаклари» номли монографиясида В.П.Аникиннинг таҳлилий хулосасига мувофиқ келувчи фикрлар баён қилади. Олима бу образнинг ўзига хос характерли хусусиятларини ёрита бориб, «Тулки – эски ошначилик унутилади», «Чоҳ ичидаги ҳайвонлар», «Бўғирсоқ», «Қиш ҳайвонлари» каби эртакларда асосий 3 Афзалов М.И. Ўзбек халқ эртаклари ҳақида. –Т.: Фан, 1964. –Б.28. 4 Жалолов Ғ. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Т.: Фан, 1976. –Б.32. 5 Жалолов Ғ. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Т.: Фан, 1976. –Б.32. 6 Аникин В.П. Русская народная сказка. –М.: Учпедгиз, 1959. –Б.73. 7 Ўша асар. –Б.72-73.

қаҳрамонлардан бири сифатида иштирок этади. Эртакларда у фирибгар, айёр, ёлғончи каби салбий қиёфаларда тасвирланади... У бўри, хўроз ва айиқни лақиллатиб алдайди, зағизғон болаларини айёрлик билан қўлга киритади, чоҳ ичида ҳайвонларни бирин-кетин ҳалок қилади ва ҳоказо. Бироқ унинг айёрлиги ҳамма вақт ҳам иш беравермайди: у инсонга тўқнаш келганда доимо мағлубиятга учрайди» 8 , – дейди. Кўринадики, Э.В.Померанцева ва В.П.Аникин тадқиқотлари мазмунида ўзаро ҳамоҳанг ва муштарак фикрлар мавжуд. Бинобарин, иккала тадқиқотчи ҳам тулкини салбий персонаж сифатида эътироф этадилар. Шу билан бирга, Э.В.Померанцева тадқиқотида кўзга ташланган жиҳат – тулки персонажига берилган сўнгги таъриф (яъни унинг инсондан мағлуб бўлиш мотиви – С.Ж.) ўзидан аввал айтилган фикрларни ижодий бойитиб, ривожлантириб келмоқда. Жумладан, рус фольклоридаги «Чоҳ ичидаги ҳайвонлар» («Звери в яме») эртагида «Чўчқа, бўри, айиқ, қуён, хўроз, тулки ва бошқа ҳайвонлар чоҳга тушиб қоладилар; Оч қолиб навбат билан бир-бирларини ейдилар; Охирида тулки қолади; Ёлғиз ўзи чоҳдан омон чиқиб кетади 9 . Шу ўринда савол туғилади: шунча ҳайвонлар орасида тулки қандай қилиб омон қолди? Ахир чоҳда бўри, айиқ каби кучли, йиртқич ҳайвонлар ҳам бор эди-ку? Бундай саволларни яна давом эттириш мумкин. «Эски ошначилик унутилади» («Старая хлеб – соль забыается») эртагида эса тулки персонажининг сюжет таркибида тутган ўрни, функцияси ва мазмуни тамомила ўзгача моҳият касб этади. Мазкур эртакнинг сюжети қуйидагича: «Одам бўрини овчидан қутқаради (айиқ, илон); хавф-хатар чекингач у, яъни бўри одамни емоқчи бўлади; одам ўткинчи ҳайвондан ёрдам сўрайди; Тулки бўрини қоп ичига тушишга мажбур қилади; одам уни ўлдиради; шу билан у тулкини ҳам ўлдиради» 10 . Кўринадики, бу ўринда тулки инсон олдида мағлуб. 8 Померанцева Э.В. Русская народная сказка. –М.: 1963. –Б.78. 9 Сравнителъный указателъ сюжетов Восточно – славянская сказка. –Л.: Наука, 1979. Составители: Л.Г.Бараг, И.П.Березовский, К.П.Кабашников, Н.В.Новиков. –С.54. 10 Сравнительный указатель сюжетов Восточно – славянская сказка. –Л.: Наука, 1979. Составители: Л.Г.Бараг, И.П.Березовский, К.П.Кабашников, Н.В.Новиков. – С.79.

Қизиғи шундаки, юқоридаги эртакнинг ўзбекча варианти («Бўри билан мерган», «Илоннинг иши заҳар солмоқ» эртаклари)да воқеалар тафсилоти мутлақо ўзгача йўсинда хотимланади: тулки сюжет ечимида ҳал қилувчи вазифани бажаради: у одамни бўри (илон)дан қутулишига ёрдам беради 11 . Демак, ҳар икки халқ эртакларининг қиёсий талқинидан шу нарса англашиладики, рус фольклоршуносларининг тулки образи хусусидаги фикрларини ўзбек эртакларида қатнашувчи тулки персонажига нисбатан тадбиқ этиб бўлмайди. Мазкур хулоса, айни пайтда, Ғ.Жалолов концепциясини тасдиқлайди. Бинобарин, ҳайвонлар ҳақидаги ўзбек халқ эртакларида тулкининг гоҳ салбий, гоҳ ижобий сифатларда талқин этилиши, олим таъкидлаб ўтганидек, «қадимий тотемистик тушунчалар ва мифология билан боғлиқ»дир. Зеро, унинг характер хусусиятига хос хилма-хиллик қадимийликка дахлдор бўлиб, тарихий илдизи ибтидоий дуал тушунчаларга бориб тақалади. Бу борада К.Имомовнинг илмий қарашлари ғоятда ўринли ва аҳамиятли-дир. Унинг фикрича, тулки қиёфасида салбий хусусиятларнинг «...шаклланишида демонологик тушунчалар, дуал мифлар, хусусан, ёвузлик раҳнамоси Ахриманнинг кучли таъсири сезилиб туради» 12 . Бундай қарашларнинг, яъни дуал тасаввурларнинг айрим қолдиқлари баъзи эртакларда кўзга ташланиб туради. «Тулкибой» 13 эртагида дуал тушунчаларнинг илкин излари кўзга ташланади. Эртакда тулки айёр, олғир, фирибгар ва «...муғомбиргина эмас, кишиларни «еб кетаман» деб қўрқитувчи зўравон сифатида ҳам намоён бўлади» 14 . 11 Ўзбек халқ эртаклари. Икки томлик. 1-том. –Т.: Ўзадабийнашр, 1960. –Б. 20-23, 42-44. 12 Имомов К. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг оралиқ типи // Ўзбек тили ва адабиёти. –Т., 1991. –№ 2. –Б.18. 13 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.73-75. 14 Жалолов Ғ. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Т.: Фан, 1976. –Б.32.

Тулки образи талқинидаги ижобий хусусиятлар эса бевосита тотемик эътиқодлар таъсирида шаклланган. Бинобарин, мифологик эътиқодлар устун бўлган замонларда «... тулки – культ, ... ёвуз руҳлар кушандаси сифатида муқаддаслаштирилган» 15 . Жумладан, тарихий манбалар таҳлили шундан гувоҳлик берадики, турк қавмлари орасида қадимги тулки культига сиғиниш ҳоллари мавжуд бўлган. Тулкининг тотемлик моҳиятини илоҳийлаштирувчи ва тарғиб этувчи асотирлар «ижод этилган» 16 . Асотирларда тулки магик қудратга эга бўлган мавжудот сифатида тасвирланади. Тулкининг ғайритабиий қудратини идеаллаштирувчи афсоналар Ислом мифологиясида ҳам учрайди. Бу хил афсоналарнинг энг яхши намунаси Абу Райҳон Беруний (983-1048)нинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» («Осор ал-боқия») номли китобида қайд этилган. Ўрта асрлар фанининг етук олими Абу Райҳон Беруний ой-кунларнинг тақвимий тизими, уларнинг мазмуни ва хосиятлари ҳақида сўзлай туриб, қуйидаги афсонани келтириб ўтади: «Каёнийлар (Эрон подшоҳлари – С.Ж.) даврида тулкилар учар экан ва шу сабабли уларнинг замонлари бахтли, рўзғорлари фаровон бўлган эмиш. Каёнийлар билан бирга бу тулкилар ҳам ҳалок бўлдилар ва уларнинг (инқирози) сабабли тулкилар ҳам инқирозга юз тутдилар. Шунинг учун ўша куни (яъни «Озар моҳ» ойининг биринчи куни – С.Ж.) тулкига қараш табаррук ҳисобланади. Учар тулкилар деганни эшитган киши ажабланади, бу ажаб ланарли эмас. Мен ишонадиган киши Абул-Қосим Али ибн Аҳмад ат-Тоҳирий менга шундай хабар берди» Исбижоб ҳокими уч юз етмиш тўққизинчи йилда (милодий 989-990 й.) Хуросон ҳукмрони Нуҳ ибн Мансурга (Самонийлар сулоласи амири (979-997)) кўриниб турган иккита шохли бир от ва икки ёнида пат қанотлари бор тулки ҳадя қилган. Агар унга (тулкига) киши 15 Имомов К. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг оралиқ типи // Ўзбек тили ва адабиёти. –Т., 1991. –№2. –Б.19. 16 Мурот Ўроз. Турк асотир (миф)лари // Сирли олам. –Тошкент, 1991. –№6. –Б.19.

яқинлашса, қанотларини ёзар, узоқлашса йиғиб ёнига ёпиштирар экан. Абул Қосим бу тулкини қафасда турганини айтди. Шу куни подшоҳлар ҳузурига овқатдан олдин тулки, (овқатдан) кейин эса попишак, жўжа, хўтик ва гулларнинг қинларидан чиққан дастлабки меваларидан топилганлари киргизилган. Айтишларича, бу кун худо яхшилик ва ёмонликка ҳукм қилган, буржларни тузган ва уларни ёритқичларга тақсим этган кундир. Ал-Эроншаҳрий: «Арманистон олимларидан бир қанчаси «тулки куни» тонгида катта тоғ устида ер ва ташқи ер орасида оқ қўчқор кўринади, у йилнинг фақат шу кунининг ана шу вақтидагина кўринади. У ернинг аҳолиси агар у қўчқор маъраса, йилнинг ҳосилдор бўлиши, маърамаса ҳосилсиз бўлишига далил қиладилар», деяётганларини эшитдим», – деди. Ажамлик лар «тулки куни» тонгида булутга қарашни баракали санайдилар ва булутнинг тиниқ, ғуборли, латиф ва қалинлигини йилнинг бахт, наҳс, фаровон ва қурғоқ бўлишига далил келтирадилар» 17 . Дастлабки қарашда, китобда тилга олинган ҳодисалар муаллиф эътироф этгани каби «ажабланарли эмас», яъни ҳаётий асосга эга бўлган ҳақиқатдек туюлади. Дарвоқе, ўша даврларда учар тулкилар ҳақидаги ғайритабиий тасаввурлар гўёки одамларнинг амалий фаолияти билан боғланиб кетган. Шу боисдан ҳам улар ўз тасаввурларида учар тулкиларни «самонинг ва шу дунёнинг қудратли соҳиби» образида гавдалантирганлар, ғоялар эса жонли мавжудотга айлантирилган. Беруний, эҳтимол, мана шуларга асосланиб, учар тулкилар ҳақидаги ақидаларнинг ҳақиқат эканлигига «ажабланмайди», балки унинг ҳақиқатлигига ишора сифатида ҳодисалар тафсилотини муайян тарихий даврдаги конкрет шахслар номи билан далиллайди. Дарҳақиқат, афсонанинг умумий мазмуни ва манзарасига мифик тафаккур, айниқса, мифик кўз билан назар ташлайдиган бўлсак, бу айни ҳақиқат, деб эътироф этишимиз мумкин. Бироқ илмий тафаккур нуқтаи назаридан 17 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. –Т.: Фан, 1968. –Б.264.

ёндашганда, англашиладики, манзаралар тафсилоти реал воқеликка мутлақо мос келмайди. Афсона мазмунини таҳлил этганда шуни ёдда тутиш керакки, биринчидан, унда тулкининг илоҳий – мўъжизавий қудратини муқаддаслаштириш кўзда тутилган; иккинчидан, Каёний подшоҳлар ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва идеаллаштириш мақсади назарда тутилган; учинчидан эса дунёвий ҳодисаларга диний тус берилиб, табиатни жонлантириш ва илоҳийлаштириш ғояси илгари сурилган. Таъкид жоизки, агар афсона яратилган даврнинг тарихий манбаларига уларнинг диний қобиғини бир чеккага олиб қўйиб, ёндашадиган бўлсак, ҳодисалар моҳияти қадимги замон кишиларининг ибтидоий-фалсафий тасаввурларига батамом мувофиқ бўлиб тушади. Демак, ўз-ўзидан равшан бўладики, буюк мутафаккир талқинида инкор этиб бўлмас ҳақиқатга айланган афсона моҳият эътиборига кўра қадимийликка дахлдор бўлиб, тарихий илдизлари архаик мифология билан боғланади. Афсона мазмунида тотемистик мифлар таъсири, айниқса, сезиларли даражада ўрин тутади. Жумладан, унда табиий ҳодисалар ўзининг дунёвий заминидан ажратиб олиниб, диний тасаввурлар қобиғида «учар тулкилар»нинг хосиятли хусусиятларига боғлаб талқин этилади; борлиқ гўёки унинг илоҳий қудратидан баҳра олиб яшайди; табиатдаги ўзгаришлар, йилнинг баракали ёки баракасиз келиши, қурғоқчилик, ҳосилнинг қай даражада бўлиши каби диалектик жараёнлар «тулки куни»да содир бўладиган белгиларга асосланиб тамсил этилади. Бу ўринда яна бир муҳим асосга алоҳида диққат этиш лозим. У ҳам бўлса, бир атаманинг буюк аллома қаламида икки хил ном билан қўлланилиши масаласидир. Қизиғи шундаки, Беруний бир ўринда «тулки куни» иборасини «Ҳурмузд куни» жумласи билан алмашиб қўллайди» 18 . Мантиқан ёндашганда, афсонавий қаҳрамон Ҳурмузднинг «тулки куни» ёки «учар тулкилар»га нима алоқаси бор? Умумий асосда улар ўртасидаги 18 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. –Т.: Фан, 1968. –Б.264.

муштарак жиҳатлар нималарда кўринади? каби қатор саволларнинг туғилиши табиий, албатта. Маълумки, Ҳурмузд қадимги Эрон ва Турон халқлари мифологиясининг айрим намуналарида илоҳий қудрат соҳиби – Олий тангри қиёфасида акс эттирилади. Хусусан, энг қадимги ёзма ёдгорликлардан бири ҳисобланган «Авесто» асарида айтилишича, Ҳурмузд, яъни Ахуру Мазда эзгулик оламига ҳомийлик қилади. У Ангра Маню, яъни Ахриман бошчилигидаги ёвузлик ва зулмат дунёсига қарши кураш олиб боради 19 . Афсоналарда Ҳурмузд, яъни Ахура Мазда мифологик тасаввурлар заминида, ғайритабиий хусусиятларда тасвирланади. Унга хос энг асосий хусусиятлар фақатгина ҳомийлик ёки раҳнамолик ҳаракатлари билан чекланмайди. Бинобарин, афсоналар мазмунида Ҳурмузднинг илоҳий қудратини тавсифловчи яна бир хусусият борки, бу унинг яратувчи сифатидаги фаолиятида кўзга яққол ташланади. Мазкур ҳодисалар тафсилотини профессор Н.М.Маллаев «Ўзбек адабиёти тарихи» номли китобида қуйидагича шарҳлайди: «Ҳурмуз... иккинчи уч минг йилликда осмон, сув, ер, ўсимлик, ҳайвонлар ва бошқаларни ҳамда биринчи инсонни яратди» 20 . Мифологияга кўра (бу ерда Қаюмарс ҳақидаги афсона назарда тутилмоқда – С.Ж.), Гайо Мартан (Қаюмарс) ер юзида пайдо бўлган биринчи одам бўлиб, гуё у Ахура Мазда (Ҳурмуз) томонидан яратилган....» 21 . Бу ҳақда Абу Райҳон Беруний шундай хабар беради: «Эронликларга келганда, улар Қаюмарсни биринчи инсон деб атайдилар... Эронликларнинг йил ҳисоблари Қаюмарсдан...» 22 бошланади. Демак, мантиқан ёндашганда шундай бўлиб чиқадики, Ҳурмузд – мифологик субъект. У Олий тангри 23 мақомидаги яратувчи. Зеро, кўкда ва ерда ҳаётнинг, умуман, оламнинг бошланиши унинг кароматидан. У ер юзида биринчи инсон – 19 Бу ҳақда қаранг: Барагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии. –М.: Наука, 1956, –С.34-55; Тот же автор. Из истории таджикской и персидской литератур. –М.: Наука, 1972. –С.46-129, 524; Маковелский А.О. Авеста. –Баку, АН АзР, 1960, –С.144; Снесаров Г.П. Реликты домусулъманских верований и обрядов узбеков Хорезма. –М.: Наука, 1969. –С. 336; Маллаев Н.М. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: Ўқитувчи, 1976. –Б.41; Жумабоев И. Ўрта Осиё этикаси тарихи очерклари. –Т.: Ўзбекистон, 1980. –Б.24-38. 20 Маллаев Н.М. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: Ўқитувчи, 1976. –Б.44. 21 Маллаев Н.М. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: Ўқитувчи, 1976. –45-бет. 22 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар, 1-том. –Т.: Фан, 1968. –Б.127. 23 Брагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. –М.: Наука, 1972. –С.115.

Қаюмарсни яратди. Бу билан у инсон ва инсоният ҳаётининг ҳамда тарихининг ибтидосига асос солди. Шу ўринда етук фольклоршунос олим Баҳодир Саримсоқовнинг мифологик субъект ҳақидаги классик таърифини келтириб ўтиш айни муддаодир. «Мифлогик субъект, – деб ёзади олим, – ҳамма вақт дастлабки инсон (первочеловек), бирор нарсани биринчилардан бўлиб юзага чиқарган ёки бирор ишни энг биринчи бўлиб амалга оширган шахс сифатида талқин қилинади ва мифда ҳам ана шу руҳда тасвирланади» 24 . Олимнинг фикрларига қўшимча қилиб яна шуни айтишимиз мумкинки, юқорида қайд этилган таъкидлар мифологик субъектнинг идеаллаштирилиши ва биографиясининг илоҳийлаштирилишини ҳам таъминлайди. Айни хулоса тарихий воқеликни шартли равишда акс эттириш мезонларига тўла мос келади. Шунингдек, «тулки куни» мўъжизаларининг Ҳурмуздга тамсил этилиши, (яъни «Ҳурмузд куни» ни муқаддас кун сифатида нисбатланиши – С.Ж.) «Авесто» афсоналарида таърифланган йилбоши (яъни тарихнинг бошланиши – С.Ж.) ҳодисаларига ишора дейиш мумкин. Бу борадаги фикрлар нисбатини ҳар икки афсона мазмунида кўзга ташланадиган умумий жиҳатлар тасдиқлайди. Унда қадимги инсоннинг борлиққа синкретик муносабати, табиатни дуал тасаввурлар қобиғида тушуниш, жонлантириш ва илоҳийлаштириш, мифологик субъект (Ҳурмузд) ёки тотем персонаж (учар тулкилар)нинг инсонга ҳомийлиги каби муштарак жиҳатлар нисбатан кейинги даврларга хос мифологик тасаввурлар ривожи билан боғлиқ ҳолда тасвирланади. Шуни эътироф этиш керакки, афсона қаҳрамонларини бир-бирига муқояса этганда, улар ўртасида генетик ва функционал алоқадорлик мавжудлигини сезиш қийин эмас. Бироқ шунга қарамай, персонажлар семантикасида муайян тафовутлар мавжудлиги маълум бўлади. Бундай тафовутлар, асосан, уларнинг ижтимоий характерида яққол кўзга ташланади. Масалага аниқлик киритиш мақсадида уларга хос энг асосий жиҳатларни ўзаро қиёслаш ўринлидир. Жумладан, Ҳурмузд, биринчидан, мифологик субъект; 24 Саримсоқов Б. Эпик жанрлар диффузияси // Ўзбек фольклори эпик жанрлари. –Т.: Фан, 1981. –Б.119 .

иккинчидан, халқ идеали. У беқиёс куч ва илоҳий қудрат рамзи, тинчлик, мустақиллик, мардлик, қаҳрамонлик, тўғрилик, меҳрибонлик, адолатпарварлик, донишмандлик ҳамда юксак аҳлоқ эгаси. Унинг ҳар бир фаолияти ягона мақсад – эзгулик яратиш томон йўналтирилган. Мазкур белгилар мифологик ҳодисалар фонида воқе бўлади ва айни пайтда, мифологик субъект (Ҳурмузд)нинг макон ва замондаги ижтимоий характерини тавсифлайди. Тулки эса тамомила бошқача моҳият касб этади. Дарвоқе, тулки ҳам ибтидоий инсон наздида идеал ҳисобланган. Бироқ бу идеаллик тотемистик эътиқодлар мужассами сифатида акс этади. У эзгулик, ҳомийлик, қондошлик, аждодбоши, яратувчи тимсолида гавдаланади. У илоҳий мавжудот. Унинг ғайритабиий тарзда Каёнийлар осмони узра парвоз этиши, яъни учиши кўкдан инган илоҳий яратиқ эканлигидан нишона. Бироқ эътироф этиш керакки, афсонада тулкининг тотемлик моҳияти бироз хиралашган. Бинобарин, унинг мазмунида Каёний подшоҳлар ҳокимияти негизларини мустаҳкалаш ва идеаллаштириш ғоялари илгари сурилган. Ҳукмрон табақа мана шу ғояларни тарғиб этиш учун архаик мифологияга мурожаат этган ҳамда унинг моҳиятини ўзига хизмат қиладиган тарзда ўзгартириб, ўзлаштирган. Шу боисдан, унинг ижтимоий характерида дастлабки феодализм муносабатлари акс этади. Мазкур муносабатлар тарзи эса ибтидоий илоҳий тушунчалар қобиғида, аниқроғи, тотемистик мифология заминида ифодаланади. Бундан маълум бўладики, қадимги Шарқ халқлари, хусусан, туркий халқлар маданияти, ижтимоий- тарихий ва маънавий қарашлари тизимида тулкига нисбатан тотемик ва муқаддас культ сифатида эътиқод қўйиш ҳоллари мавжуд бўлган. Шу боисдан ҳам унинг генетик ва тарихий тақдирида мифологик эътиқодлар релекти асосий ўринни эгаллайди. Эътироф этиш керакки масаланинг ана шу жиҳати муҳимроқдир. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда тулкининг тотемлик моҳияти жуда ҳам хиралашган ҳолда ҳозирга қадар сақланиб келади. Масалан, «Бўри билан

мерган» 25 , «Илоннинг иши заҳар солмоқ» 26 каби эртакларда тотемийликка эътиқоднинг илкин излари кўзга яққол ташланади. «Бўри билан мерган» эртагида тулки чолнинг бўридан қутулишига ёрдам беради. Мазкур эпизод қуйидагича тасвирланади: Бўри чолга – «сени ейман, деб турганида, икковининг олдига тулки келиб қолибди, чол бечора йиғлаб: – Мерган бўрини қувиб келаётган эди, бўри мендан ўзини яшириб қўйишни сўради. Мен уни қопга тиқиб похол ёпиб, бекитиб қўйдим. Мерган келиб «чол, чол! бўрини кўрдингми?» – деб сўради. Мен бўридан қўрқаман, ўтгани йўқ, дедим. Мерган ишониб кетди. Похолни олиб бўрини қопдан чиқариб қўйсам, «сени ейман» деб мени мушкул ҳолда қолдирди, – деган экан, Тулки: – Эй, бўри ўртоқ, чол сени шундай ўлимдан қутқарса-ю, сен шундай қари чолни ейсанми? – деб дошном берибди. «Юр бўлмасам», деб бўри тулки билан биргаликда чолнинг олдидан «Хайр, ота» – деб жўнаб кетибди» 27 . Ушбу эртакнинг бошқа вариантида ҳодисалар тафсилоти мутлақо ўзгача кўринишда кечади. Бўри чолни «ейман» деб таҳдид солиб турганида, тулки келиб қолибди. Тулки гап нимада эканлигини англаб: « – Мен сени шу кичкина қопга сиққанинггга ишонмайман, сиғмайсан, – дебди. Бўри, «ҳа, мен сиғдим» деб мақтанибди ва кўрсатиш учун қопнинг ичига тушибди. Тулкининг ишораси билан чол қоп оғзини боғлабди. Қопни кўтариб ерга уриб, бўрини ҳалок қилибди» 28 . «Илоннинг иши заҳар солмоқ» эртагида ҳам воқеалар худди шу аснода кечади. «.... Тулки тўхтаб қараса, бир катта илон одам оёғига чирмашиб «чақаман» деб ёпишиб турган эмиш. Тулки: – Нима гап? – деб гоҳ илонга, гоҳ чўпонга қарабди. Чўпон сўз бошлабди: – Эй тулкивой, мен мана бу илонни ўлимдан қутқариб қолган эдим. Энди у эса, мени чақмоқчи, шу ҳам инсофданми? – дебди. Тулки: – Қандай қилиб уни ўлимдан қутқардинг? – деб сўрабди. 25 Ўзбек халқ эртаклари. Икки томлик. 1-том. –Т.: Ўздавнашр, 1960. –Б.20-23. 26 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.42-44. 27 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.21. 28 Фольклор архиви. Инв. №1862. –Б.6.

– Тўқайга ўт кетган экан. Ўт ичида илонни кўриб раҳмим келди, бир ёғочнинг учига мана бу халтани боғлаб, илон томон узатдим, у халтага кирди, тортиб олдим, – деб жавоб берибди. Шунда тулки қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборибди ва чўпонга: – Шу кичкина халтага катта илоннинг сиққанига мен ҳайрон бўлиб кулиб юбордим, – дебди. Илон «ҳа мен сиғдим», – дебди. Тулки: – Бўлмаса, яна халтага тушиб кўр-чи, сиғармикансан ёки йўқми? – дебди. Илон мақтаниб: – Мана кўр, мен сиғаман, – деб чўпоннинг халтасига кирибди. Тулки чўпонга кўзини қисиб: – Халтанинг оғзини маҳкам боғла, кўтариб айлантириб ерга ур! – дебди. Чўпон тулкининг айтганини қилиб, илондан қутулибди» 29 . Келтирилган парчалар мазмунидан англашиладики, эртакдаги асосий ғоя, гарчи бу эртаклар заминида мифологик, аниқроғи, тотемистик ҳомийлик 30 ётган бўлса ҳам, моҳияти жиҳатидан идеологик муносабатларни эмас, балки ижтимоий-эстетик мақсадларни ифодалашга хизмат қилган. Бундан тулки тотеми ва халқнинг у ҳақдаги эътиқодий қарашлари эртаклар таркибига ўзининг қадимийлигини нисбатан хиралаштирган тарзда, аниқроғи, бадиий кўчим доирасига тушиш жараёнида ўзининг асл моҳиятидан узоқлашган ҳолда етиб келган, деган хулоса чиқариш мумкин. Бироқ аниқ хулосага келишдан аввал, эртакларда кўзга ташланувчи айрим ўринларга диққат қаратиш лозим. Тадқиқ этилаётган эртаклар («Бўри билан мерган», «Илоннинг иши заҳар солмоқ») мазмун – моҳиятига кўра ўзида, асосан, ибтидоий тафаккур босқичларининг сўнгги кўринишларини намоён этади. Унда яшаш учун кураш қонунияти умумий асосларининг ҳаётий негизлари эртак воқеалари фонида, қадимги кишиларнинг ибтидоий-фалсафий қарашлари билан боғлиқ ҳолда акс эттирилади. Шу билан биргаликда, эътироф этиш керакки, 29 Ўзбек халқ эртаклари. Икки томлик. 1-том. –Т.: ЎзДавнашр, 1960. –Б.43-44. 30 Тулки сеҳрли эртакларда (Чол билан тулки) том маънода ижобий. У ёрдамчи персонаж сифатида фаолият кўрсатади. Бу унинг тотемик илдизларини белгилайди.

эртаклар семантикасида мифологик тасаввур излари ҳам кўзга ташланиб туради. Аниқроғи, сюжет таркибида мифологик тасаввурлар тизимига асосланган тотемистик ҳомийлик мотиви мавжуддир. Бироқ мазкур мотивлар эртаклар сюжетида мифлардаги каби ўзига хос мустақил шакл ва мазмунга эга бўлган мотив сифатида эмас, балки асосида ижтимоий-маиший муносабатларни ифодаловчи эпизод кўринишида воқе бўлади. Уларда тасвирланган воқелик тулкининг одамни (хирмончи чол ҳамда чўпон) бўри (илон) чангалидан қутқариши, ҳимоя қилиши билан боғлиқ таҳликали вазият ичидаги ҳодисаларни акс эттиради. Тулкининг функционал ҳаракатларида кўзга ташланадиган жиҳатлар аслида эртак воқеалари талаби доирасида содир бўлади. Қийин вазиятга тушиб қолган одам бўри (илон)дан қутулиш чорасини қидиради. Айни вазиятда тулкининг одамга дуч келиши тасодифий ҳол сифатида изоҳланади. Эътироф этиш керак, мана шу тасодиф сюжет чизиғида асосий ва ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бинобарин, воқеалар тугуни айнан шу ўринда ечилади. Таърифланган тасодиф натижаси эртакда ижобий ҳосилани келтириб чиқаради. Ижобий ҳосиланинг бадиий ифодаси эса эртакда кўзда тутилган асосий ғоялар – яхшилик, эзгулик, инсоф ва оқибат каби тарихий илдизлари дуал мифлар билан туташувчи фалсафий тушунчаларни илгари суради. Бу масаланинг бир томони. Диққатни тортадиган яна бир томон эса тулкининг ҳомийлик ҳаракатларида мужассамлашган бўлиб, мазкур ҳодиса эртакнинг ўзига хос мифологик замини ҳисобланади. Бинобарин, юқорида изоҳланган ҳодисалар: тулкининг ёрдам бериши ва ҳимоя қилиши мифларда асосий мотив бўлиб, бош планда турган. Шунингдек, функционал мазмунига кўра тотем ва у билан боғлиқ эътиқодий қарашларни изоҳлашга хизмат қилган. Бироқ мазкур мотив анъана доирасига тушиб, бадиий кўчимга айлангач, эртаклар таркибида асосий сюжетга сингиб кетган. Бу ҳодиса персонажларнинг функционал ҳаракатларида ҳам катта ўзгаришлар ясаган. Натижада мифик ҳомий эртакларда ҳимоячи талқинида, ёрдамчи персонаж функциясида гавдаланади. Ижтимоий мазмуни маиший-эстетик маъно касб этади. Талқиний сифатлари, функцияси, миллий ўзига хос хусусиятлари бадиий жиҳатдан шаклланади, такомиллашади.

Тулки ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда кўп қиррали персонаж бўлиб, гоҳ салбий, гоҳ ижобий, гоҳ бетараф, ўрни келганда баъзи ҳолларда рақиб образ тарзида гавдаланади. Шу жиҳатларига кўра, у фольклоршунослар диққатини доимо ўзига тортиб келади. Бу борада айниқса, грузин фольклоршуноси Р.К.Чолокошвилининг таҳлилий тадқиқоти ҳам амалий, ҳам назарий асосига кўра ғоят қизиқарли ва аҳамиятлидир. Унинг фикрича, «тулки ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг тўрт хил типида 31 тўрт хил маъно касб этиб, ўзига хос функцияларни бажариб келади: 1. Тулки-айёрлик ва маккорлик йўли билан ўз дўстларини ҳалок этади, биргаликда қўлга киритилган ўлжаларни эса ўзиники қилиб олади; 2. Тулки ҳийла-найранг ишлатиб, қушларни емоқчи бўлади, баъзан бунга муваффақият билан эришади ҳам, лекин оқибатда барибир мағлубиятга учрайди ва ниҳоят, ҳалок бўлади; 3. Тулки ёлғиз ўзи муваффақиятга эриша олмайди ва бошқа ҳайвонларга ёрдам сўраб, мурожаат этади; 4. Тулки қози қиёфасида намоён бўлади ва одамни қутқаради, ҳимоя қилади» 32 . Олима ўз фикрини давом эттириб, яна қуйидагиларни таъкидлаб кўрсатади: «Айёр тулки ( бу ўринда Р.К.Чолокошвили биринчи гуруҳга мансуб тулки образини назарда тутаяпти – С.Ж.) персонажи – мулоҳазали, сезгир, чаққон, ақлли, довюрак каби сифатларда намоён бўлади. Бироқ ана шу ижобий сифатлар билан бирга, эртакларда унга хос салбий хусусиятлар ҳам кўзга ташланади. У ўта айёр, ўта муғомбир, ўта хасис, ўта кекчи, шунингдек, гиначи, ёлғончи, ўғри сифатида ҳам гавдаланади. Тулкининг бу каби хусусиятлари жам бўлган ўринларда у доим мағлубиятга учрайди. Бу ҳолат, асосан иккинчи гуруҳдаги персонаж қиёфасида акс этади. Бинобарин, айни ҳолат халқнинг зулмга асосланган ижтимоий ҳодисаларга салбий 31 Чолокошвили Р.К. Ҳайвонлар ҳақидаги грузин халқ эртакларидаги тулки персонажини тўрт гуруҳга бўлади. Бу ҳақдаги мулоҳазаларимизни қуйироқда баён этамиз. 32 Чолокошвили Р.К. Грузинский народный сказочный эпос о животных. Афтореф. дисс... канд.филол.наук. –Тбилиси. 1985. –С.8.

муносабатини ифодалайди. Бу хил эртаклар биринчи гуруҳдаги эртакларга қиёсланганда, уларнинг нисбатан кейинги даврларда пайдо бўлганлиги маълум бўлади: унда халқнинг орзу-умидлари ва адолат тантанасига ишончи акс этади» 33 . Тадқиқот мазмунидан англашиладики, грузин фольклоршуноси Р.К.Чолокошвили тулки образини талқиний асосларига кўра гуруҳлаштиришда, асосан, ички турга оид эртаклар табиати ва семантикасидан келиб чиққан ҳолда иш кўради. Аниқроғи, тадқиқотчи бу ўринда ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг специфик хусусиятларига таянади. Мазкур образнинг сюжет чизиғида тутган ўрни ва бажариши лозим бўлган функциясини бевосита воқеалар ичида кузатади. Натижада шундай бўлиб чиқадики, тулки персонажи ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда бадиий талқини ҳамда функционал ҳаракатларига кўра бир-биридан ўзаро фарқланиб туради. Бу фарқлилик тадқиқотчи талқинида тўрт гуруҳга ажратилади ва назарий асосланади. Маълум бўладики, тулки персонажини маъно-моҳиятига кўра гуруҳлаштириш асоси унинг муайян мақсадлар йўлидаги ҳаракат доирасини, характерини аниқлаш ва унга хос бўлган асосий хусусиятини таъкидлашга қаратилгандир. Бинобарин, масаланинг назарий ва амалий аҳамияти айни шу ўринда кўзга ташланади. Бироқ ўрни келганда Р.К.Чолокошвили тадқиқотида кўзга ташланадиган яна бир жиҳат хусусида тўхталмоқчимиз. Яъни унинг хулоса ўрнида келтирган сўнгги фикрида мазкур тулки персонажига нисбатан синфийлик муносабати сезилади. Бир қарашда бу табиий ҳолдай туюлади. Дарвоқе, мазкур персонажга нисбатан мажозийлик нуқтаи назаридан ёндашиш ҳамда уни ижтимоий-социал табақа вакили сифатида баҳолаш ҳоллари нафақат грузин эртакшунослигида, балки рус, ўзбек, бошқирд, Шимолий Кавказ, Доғистон ва бошқа кўплаб халқлар фольклоршунослигида ўз ифодасини топган. Жумладан, доғистонлик фольклоршунос Б.Г.Тлехаснинг фикрича, тулки персонажи ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда юқори табақа вакилларига 33 Чолокошвили Р.К. Грузинский народный сказочный эпос о животных. Афтореф. дисс... канд.филол.наук. –Тбилиси. 1985. –С.8-9.

хизмат қилувчи хушомадгўй ва тилёғламачи тип сифатида намоён бўлади 34 . Қорақалпоқ фольклоршуноси Қ.Мамбетназаровнинг ёзишича: «... тулки образи орқали қиёмат келса қоим турадиган, ҳийлакор, шум, камбағал одамларга панд бериб тақир ерга ўтирғизиб кетадиган устун синф вакилларининг ёки жузли одамларнинг ( бизнингча, бу ерда олим жузли ибораси орқали туркий қавмлар ўртасида юксак мавқега эга бўлган юз уруғи ва шу уруғ орасидан сайланадиган қабила оқсоқоллари ҳамда амалдорларни назарда тутган – С.Ж.) бири сифатида тасвирланади» 35 . Туркий халқлар эртаклари тадқиқотчиси Х.Эгамов тулки образини мажозий характер касб этувчи сатирик персонаж сифатида баҳолайди. «Тулкининг ҳар бир қилиғи ва қилмишида, – деб уқтиради у, – инсоннинг маълум ҳаракати англанади. Бир хилида ўз мухолифлари устидан ғалаба қилса, иккинчисида мағлуб бўлади. Ҳайвонлар ҳақидаги аксарият ўзбек (фақат ўзбек эртак ларигина эмас) эртакларида тулки ўзидан жисмоний жиҳатдан кучлироқ бўлган, ҳукмрон синф вакилларини англатувчи мухолифлар устидан доим ғолиб келади ва душманлари таҳқир найзасига (сатира) маҳкум бўладилар. Агар тулки ўзидан жисмоний заифроқ, эзилувчи, қуйи синф вакиллари билан тўқнаш келганда доим мағлуб бўлади ва ҳазил қамчисига (юмор) дуч келади. Шуниси характерлики, охиргиси ушбу ҳолатда сатирага айланмасдан, балки ачиниш ва афсусланиш ҳиссини уйғотади, холос. Шу хусусиятларига кўра тулки образи ҳамма вақт ўзининг сатирик ва юмористик хислатларини сақлаб келади» 36 . Тадқиқотчи мазкур ҳодисанинг бош омилини «Синфий жамият ниқобланган, аллегорик кулги формасини тақозо» 37 этганлигида, деб кўрсатади. Кўриниб турибдики, ҳар учала тадқиқодчининг юқорида келтирилган қатор фикрлари ўртасида мантиқий яқинлик ва ўхшашлик мавжуд. Ҳаттоки, уларнинг 34 Тлехас Б.Г. Отражение социалъных отношений в сказках народов Дагестана и Северного Кавказа // Жанр сказки в фольклоре народов Дагестана. –Махачкала, 1987. –С.121. 35 Мамбетназаров Қ. Қарақалпақ халық ертеклери. Филол. илим. канд.дисс..., Нокис, 1996. –Б.79-80 . 36 Эгамов Х. Совет Шарқи туркий халқлари эртакчилик анъаналари алоқалари тарихидан очерклар. –Т.: Ўқитувчи, 1982. –Б.42-43. 37 Эгамов Х. Совет Шарқи туркий халқлари эртакчилик анъаналари алоқалари тарихидан очерклар. –Т.: Ўқитувчи, 1982. –Б.42.

масалага ёндашиши, таҳлилий усули, чиқарган хулосалари ҳам бир-бирига ҳамоҳангдир. Фақат бу хулосалар биринчиси Доғистон ва Шимолий Кавказ халқлари ҳайвонлар ҳақидаги эртакларидаги, иккинчиси Қорақалпоқ эртакларидаги ва ниҳоят, учинчиси Ўзбек эртакчилигидаги тулки персонажига нисбатан чиқарилгандир. Бироқ шу ўринда эътироф этиш керакки, ўз моҳияти жиҳатидан Х.Эгамовнинг фикрлари юқоридагилардан қисман бўлса-да, фарқ қилади. Унда олим томонидан илгари сурилган фикрларнинг асосий мазмуни ва йўналишини белгиловчи бир жиҳат борки, бу, айниқса, характерлидир. Мазкур жиҳат тулки персонажининг функционал ҳаракатларини, хусусан, характерига хос асосий белгиларни қисқача ифодалайди. Бинобарин, олим таҳлил жараёнида юқоридаги фикрларни тадрижий давом эттириб, яна қуйидагиларни алоҳида таъкидлаб кўрсатади: «у (яъни тулки – С.Ж.) ўзининг сезгирлиги, шумлиги билан йўлбарс, бўри, айиқ кабиларни жазога гирифтор қилади ва ўз навбатида қўй, эчки, тойчоқ, эшак ва бошқа паррандалар туфайли ўзи ҳам аҳмоқона ҳолатга тушиб қолади» 38 . Агар Х.Эгамовнинг мазкур ўринда келтирган мулоҳазаларини Р.К.Чолокошвили хулосаларига қиёслайдиган бўлсак, фикр лар тизимида мантиқий уйғунлик кўзга ташланади. Фақат ифода услубида фарқлилик мавжуд. Бинобарин, агар диққат билан разм соладиган бўлсак, тулкининг образ сифатида иккиланган, зиддиятли хусусиятга эга эканлиги Х.Эгамов тадқиқотида умумий тарзда ифодаланса, Р.К.Чолокошвили тадқиқотида гуруҳлаштириш, яъни таснифлаштириш асосида таҳлил этилганлигида аён бўлади. Бу ўринда грузин олимаси Р.К.Чолокошвилининг таҳлилий хулосаларини тадқиқотимиз объектидаги персонажнинг ўзига хос хусусиятларини ёритишда бирдан-бир тўғри ва мукаммал асосга эга бўлган йўл сифатида баҳолаймиз ҳамда уни ҳайвонлар ҳақидаги ўзбек халқ эртакларида иштирок этувчи тулки образига қанчалик монанд келишини таҳлилий принцип асосида тадбиқ этишга ҳаракат қиламиз. 38 Эгамов Х. Совет Шарқи туркий халқлари эртакчилик анъаналари алоқалари тарихидан очерклар. –Т.: Ўқитувчи, 1982. –Б.43.

Мазкур ҳолатда тулки персонажининг ўзбек халқ эртакларидаги функционал ҳаракати, сюжет таркибида тутган ўрни ҳамда миллий ўзига хос хусусуиятларини назарда тутган ҳолда иш юритиш лозим. Бизнингча, шу маънода тулкининг хатти-ҳаракати, у ёки бу персонажга бўлган муносабати, хусусияти ҳамда ҳолатини қуйидаги асосда таснифлаштириш мақсадга мувофиқдир: 1) тулки устаси фаранг муғомбир. У ўз нафси ва манфаати йўлида маслакдош дўстларини ҳалок этади ва ёлғиз ўзи омон қолади; 2) тулки ҳийла ишлатиб, ҳар хил қушлар ва паррандаларни емоқчи бўлади, баъзан бунга муваффақият билан эришади ҳам. Лекин охир-оқибатда барибир ҳалокатга учрайди; 3) тулки ёлғиз ўзи муваффақиятга эриша олмайди. Шунинг учун ҳам у бошқа ҳайвонларни ёрдамга чақиради; 4) тулки ўта ақлли ва айни пайтда, ўта хушомадгўй. Айёрликка ўрин қолмаган тақдирда у тадбиркорлик билан иш кўради; 5) тулки қози. У одамни ҳимоя қилади; 6) тулки очкўз ва ўғри. Бироқ унинг бутун ҳийла-найранглари одам томонидан фош этилади ва у мағлубиятга учрайди. Кўринадики, ҳайвонлар ҳақидаги ўзбек халқ эртакларида тулки персонажига хос асосий хусусиятлар олти хил кўринишда намоён бўлади ва ҳар бири ўзига хос алоҳида мустақил маъно касб этади ҳамда бу ҳодиса олти хил типдаги сюжетларда акс этади. Функционал ҳаракатларида эса ҳайвоний одат ва муносабатлар мужассамлашган бўлиб, талқинида мажозийликдан кўра ҳаётий ҳамда рамзий белгилар етакчилик қилади. Шунингдек, унинг эртаклар сюжетида тутган ўрни, асосан, ёрдамчи персонаж вазифасида тавсифланади. Тулкининг биринчи гуруҳ ичида жам бўлган хусусиятлари, асосан, унинг салбий персонаж сифатидаги қиёфасини акс эттиради. Бу ўринда у сюжет таркибида ҳаракат қилувчи асосий, яъни етакчи ва айни пайтда, рақиб персонаж талқинида намоён бўлади ва ёвузлик функциясини адо этади. Ўзбек халқ оғзаки

ижодида кенг тарқалган «Тулкибойнинг иши» 39 , «Очкўз, айёр тулки» 40 эртакларида айни ҳолатни кузатиш мумкин. «Очкўз, айёр тулки» эртагида очкўз тулки чуқур ғорнинг тўрида кўринган бир оқ тошни қуйруқ мойи, деб ўйлаб, ўзини унинг устига ташлайди. Бироқ тишлаб кўрса-ки, тош. Нафс балосига алданган тулки: «... ғордан қандай қилиб чиқишини билмай ётаверибди. Бир вақт у ғорнинг лабидан қараб турган шоқолни кўрибди. Тулки унга: Бойлар бозор борибди, Қуйруқ мойи олибди. Қанжағага 41 бўш бойлаб, Ғорга тушиб қолибди. Шоқол ошна кел еймиз, – дебди. Шоқол ҳам ўзини ғорга ташлабди. Шу тариқа бирин-кетин ғор оғзига келиб қолган бўри, жайра, арслон, йўлбарс каби ҳайвонлар тулкининг алдовига ишониб, ўзларини чуқур ғор тубига ташлайверибдилар. Улар ғор ичида ётаверадилар. Бироқ орадан уч кун ўтгач, уларнинг қорни ниҳоятда очиқиб кетади. Шунда тулки: – Келинглар, бир маслаҳат қилайлик, ахир ҳаммамиз очдан ўлиб қолмайлик. Ҳаммамиз менинг гапим билан шу аҳволга дучор бўлдик. Шунинг учун мен нима десам, йўқ деманглар, дея қўшиқ бошлабди: – Тулки сизнинг жўрангиз, Йўлбарс бизнинг тўрамиз. Арслон бизнинг қариндош, Жайра бизнинг бўламиз 42 . Бўри бизнинг жиянимиз, От қўйинглар еймиз, 39 ЎзР ФА. Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фольк лор архиви. Инв. №1610. 40 Фольклор архиви. Инв. №1703 – 1 – Д – 1. 41 Қанжаға – қозиқ. 42 Бўламиз – жиян, холавачча.

– деб уни ушлаб еб қўйишибди». Хуллас, ғор ичидаги ҳайвонлар тулкининг маслаҳатига кўра навбат билан бир-бирларини еб қўядилар. Энг охири тулкининг ёлғиз ўзи тирик қолади ва ғордан омон чиқиб кетади 43 . Кўринадики, юқоридаги эртакда асосий воқеа тулкининг фаол иштироки ва ҳаракати натижасида содир бўлади. Унда очкўз тулкининг макр-ҳийла қобиғида мужассамлашган айёрлик ва тадбиркорлик хусусиятларини таъкидлаш ҳамда бўрттириш мақсадида шартли воқеа, ҳаракат ва муносабатлар қўлланган. Бу ҳолат икки босқичдан иборат бўлиб, асосан такрорланувчи эпизодлар тизмасида воқе бўлади. Эртакдаги «думба ёғи» детали ҳайвонларнинг ғорга тушиб қолишларига сабаб – баҳона бўлиб, у билан боғлиқ ҳодисалар композицион қурилма марказидаги асосий эпизод ҳисобланади ва навбатдаги вазиятларга кенг йўл очади. Бинобарин, айёр тулки макрига илинган ҳайвонларнинг бирин-кетин ғор тўрига тушиб қолиши биринчи босқич ичидаги эпизодларнинг такрор келишидан ташкил топган. Тулкининг маслаҳатига кўра ҳайвонларнинг навбатма-навбат ўзаро ўлжа бўлиши билан боғлиқ такрорланувчи эпизодлар эса иккинчи ва айни пайтда, ҳал қилувчи якуний босқич ичида содир бўлади. Шу ўринда айтиш жоизки, ҳайвонларнинг такрорий эпизодлардаги хатти-ҳаракатлари ўта айёрлик ва ўта лақмалик хислатларини таъкидлайди ҳамда фош қилади. Демак, мавзу доирасида хулоса қилиб айтганда, тулкининг устаси фаранг муғомбир ва айёр эканлиги эртакнинг умумий мазмунида такрорий эпизодлар воситасида қайта-қайта қайд этилади. Бироқ у беозор қушлар ва паррандаларга тўқнаш келганда, унинг бутун ҳийла-найранглари фош этилади ҳамда жазога маҳкум бўлади. Масалан, уни хўроз 44 (бошқа вариантида товус – С.Ж.) чув тушириб кетади 45 , лайлак эса (унинг) боплаб таъзирини беради 46 , бедана ўлимга маҳкум этади 47 , қарға ҳам 43 Фольклор архиви. Инв. №1703–1–Д–1/6. 44 Фольклор архиви. –М.74. Инв. №1010. 45 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.62-63. 46 Ўзбек халқ эртаклари. –Т.: Ўзбекистон, 1990. –Б.17-20. 47 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.66-69.

уни лақиллатиб кетади 48 . Шу ўринда эътироф этиш керакки, эртаклар экспозициясида тулки дастлаб қушлардан устун келади. Айёрлик билан уларни емоқчи бўлади. Баъзан бунга муваффақият билан эришади ҳам. Бироқ охири барибир мағлубиятга учрайди. Масалан, «Ҳийлагар бедана» эртагида тулки зағизғонга дўқ қилиб, ҳар куни битта боласини еб кетади. Шу тарзда тўрт кун деганда зағизғоннинг тўртта боласини еб қўяди. Навбат сўнгги, бешинчи боласига етганда, унга бедана дуч келади. «Йиғлаб ўтирган зағизғонга кўзи тушиб, бедана унинг ҳолини сўрабди. Зағизғон ўз аҳволини сўзлаб берибди. Доно бедана зағизғоннинг нодон ва қўрқоқлигига кўп ачинибди. Кейин унга шундай деб ўргатибди: – Э, зағизғон, тулки яна сенинг олдингга келиб: «Дўланангни тўмираман, қонларингни шимираман», – деб дўқ қилса, сен, «тўмирсанг тўмиравер, шимирсанг шимиравер» деб тура бер. Қолган болангни ташлама» дебди 49 . Шундай қилиб, зағизғон доно бедананинг маслаҳати билан айёр тулкидан қутулибди. Бироқ энди тулки беданани таъқиб қилишга тушибди ва усталик билан уни тутиб олибди. «Бедана: – Э, тулки, мени нима қилмоқчисан? – деган экан, тулки: – Сен зағизғонга гап ўргатганинг учун у боласини ташламади. Энди сени емоқчиман, – дебди. Бедана тулкига айтибди: – Мени еганинг билан ҳеч бир барака топмайсан, қорнинг ҳам тўймайди, менинг бир бармоқчалик ҳам этим йўқ. Сен мени емасанг, сени яхшилаб тўйдираман», – дейди ва тўйга кетаётган хотинлар олдида пайдо бўлиб, уларнинг эътиборини тортади. Хотинлар беданани тутмоқчи бўлишганда, тулки уларнинг дастурхонини очиб, қорнини тўйғазади. Эртасига тулки беданани кўриб қолиб яна дўқ қилади. Бедана тулкини яна тўйғазади. Шу тарзда тулки ҳар куни дўқ қилаверади. Охири тоқати тоқ бўлган бедана тулкини тўйғазиш 48 Фольклор архиви. Инв. №1117. 49 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.67.

баҳонасида чўпон қўйган қопқонга рўпара қилади. Айёр тулки нафс балосида ўз тумшуғидан илинади. Бедана тулкидан қутулади» 50 . Демак, тулки қанчалик айёр ва муғомбир бўлмасин, ўзидан кучсиз паррандалар билан тўқнашганда мағлуб бўлади, бедана янглиғ митти қушнинг фирибига чап беролмай, тузоққа илинади. Бир гуруҳ эртакларда тулки ёлғиз ўзи муваффақиятга эриша олмайди. Шунинг учун ҳам у бошқа ҳайвонларни ёрдамга чақиради. Жумладан, у шудгорда қуйруқни кўриб, ўзи унга тегмайди, чунки ундан хавфсирайди. Лақма бўрини ишга солади, бўри қопқонга тушгач, тулки мазза қилиб қуйруқни еб кетади» 51 . Кўринадики, бу ўринда тулки ўзидан кучли ҳайвонларга фириб беради ва улардан усталик билан фойдаланади. Тулки эртакларда вазиятга қараб иш кўрадиган, ўта ақлли ва тадбиркор персонаж сифатида ҳам намоён бўлади. Айёрликка ўрин қолмаган тақдирда у тилёғламалик қилиб, устамонлик билан иш кўради 52 . Тулкининг ёрдамчи, айни пайтда, ижобий характердаги хусусиятлари унинг одамни ҳимоя қилиши, ёрдам бериши ҳаракатларида кўзга ташланади 53 . Бунда у икки қутб (одам ва бўри; одам ва илон) муносабатини адолат тарозисида ўлчаб, «адолатли ҳукм» чиқарувчи одил ҳакам – қози қиёфасида намоён бўлади. Шу ўринда изоҳ бериш керакки, айни ҳолат ва вазиятларда тулкининг одамни ҳимоя қилиши билан боғлиқ ҳаракатлари тотемистик эътиқодларга бориб туташади. Тулкининг зарар келтирувчи сифатидаги функцияси унинг одамга нисбатан айёрлик ҳаракатларида акс этади. Тулкининг бундай ҳаракати охир-оқибатда унинг ўзини жазога гирифтор қилади. Масалан, «Деҳқон билан тулки» 54 эртагида очкўз тулки бир куни қўшчи деҳқоннинг тушлик овқатини ўғринча еб кетади. Бундан жаҳли чиққан деҳқон бироз дамини 50 Ўзбек халқ эртаклари. 1-том. –Б.67-69. 51 Жалолов Ғ. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Т.: Фан, 1976. –Б.31. 52 Ўзбек халқ эртаклари. 1 томлик. –Б.37-41. 53 Раҳбари аввал. ЎзР ФА Шарқшунослик институти. Қўлёзмалар фонди. Инв. №668. –Б.34-35. 54 ЎзФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фольк лор архиви. Инв. №1657 – 48.Д.2 / 3.

олиб, оч ҳолида яна қўш ҳайдашга тушади. Бу ҳол эртаси куни ҳам содир бўлади. Охири тоқати – тоқ бўлган деҳқон эрта билан туриб, кампирига: – Бугун сутни кўзачага қуйиб бергин, – дебди. Кампир: – Нима гап? – деб сўраган экан, чол унга: – Ҳар гал олиб борган овқатимни бир очкўз тулки еб кетаяпти, – дебди. Кампир сутни кўзачага қуйиб берибди. Чол кўзачани олиб яна ер ҳайдашга жўнабди». Ўғри тулки одатдагидай яна чолнинг овқатига келади, бироқ бу гал у тумшуғидан илинади. Шунда тулки кўзадан қутилиш учун «... дарёга бориб, сувга тиққан экан, кўзанинг ичига сув кирибди ва тулкини сув тагига тортиб кетибди». Шундай қилиб, чол очкўз ва ўғри тулкидан қутилади. Кўринадики, тулки персонажи ҳайвонлар ҳақидаги ўзбек халқ эртакларида турли хил талқин, характер ва хусусиятларда, турли хил функцияларни бажариб келади. Бироқ унинг сюжет таркибидаги фаол йўналиши бедана сингари, асосан, ёрдамчи персонаж сифатидаги ҳаракатларида кўзга ташланади. Бинобарин, тулки билан бедананинг ёрдамчи персонаж сифатидаги функционал хусусиятлари сюжет ечимида ҳал қилувчи вазифани бажариши билан тавсифланади. Ёрдамчи персонаж – тулки ва бедананинг талқиний сифатларини белгиловчи хусусиятлар (айёр, муғомбир, тилёғламачи, устамон, тадбиркор...) эртакларда салбий маъно касб этгандек туюлади. Бироқ эртакларнинг умумий мазмуни ва хулосасида шу нарса сезиладики, бу каби хусусиятлар ёрдамчи персонаж мақсадига мос тушади ва рақибини алдаш, аҳмоқликда айб лаш, лақиллатиш ҳамда мағлубиятга учратиб, жазога гирифтор этишда қўл келади. Етакчи персонажни ҳимоя қилиш, ёрдам бериш, қутқариш ёки ҳар хил чора-тадбирларни қўллаш, маслаҳат бериш каби ақлий ва жисмоний ҳаракатлар бевосита юқоридаги талқиний хусусиятлар асосида амалга ошади. Бинобарин, ёрдамчи персонажнинг эртаклар сюжетида тутган ўрни ва аҳамияти ҳам қайд этилган асосларга кўра белгиланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ислом Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. A в e ст o ( A сқ a р М a ҳк a м т a ржим a си) // Санъат. –1991. №5. –Б17-20; №7. –Б.21-23. 3. Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1964. –844 б. 4. A кр o м o в Ғ. Т o т e мистик мифл a р // Ўзб e к тили в a a д a биёти. –1978. – №3. –Б.39-41. 5. A фз a л o в М.И. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри xa қид a . –Т.: Ф a н, 1964. –120 б. 6. Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. 1-том. –Т.: Фан, 1968. –488 б. 7. Бичурин Н. Собрание сведений о народаx, обитавшиx в Средней Азии в древние времена. Том 1. –М. –Л.: Наука, 1950. –384 с. 8. арагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. – М.: Наука, 1972. –524 с. 9. Валиxанов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. Соч. Т. 1. –Алма- ата, 1961. –С.477-487. 10. Веселовский А.Н. Миф и Символ // Русский фольклор. –М. – Л., 1979. – С.19-21. 11. Ж a л o л o в Ғ. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри п o этик a си. –Т.: Ф a н, 1976. –156 б. 12. Жумаева С. Ўзбек халқ эртакларига тарихий ёндашув. –Қарши: Насаф, 2010. –48 б. 13. Жум a н a з a р o в У. Ўзб e к ф o лькл o ри в a т a ри x ий в o қ e лик. –Т.: Ф a н, 1991. –232 б. 14. Жўр a ев М. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a рид a «с e ҳрли» р a қ a мл a р. –Т.: Ф a н, 1991. –153 б.

Похожие

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда рақиб персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳоким ёки ҳукмдор образи талқини

Халқ эртакларида персонажлар таркиби ва талқинига хос асосий хусусиятлар

Бошқариш ҳақидаги умумий тушунча