Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳоким ёки ҳукмдор образи талқини - Педагогиka - Рефераты

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳоким ёки ҳукмдор образи талқини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳоким ёки ҳукмдор образи талқини Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда иштирок этувчи персонажлардан яна бири ҳоким ёки ҳукмдор образидир. Мазкур образ ўзига хос алоҳида белги- хусусиятлари ва функционал ҳаракатлари билан бошқа персонажлардан тубдан ажралиб туради. Ҳоким персонаж ўзида ҳукмдорлик муносабатларини ифода этув чи, ҳайвонлар манфаатларини ҳимоя қилувчи ва айни пайтда, улар жонига таҳдид солувчи, шунингдек, баъзи жиҳатлари билан масал қаҳрамонига яқин турувчи, гоҳ ижобий, гоҳо эса салбий қиёфаларда намоён бўлувчи кўп қиррали образлардан саналади. Ҳоким пер сонаж эртаклар мазмунида асосий бўлмаган образ сифатида тасниф этилади. Бунга сабаб, мазкур персонаж эртаклар конфликтида тутган ўрни ҳамда вазифасига кўра кам иштирок этади ва сюжет таркибида у ёки бу даражада фаоллик кўрсатмайди. Бинобарин, унинг ҳукмдор ёки ўрмон ҳокими сифатидаги қиёфаси, характер хусусияти, буйруқ бериш функцияси, ҳаракат ва ҳолати, нутқий муносабати, кўпинча, оммавий эпизодларда – гуруҳлашган персонажлар таркибида воқе бўлади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда иштирок этувчи ҳукмдор персонажларни ёзма адабиётдаги шоҳ ва шоҳликка алоқадор талқинларнинг бошламаси сифатида баҳолаш мумкин. Бундан англашиладики, эртакларда қатнашувчи ҳукмдор персонажга берилган таъриф ижтимоий моҳияти ва мантиқий асосига кўра нисбатланган характерга эга. Чунончи, инсон тафаккурининг бошланғич табиати тараққиётнинг ибтидоий босқичларига хос чекланган ва шаклан оддий тузилишга эга бўлиб, унинг бадиий ижоддаги инъикоси ҳам воқеликни ўзига хос содда, ихчам ва чекланган тарзда акс эттириши билан тавсифланади, бу биринчидан.

Иккинчидан, бу типдаги персонажларнинг яратилиш тарихи ва ўсиш, ўзгариш эволюцияси, трансформацияланиш хусусиятлари, шунингдек, рамзийликка дахлдор жиҳатлари ёзма адабиёт учун асос-замин бўлганлигини кўрсатади. Мана шундай таъкидларга асосланиб, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда иштирок этувчи ҳоким ёки ҳукмдор персонажларни қуйидаги йўналишда таҳлил ва талқин этиш мақсадга мувофиқдир: а) ҳукмдорликка алоқадор талқинларнинг ўзига хос оҳорий жиҳатларини кўрсатиш мақсадида ҳоким (ҳукмдор) образи қиёфасини белгилаш, аҳамиятини аниқлаш; б) ҳукмдорлик талқинини эртак талаби нуқтаи назаридан ойдинлаштириш. Таъкидлаш жоизки, эртакларда ҳукмдор (ҳоким) образи гоҳ йўлбарс, гоҳ шер, гоҳ арслон типида учраши сабабли, бу борадаги фикрларимиз яхлитлиги ва мукаммаллигини таъминлаш мақсадида ҳар уч персонаж ҳаракатини умумий ҳолатда баравар таҳлил этиб борамиз. Дарҳақиқат, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳукмдорликка алоқадор талқин ва хусусиятлар йўлбарс, шер, арслон типидаги кучли ҳайвонлар қиёфасида намоён бўлади. Бу образ, унинг келиб чиқиши ва яратилиш асоси, эртак сюжетида тутган ўрни, функционал ҳаракатлари ва талқиний жиҳатлари фольклоршуносликда жиддий тадқиқ этилиши лозим бўлган масалалардан бири ҳисобланади. Чунончи, эртакшунослигимизда у ёки бу йўна лишда образлар таҳлилига бағишланган бир қанча илмий тадқиқотлар мавжудлигига қарамай, мазкур персонаж хусусида жиддий кузатиш олиб борилмаган. Билдирилган фикр ва мулоҳазалар эса умумий мазмундаги муносабат характерига эга бўлиб, ўзида мавзу моҳиятини тўла қамраб ололмайди. Масалан, М.И.Афзаловнинг фикрига кўра, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда арслон типидаги «... кучли, йиртқич ҳайвонлар образи орқали ўтмишдаги хон, подшоларнинг очкўзлиги, золимлиги, ўз шахсий манфаатларини кўзлаганлиги фош этилади» 1 . F.Акрамов эса «Тотемистик мифлар» номли мақоласида бу образ (йўлбарс)нинг тарихий илдизи – генезисини тотемистик эътиқодларга боғлаб 1 Афзалов М.И. Ўзбек халқ эртаклари хақида. –Б.29.

талқин этади. Унинг ёзишича, «Ўзбек тотемистик мифларида катта меҳр- муҳаббат билан тасвирланган аждодбоши ҳайвонлар орасида йўлбарс тотеми ажралиб туради». Олим ўз фикрини давом эттириб, «У (йўлбарс – С.Ж.) халқ қаҳрамонининг ҳомийси, раҳнамоси, ёвуз кучларни енгишда ҳамкори 2 , деб қўшимча қилади. Дастлабки қарашда ҳар иккала тадқиқотчининг юқорида келтирилган қатор фикрлари у ёки бу даражада илмий-амалий қийматга эгадек туюлади. Дарҳақиқат, бу каби фикр ва хулосалар арслон, йўлбарс типидаги (ҳукмдор – С.Ж.) персонажларнинг тарихий-бадиий хусусиятларини ўрганиш ҳамда тадқиқ этишдан кўзланган мақсадни муайян даражада ойдинлаштиради ҳам. Бироқ диққатимизни масаланинг асосий томонига қаратадиган бўлсак, олимлар фикрида бир ёқламалик ва хулосаларнинг етарли, аниқ далиллар билан асосланмаганлиги кўзга ташланади. Жумладан, М.И.Афзалов қарашларида ҳоким персонаж – арслоннинг ҳукмдорликка алоқадор жиҳатлари ўзининг табиий ҳаракат ва ҳолатидан ажратиб олиниб, синфий муносабатлар қобиғида изоҳланади. Шу боисдан, олим талқинида арслон (ҳоким) образи том маънодаги мажозий персонаж сифатида таърифланади. Бу эса ўз навбатида мавзу атрофида чигал хуло салар чиқаришга олиб келади. Ҳолбуки, ҳайвонлар ҳақидаги эртак ларда иштирок этувчи образлар мазмунида мавжуд кўчма маъно мажозийликдан кўра кўпроқ рамзийликка дахлдор. Рамзийлик эртакларда мавжуд ғоявий мазмун ва ижтимоий-эстетик мақсаднинг таъсирчанлигини оширишда ҳамда образлар семантикасини бадиий умумлаштиришда фаол воситалардан бири саналади. Бошқача қилиб айтганда, рамзийлик бадиий тафаккур мезонлари ва қонуниятларининг шаклланиши ҳамда қарор топишида муҳим аҳамият касб этади. Тафаккур тарихидан маълумки, ибтидоий дунёқараш ва оламни бадиий англаш мезонлари, асосан, рамзий образлар воситасида акс эттирилади. «Рамзий образлар, – деб ёзади Н.Раҳмонов «Урхун-Енисей ёдномалари ва 2 Акрамов F. Тотемистик мифлар // Ўзбек тили ва адабиёти, 1978. №3. –Б.40.

туркий эпослар» номли докторлик тадқиқотида, – образлиликни юзага келтирувчи восита ва кўчимнинг бир кўриниши бўлиб, рамзий образлар остидаги мазмун мифга бориб тақалади. Демак, ... бундай англашга асос мифологик фикрлашдир, мифологик фикрлаш эса аксарият ҳолатларда урф-одатларга таянади. Барча бадиий тасвир воситалари ана шу тарихий жараённи босиб ўтади» 3 . Олим юқоридаги таъкидларига аниқлик киритиш мақсадида яна «...Рамзлар ...урф-одатлар заминидаги мифологияга таянади...» 4 деб уқтиради. Бундан англашиладики, ибтидоий инсон қабила ёки қавм доирасидаги реал ҳаётни ғайритабиий тасаввурларга боғлаб илоҳийлаштириш мақсадида уни урф-одатлар мазмунига кўчирган. Унинг баёний ифодасини эса миф-асотирлар кўринишида рамзийлаштирган. Кўринадики, ҳодисалар бир-бирига боғлиқ, бири иккинчисини келтириб чиқаради. Демак, рамзий образ лар асосида ётувчи мифологик тасаввурларнинг ўзи ҳам қабилавий урф-одатлар ва диний-эътиқодий қарашлар негизида шаклланган. Масалан, бўрининг тотемистик эътиқод рамзи сифатида улуғланиши, тулкининг культ даражасида илоҳийлаштирилиши, илоннинг донишмандлик ёки қалдирғочнинг садоқат рамзи сифатида тавсифланиши билан боғлиқ мифларнинг яратилиш асоси юқоридаги ҳодисаларга бориб тақалади. Худди шунга ўхшаш йўлбарс (арслон, шер) рамзий образи ҳам даставвал мифологик тафаккур доирасида бўлган ва рамзийлаштирилган. Бироқ Ғулом Акрамов эътироф этганичалик, «... катта меҳр-муҳаббат билан тасвирланган аждодбоши ҳайвон ...» даражасида эмас, балки куч-қудрат рамзи сифатида акс эттирилган. Чунки қадимги туркийлар, жумладан, ўзбек халқи маданий ҳаёти ва ижтимоий-тарихий қарашлари тизимида йўлбарс (шер, арслон) тотеми мавжуд бўлмаган. Бинобарин, афсоналарда, айниқса, тарихий ашёларда йўлбарснинг рамзга айланган тасвири уни беқиёс куч-қудрат ва жасорат тимсоли, тинчлик, мустақиллик, мардлик, 3 Раҳмонов Н.А. Урхун-Енисей ёдномалари ва туркий эпослар. Филол. фан.док. дисс... –Тошкент: Фан, 1991. –Б.188. 4 Ўша асар, ўша бет.

қаҳрамонлик, тўғрилик, адолатпарварликнинг рамзий ифодаси сифати да характерлайди. Бу ҳақда таниқли тарихшунос олим В.И.Авдиев «Қадимги Шарқ тарихи» номли йирик тадқиқотида ғоят қизиқарли маълумотларни келтиради. Жумладан, унинг ёзишича, Ўрта Осиё бўйлаб ўтказилган археологик қазишмалар вақтида муқаддас оташкада/оташкурак – саждагоҳ топилган. Унда тўрт оёқли ва қулоқли ҳамда қанотли шерлар ҳайкали солинган бўлиб, саждогоҳ оловга топиниш билан боғлиқ оташпарастлик замонида ўрнатилган 5 . Англашиладики, саждагоҳга айнан шер тасвирининг туширилиши бежиз бўлмаган, албатта. Бизнингча, бу ҳол оташпарастлик динининг қудрати ва буюклигини тарғиб этишга ишора бўлса керак. Бундан ташқари мифологик шер (йўлбарс, арслон)нинг рамзий тасвири подшоҳлик эътиқоди ва унвонлари 6 , муҳрлари, тангалар, суворийларнинг камарлари, қилич дастаси ва қалқонларида, шунингдек, сарой, арк ҳамда шоҳлик девонининг муҳташам деворларида ҳам ўз ифодасини топган. Жумладан, И.В.Авдиевнинг таъкидлаб кўрсатишича, қадимги Миср подшоҳлари «...кўпинча, одам бошли забардаст шер (сфинкс) сифатида тасвирланган» 7 . Шунга ўхшаш ҳолатларни қадимги туркийлар тарихида ҳам учратиш мумкин. Масалан, К.В.Тревернинг ёзишича, «Қадимги Кушон тангаларида яратувчи – Тангри тасвири шер билан бирга туширилган ...Кушон империясининг – сўнгги даврларида зарб этилган тангаларда эса шоҳ Хувишка йўлбарсга миниб ўтирган худо қиёфасида, икки оёғини бир томонга узатиб турган ҳолида тасвирланган. Унинг пастки қисмига эса «Nono» сўзи илова қилинган» 8 . Шу ўринда яна халқ бахшиларининг алп баҳодирларни «шер юракли, арслон билакли» каби сифатларда таърифлаши бежиз эмаслигини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунончи, унда қўлланилган иборалар мазмуни, асосан, рамзийликка 5 Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи. 1964. –Б.645. 6 Ўша асар. –Б.332. 7 Авдиев В.И. Ўша манба, ўша бет. 8 Тревер К.В. Памятники греко-бактрийского искусства / Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. –М.: Наука, 1969. –С.259.

дахлдордир. Атоуллоҳ Ҳусайний ўзининг «Бадойиъ ус-санойиъ» («Аруз вазни ва бадиий воситалар ҳақида») номли рисоласида юқоридаги ҳолатни қуйидагича изоҳлайди: «Шер дерлар ва юраклик киши шерга ўхшағанлиғи асосланиб, андин юраклиғ кишини ирода этарлар» 9 . Демак, бу ерда олим эътиборни сўзнинг туб маъносига эмас, балки кўчма маъносига қаратиш лозимлигини уқтиради. Масалага худди шу асосда ёндашсак, ўхшаш белгилар билан ҳаётий тушунчаларнинг кўчим ҳосил қилишдаги ўзаро муносабати, айни пайтда юзага келган кўчма маънонинг қиёсланувчи объект ва ҳодисалар мазмунига мос келиши билан боғлиқ ҳолатлар ойдинлашгандай бўлади. Бу ҳолатни Атоуллоҳ Ҳусайний илмий – назарий асосда шундай таърифлайди: «Мажознинг турли навълари бордур. Жумладан, истиора улдурким, ясоқ ва ирода этилган маъно орасиндағи алоқа ўхшашлиқтур: шер лафзию юраклиг киши маъносидағидек» 10 . Англашиладики, олим рамзни мажознинг бир навъи – тури сифатида олиб қарайди ва унинг манбаини қиёсланувчи (ясоқ ва ирода этилган) тушунчалар ўртасидаги маъно ўхшашлигига боғлайди. Дарҳақиқат, «Истиора ва рамзлар ҳам кўчма маъно англатади» 11 . Кўчма маънонинг юзага келиши ва воқеликка айланишида шартлилик асосий мезонлардан бири саналади. Бинобарин, «ясоқ ва ирода этилган» тушунчалар (нарса, ҳодиса, объект – С.Ж.)нинг ўзаро қиёсланиши уларнинг функционал мазмунида нисбий характердаги шартлиликни вужудга келтиради. Жумладан, шер (арслон, йўлбарс) рамзий образининг ҳукмдор персонаж сифатдаги талқини шундан далолат беради. Ҳукмдор персонаж талқинида ҳаётий белги билан («ясоқ», – «шер – ўрмон ҳайвонлари шоҳи» – С.Ж.) бадиий тўқима («иро да этилган» тушунча – «ҳукм чиқарувчи, сиёсат юргизувчи шоҳ-ҳоким тимсоли» – С.Ж.) ўзаро уйғунлашиб келади. Бу эса ўз навбатида рамзий образ – ҳукмдор персонаж мантиқига мос ижтимоий-эстетик маънони янада аниқлаштиради. Масалан, «Ботир эчки» 12 9 Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъ ус-санойиъ (Аруз вазни ва бадиий воситалар ҳақида. А.Рустамов тарж.). – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. –Б.219. 10 Атоуллоҳ Ҳусайний. Ўша манба, ўша бет. 11 Бахтина В. А. Эстетическая функция Сподочной фанатики. –Сара тов, 1972. –С.17. 12 ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фольк лор архиви. Инв. №1335.

эртагида йўлбарс подшоҳнинг барча ҳайвонларни ўз измига бўйсундириб; тахтда виқор тўкиб ўтириши, «Йўлбарс ва Она чумчуқ» 13 эртагида таърифланган парранда-ю даррандалар устидан ўз зулмини ўтказиши, «Тулкининг иши» эртагида эса тулки тилидан «йўлбарс бизнинг шоҳимиз, унга етар ким» 14 дея тавсифланиши ёки «Серка-бобонинг ҳийласи» 15 эртагида эчкиларнинг арслонга очкўз бўри устидан арз қилиши ва «Арслоннинг жаҳли чиқиб, сочлари тик бўлиб: – Қайси довюрак мендан қўрқмай фуқороларимга зулм қилар экан?» – деб ғазаб отига миниши билан боғлиқ эпизодик вазиятлар Арслон, шер, йўлбарс типидаги ҳоким персонажлар қиёфасида ҳукмдорликка алоқадор талқинларнинг ўзига хос оҳорий жиҳатларини ёрқин акс эттиради. Рамзий маънодаги ҳукмдор персонажлар билан боғлиқ воқеа-ҳодисалар тавсифида ва конфликт мазмунида ижтимоий-маиший ҳамда маиший-эстетик муносабатлар ўз ифодасини топган. Масалан, «Йўлбарс ва она чумчуқ» эртагида ҳикоя қилинишича, ҳоқон йўлбарсбек ўз нафси учун «Бошқа ҳайвонларнинг топган озиқ-овқатини зўрлик билан тортиб олар экан» 16 . Бундан безиган ўрмон ҳайвонлари йиғилишиб, ўзаро кенгаш ўтказишибди. Шунда бир она чумчуқ (бу ердан) манзилгоҳларидан кўчиб кетиш таклифини ўртага ташлабди. «Улар кетишаётганда олдиларидан йўлбарс чиқиб қолибди. Ҳамма ҳар томонга қочиб қолибди». Бироқ она чумчуқ бошқаларни ҳимоя қиламан, деб йўлбарсга тутқин бўлибди. Албатта, бундай вазиятда (тўқнашувда) кучсиз ҳайвон – чумчуқ мағлуб бўлади, кучли ҳайвон – йўлбарс уни бир ямлаб ютиб, мақсадга эришади. Бироқ эртакда воқеа тамоман бошқача тусда кечади: «Чумчуқ қараса, ундан қутулмайдиган. 13 Ўша манба. Инв. №1275. 14 Ўша манба. Инв. №1819. М.9, М71. 15 Ўша манба. Инв. №492. М. 104. 16 Фольклор архиви. Инв. №1335. М. 114.

– Майли, бўлмаса мени енг. Лекин бир марта фатво ўқисангиз, ёрyғ дунёдан беармон кетардим, – дебди чумчуқ». Унинг гапига ишонган йўлбарс дуо ўқиб, фотиҳага қўл очган экан, чумчуқ «пир» этиб учиб кетибди. Йўлбарсни ожизгина парранда – чумчуқ томонидан алданиши – мағлуб бўлиши эртак (воқеалари) талаби доирасида содир бўлади. Бинобарин, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг специ фик хусусиятларидан бири – йиртқич ҳайвонларнинг кучсиз ҳайвонлардан енгилиш ҳодисаси юқоридаги эртак сюжетига асос бўлган. Йўлбарс табиатидаги ишонувчанлик – лақмалик эса уни мазах қилиш учун қўлланган белги бўлиб, айни ҳолат эртак воқеаларининг эмоционаллигини кучайтириш ва таъсир доирасини кенгайтиришга ҳам қаратилгандир. Шуни эътироф этиш керакки, «Йўлбарс ва она чумчуқ» типидаги ўхшаш сюжетлар «Бўри билан мерган» 17 , «Тулки билан товус» 18 , «Оч бўри» 19 каби эртакларда ҳам учрайди. Бироқ бундай умумийликдан қатъий назар воқеалар уларнинг ҳар бирида персонажлар характерига хос – специфик хусусиятлар воситасида тасвирланади. Бинобарин, юқоридаги эртакда воқеа-ҳодисалар баёни ҳукмдор персонаж табиати (нутқ, муносабат, ҳаракат, ҳолат) билан узвий боғлиқ ҳолда тасвирланади. Нисбатан кейинги даврларда яратилган эртак намуналарида баъзи бир образлар, хусусан, ҳукмдор персонаж талқини янги мазмун билан бойиди. Унда рамзийлик билан бирга мажозийликнинг дастлабки элементлари пайдо бўла бошлади. Бунга сабаб, «Анъанавийлик касб этган рамзий образлар давр ўтган сари янги мазмун касб эта борди. Чунки ижтимоий муҳит, ҳар бир давр адабиётида юзага келадиган адабий оқим мазкур рамзий образларга ўз таъсирини ўтказади» 20 . Натижада рамзий образларнинг ҳаётий мазмуни мажозий тусга айлана борди. Шу асосга кўра, айрим эртаклар масалларга яқин туради. 17 Ўзбек ҳалк эртаклари. 1-том. –Б.23. 18 Ўша асар. –Б.62-63. 19 Ўша асар. –Б.80-81. 20 Раҳмонов Н.А. Урхун-Енисей ёдномалари ва туркий эпослар. Филол. фан. док. дисс... –Тошкент: Фан, 1991. –Б.196.

Бироқ мазкур эртакларда иштирок этувчи персонажлар масал қаҳрамонларидан бир қанча хусусиятлари билан фарқланиб туради. Чунончи, «Халқ эртакларидаги ижтимоий аллего рия соф шартли форма олиш даражасига қадар олиб борилмаган. Уларда биз масаллар даражасидаги қочириқ, кинояларни кўрмаймиз. Эртакларда масаллардагидек мавҳум аллегоризмнинг йўқлиги уларнинг маъносини бадиий, лўнда қилади. Эртаклардаги аллегория абстракт хусусиятдан холи бўлиб, тўлақонлидир. Бу ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ҳисобланади» 21 . Шунга мувофиқ, эртак персонажларига чуқур социал (ижтимоий) маъно юклатиш мантиқан жоиз эмас. Кўринадики, айни хулоса М.Афзалов қарашларини муайян даражада рад этади. Бу ўринда «Серкабобонинг ҳийласи» 22 эртагини таҳлил этиш характерлидир. Эртакда уй ҳайвонлари (эчкилар)нинг йиртқич ҳайвонлар (бўри ва ўрмон ҳокими Арслон)га муносабати ва кураши акс этади. Серкабобо эчкилар тинчлигига таҳдид солаётган очкўз бўри устидан арз қилиш учун улар номидан Арслон подшоҳга вакил бўлиб боради. Воқеадан хабар топган шоҳ Арслон дарғазаб бўлиб, бўрини тилка-пора қилади. Би роқ «Эртаси тонг отиб, ҳали кун чиқмаган пайтда Арслон келиб ҳамма эчкиларни бир жойга тўплаб: – Мен кеча бўрини ўлдириб, сизларни ўлимдан қутқардим. Шу катта хизматим эвазига ҳар кун эрталаб бир эчкини нонуштам учун уйимга юбориб туринглар. Агарда бўйин товлаб, юбормасангиз, бир кечада ҳаммангизни ўлдираман, дебди». Шу ерда аҳвол ўзгаради, драматик вазият юзага келади ва у эчкилар ҳолатида акс этади: Арслоннинг қалтис шарти уларни саросимага солади. Бироқ доно Серкабобонинг ақл билан қўллаган тадбири туфайли эчкилар Арслондан ҳам қутуладилар: Серкабобонинг ҳийласига ишонган «Арслон ўзининг ва Серкабобонинг сувдаги аксини кўриб, эчкини олиб қўйган арслон деб ўйлабди ва ўзини қудуққа отибди». 21 Жалолов F. Ўзбек халқ эртаклари поэтикаси. –Тошкент: Фан, 1976. –Б.34. 22 Фольклор архиви. Инв. №1299, М.101.

Англашиладики, эртакда ҳукмдор персонаж – Арслоннинг функ ционал ҳаракати ва бадиий талқини унинг иккиланган, зиддиятли характерга эга эканлигини кўрсатади. Бинобарин, дастлабки ҳолатда у қўл остидаги ҳайвонлар манфаатини ҳимоя қилувчи, улар хавфсизлигини таъминловчи одил ҳукмдор – подшо қиёфасида намоён бўлади. Бу билан у ҳукмдорликка хос адолатпарварлик сифатларини намойиш этади. Жумладан, у ўз ҳукми остидаги ҳайвон (эчки)ларга зулм ва таҳдид солувчиларни аёвсиз тарзда жазолайди. Унинг ҳаракатларида қатъийлик ва исёнкорона руҳ устувор. Бироқ эртакнинг иккинчи қисмида ҳукмдор персонаж талқинида салбий хусусиятлар кўзга ташлана боради. Бу ўринда унинг хатти-ҳаракати ва нутқий муносабати ягона мақсад томон, яъни мутлоқ устунликка йўналтирилган. Чунончи, эртакда арслон эчкиларни очкўз бўри таҳдидан қутқариб, ўрмонда тинчлик ва адолат ўрнатиши баробарида, энди унинг ўзи уларга нисбатан зўрлик сиёсатини юргиза бошлайди. Таъкид жоизки, айни ҳолат ҳукмдор персонажни мажозий образ даражасига яқинлаштиради ва мазмунида ижтимоий-маиший маънони мужассамлаштиради. Сюжет таркибида тутган ўрнига кўра эса фош этиш, танқид қилиш функциясини бажаради. Эртакда ҳукмдор персонажнинг мажозийликка дахлдор жиҳатларини бўрттириб кўрсатиш мақсадида шартли воқеа, ҳаракат ва муносабатлар қўлланган. Бироқ функционал мазмунида реалистик характердаги ўзига хос ҳаётий хусусиятлари ҳам сақланган. Масалан, эртакларда арслон кучли ва йиртқич ҳайвон, айни пайтда мажозийликка яқин турувчи образ сифатида ҳукмдор ёки шоҳ талқинининг ёрқин ифодаси саналади. Бу эса унинг ўзига хос белгиси ҳисобланади. Демак, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳукмдор персонажлар талқини ўзига хос жиҳатлари билан ажралиб туради. Бу фарқлилик унга хос бўлган нутқ, муносабат, ҳаракат ва ҳолатда яққол кўринади. Шу билан бирга, унинг

эртак сюжетида тутган ўрни, аҳамияти ва ғоявий-бадиий мазмуни ҳам алоҳидалик касб этади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ислом Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. A в e ст o ( A сқ a р М a ҳк a м т a ржим a си) // Санъат. –1991. №5. –Б17-20; №7. –Б.21-23. 3. Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. –Тошкент: Ўқитувчи, 1964. –844 б. 4. A кр o м o в Ғ. Т o т e мистик мифл a р // Ўзб e к тили в a a д a биёти. –1978. – №3. –Б.39-41. 5. A фз a л o в М.И. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри xa қид a . –Т.: Ф a н, 1964. –120 б. 6. Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. 1-том. –Т.: Фан, 1968. –488 б. 7. Бичурин Н. Собрание сведений о народаx, обитавшиx в Средней Азии в древние времена. Том 1. –М. –Л.: Наука, 1950. –384 с. 8. арагинский И.С. Из истории таджикской и персидской литератур. – М.: Наука, 1972. –524 с. 9. Валиxанов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. Соч. Т. 1. –Алма- ата, 1961. –С.477-487. 10. Веселовский А.Н. Миф и Символ // Русский фольклор. –М. – Л., 1979. – С.19-21. 11. Ж a л o л o в Ғ. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a ри п o этик a си. –Т.: Ф a н, 1976. –156 б. 12. Жумаева С. Ўзбек халқ эртакларига тарихий ёндашув. –Қарши: Насаф, 2010. –48 б. 13. Жум a н a з a р o в У. Ўзб e к ф o лькл o ри в a т a ри x ий в o қ e лик. –Т.: Ф a н, 1991. –232 б. 14. Жўр a ев М. Ўзб e к xa лқ эрт a кл a рид a «с e ҳрли» р a қ a мл a р. –Т.: Ф a н, 1991. –153 б.

Похожие

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ёрдамчи персонажлар талқини

Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда рақиб персонажлар талқини

Халқ эртакларида персонажлар таркиби ва талқинига хос асосий хусусиятлар

Бошқариш ҳақидаги умумий тушунча