Фуқаролик маданияти тушунчаси тўғрисида шарқ мутафаккирларининг қарашлари - Педагогиka - Рефераты

Фуқаролик маданияти тушунчаси тўғрисида шарқ мутафаккирларининг қарашлари

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Фуқаролик маданияти тушунчаси тўғрисида шарқ мутафаккирларининг қарашлари Режа: 1. Талаба-ёшларда фу қ аролик маданиятини шакллантиришда ў тмиш маданий мероси ва улу ғ мутафаккирларнинг таълимотининг ў рни. 2. Абу Наср Фаробийнинг ахло қ ий-маънавий таълимида шахс фу қ аролик маданияти. Фаробийнинг «Фозил одамлар ша ҳ ри» китобида фу қ аролик маданияти масаласи. Ибн Сино фу қ аролик маданияти т ў ғ рисида. Ибн Синонинг «Саламон ва Ибсол» асари юксак фу қ аролик маданиятининг ибрат-намунаси. Юсуф Хос Хожиб ва унинг « Қ утад ғ у билиг» асарида шахс фу қ аролик маданиятининг рамзийлаштирилиши. 3. Амир Темур илм-фаннинг ва фу қ аролик маданиятининг ҳ омийси. «Темур тузуклари»да салтанат а ҳ ли риоя қ илиши лозим б ў лган фу қ аролик маданияти қ оидалари. Алишер Навоий таълимотида комил инсон ғ оясининг ифодаланиши ва шахс фу қ аролик мажбурияти билан ҳ амоханглиги. 4. Абдулла Авлоний ў збек тарбияшуносликнинг буюк вакили «Туркий гулистон ёхуд ахло қ » тарбия китоби ва шахс фу қ аролик маданияти шакллантиришнинг му ҳ им манба.

1-масала. Шар қ мутафаккирлари таълимотининг ў збек хал қ ининг фу қ аролик жамиятини қ уриш ва шахс фу қ аролик маданиятини шакллантиришдаги а ҳ амияти. Ўрта асрларни мамлакатимиз ва халқимизнинг ўтмиши учун “Олтин давр” асри бўлган десак хато бўлмайди. Чунки бу даврга келиб дунёвий билимларга асос солинди, давлат ва жамият бошқарувчи янгича ифода касб этди, ўлка иқтисодиёти ривожига алоҳида этибор қаратилибшаҳарсозлик, ҳунармандчилик, архитектура, савдо-сотиқ соҳалари ривожланди. Энг муҳими ўлка орқали ўтган Буюк ипак йўлида янги иқтисодий, маданий- маърифий ишлар йўлга қўйилиб, аҳолининг маънавий ҳаёти осойишта турмушни таъминлаш янги босқичга кўтарилди. Бу ҳол ўлкада нафақат халқлар, мамлакатлар ўртасида савдо-сотиқ кучайтирилди, балки маданий, маънавий қадриятларни боғлаш бўйича ҳам салмоқли алоқалар ўрнатилди. Дарҳақиқат “маданият ташувчиси” ролини ўйнаган Буюк ипак йўли халқимиз маданиятини ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўша олгани боис миллий маданиятимиз янги тараққий босқичига кўтарилди. Айниқса, илм-фан ривожи йўналишув эришилган ютуқлар миллий тараққиётимизнинг кейинги такомили учун муҳим сарчашма бўлиб хизмат қилди. Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Аҳмад Яссавий, Имом Исмойил ал-Бухорий, Беҳбудий, Нақшбанд, Нажмиддин Кубро, Сўфи Оллоҳёр, Заҳриддин Муҳаммад Бобур каби кўплаб илм-фан, тасаввуф таълимоти, мутафаккир шоирларнинг халқ миллат маданияти, Ватан равнақи йўлидаги саъй- ҳаракатлари тараққиётни янги пағонага кўтарди. Бугун жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллашга интилаётган мамлакатимиз, халқимиз учун улар таълимоти муҳим аҳамият касб этиб, талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришга хизмат қилади.

Чунончи, ўтмиш мутафаккирлари томонидан илгари сурилган фалсафий-педагогик фикрлар, панд-насиҳатлар, қадриятлар тўғрисидаги ғоялар барча даврларда фуқаролик маданияти концепциясининг асосини таъмилади ҳамда бу бебаҳо мерос қанчадан-қанча авлодларнинг маънавий- руҳий онги ва турмуш тарзини шакллантирди ва у ҳамон шундай бўлиб қолади. Шарқ мутафаккирлари фуқаролик маданиятини ёш авлодда тарбиялаш йўллари тўғрисида тўғридан-тўғри фикр юритмаган бўлсаларда, уларнинг инсоний бурч, масъулият, мажбуриятни тарбиялашнинг тамал тоши ҳисобланган эзгу сўз, эзгу фикр, эзгу амал қоидаларига асосланганликлари талаба-ёшлар қалбида ҳаёт ҳамда инсонийлик ҳис-туйғуларини жунбушга келтириб, фуқаролик маданиятининг асосини ташкил эта олишга кўмаклашади. Чунки, аждодларимизнинг ёш авлод тўғрисидаги таълимоти ахлоқий-ҳуқуқий онг, тафаккур, иймон-эътиқод, бурч, масъулият, мажбурият каби тушунчаларнинг мазмун-моҳиятини теранроқ англаш ва улар асосида иш юритишга одатлантиришга хизмат қилади. Шуни эътироф этиш жоизки, ўзбек миллати фуқаролик маданиятининг негизини ташкил этган ахлоқ- одоби алломалар таълимотида улуғланади. Мазкур таълимот мазмунида инсонга ғамхўрлик қилиш, унинг ҳаёти ҳақида қайғуриш, ҳусн, латофат, назокат, одамийлик каби фазилатлар асосий манба сифатида қўлланилган. Шунинг учун ҳам олий ўқув юртларида бўлажак мутахассисларни буюк аллома ва мутафаккирларнинг маънавий ўгитлар ва таълимотларини фанларни ўқитиш жараёнида қўллаш, аудиториядан ташқари турли илмий анжуманлар, семинарлар, баҳс-мунозара, мушоира кечаларини ташкил этиш йўли билан ҳар томонлама ўрганиш таълим-тарбия ишларини юксалтириш, ҳамда талабларда фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини мақсаджли ҳал қилиш учун катта имкониятлар яратди. 2-масала. Абу Наср Ал-Форобийнинг (873-933 йй.) ахлоқий- маърифий ғоялари диққатга сазовордир. У Шарқ Аристотели, иккинчи муаллим деган унвонларга сазовор бўлган буюк алломадир. Унинг 160 дан

ортиқ фалсафа, табиатшунослик, таълим-тарбияга оид яратган асарлари, улардаги ғоялар илмий фалсафий ва педагогик талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришга асос бўла олади. Фаробий ўзининг «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-саодатга эришиш ҳақида» «Математик трактат», «Донолик жавоҳири», «Фозил шаҳар аҳолисининг қарашлари» каби рисолаларида мамлакат ҳамда унинг раҳбарларини фозил ва жоҳилларга ажратади. Фозил мамлакат ҳокимининг фозиллиги туфайли бу мамлакатда илм, маданият, ахлоқ-маърифат биринчи ўринда бўлади. Унинг фуқаролари эса ижобий фазилатли бўлиб, яхшилик қилишни, адолатли бўлишни ва маърифатли, жамоада яшаш ҳамда ижодий меҳнат қилишни ўзларининг асл фуқаролик бурчлари деб биладилар. Шунинг учун ҳар доим уларга ғалаба ёр бўлади. Форобийнинг фозил одамлар шаҳри фуқаролари ахлоқининг ижтимоий-маънавий мезонлар концепцияси диққатга сазовордир. Мазкур мезонлар концепцияси мазмунида фуқаролик маданиятининг асосий кўрсаткичлари, инсон ахлоқи, ҳуқуқи, адолати, донишмандлиги, билимдонлиги, ҳақгўйлиги, камтарлиги юксак маънавий-ахлоқий кўринишда ёритиладики, улар шахс фуқаролик маданиятининг хусусиятларига монанддир. Бунда алломанинг фуқаролик маданияти хусусиятлари тўғрисидаги қарашлари дид, фаросат, маърифат, адолат, гўзалликни севувчи мисолида баён этилган. «Фозиллар шаҳри ҳокими, - деб ёзади аллома, - зеҳни ўткир, ҳар қандай нарсанинг аломатларини тез илғайдиган, . .. таълим олишга, билим, маърифатга ҳавасли, . .. ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгўй одамларни севадиган, . .. табиатан адолатпарвар бўлиб, истибдод ва жабр- зулмни, мустабид ва золимларни ёмон кўрувчи, ўз одамларни ҳурмат қилувчи, барчани адолатга чақирувчи ноҳақ жабрланганларга мадад берувчи, барчага яхшиликни ва ўзи суйган гўзалликларни раво кўрувчи (фуқаролик маданияти-Х.Б.) бўлиши зарур». Форобий шахс фуқаролик маданияти хусусида фикр юритар экан, унинг гўзал хусусиятларини таълим-тарбия билан ҳал қилиш мумкинлигини илмий асослаб, ўзининг бахт-саодатга эришув асарида шундай ёзади:

“Назарий ва буюк фикрий фазилат, улуғ туғма фазилат ва улуғ касб (касб- ҳунар) фазилати, одат-малака бўлиб қолган одамларда бу фазилатлар иродани ҳосил қилишнинг ва одатга айлантиришнинг сабаби бўлади. .. Агар инсонда мана шундай гўзал хусусиятлар ёки фазилатлар бирлашса, уйғунлашса, шундан сўнг у ўзидагидек гўзал фазилат ва иродани халқлар ва шаҳар аҳлларида ахлоқ, одоб, расм-русм, касб-ҳунар, одат ва иродани ҳосил қилишни ўрганиши керак” (162, 107). Форобий билимдон, маърифатли, инсонгина фуқаролик маданиятига эга киши бўлиши мумкин деб шундай ёзади: «Фозиллар шаҳрининг барча аҳолиси . .. самовий ҳилқатларни ва улардан ҳар бирининг сифатларини, сўнг шу ҳилқатлардан пастдаги табиий жисмларни, шунингдек, уларнинг қандай вужудга келиши ва йўналиши ҳамда, уларда юз бераётган барча ҳодисаларнинг мукаммаллиги, яхлитлиги, мурувват, адолат билан, оқилона эканлигини, бу ҳодисаларда ҳеч бир нуқсон, ҳеч бир адолатсизлик йўқлигини билишлари зарур» (162, 166-167). Шунинг учун инсонлар воқеликдаги маълумотни билишлари, бир- бирларини ҳурмат қилишлари, ўзаро инсоний муносабатида бўлишлари лозим. Бундай муносабатлар фуқаролик маданиятининг асосини ташкил этган ахлоқий-ҳуқуқий одатлар орқали юзага келади. Шунинг учун ҳам бу хусусият инсонларни иноқликка, биродарликка, ҳамжиҳат бўлиб яшаш ва яхшилик қилишга ундайди. Алломанинг фикрича яхши одат, яхши хулқ, яхши интизом, ўзини англаш, халқ фаровонлиги учун меҳнат қилишга одатланиш фақат фуқаролик маданияти ёрдамида юзага келади. Абу Али ибн Сино (980-1037 йй.) Шарқда «Шайх ур-раис» Олимлар раиси номи билан машҳур бўлган. Бобокалонимиз ўрта асрлар фанининг турли: фалсафа, тиббиёт, табиатшунослик, доришунослик, кимё, астрономия, руҳшунослик, педагогика, физиология, адабиёт соҳаларида асарлар ёзиб жаҳон фани учун жуда катта ва бебаҳо илмий мерос қолдирди. Ибн Сино ўз асарларида педагогиканинг муҳим категорияларидан бири таълим-тарбия масалаларини изчиллик билан қўриб чиққан ва жамият

раҳбарлари, муддарислар, ота-оналарга бу соҳада ўз фикр ва қарашларини тавсия этган. Ибн Синонинг фуқаролик тарбияси тўғрисидаги ғоялари муҳим педагогик аҳамият касб этади. Ўз юрти, ўз эли Ватанининг жонкуяр фарзанди бўлган Ибн Сино ёшларни қайси миллатга мансублигидан қатъий назар ўз халқи, мамлакати равнақи, юртнинг гуллаб-яшнаши, тинчлиги ва бахт- саодати учун курашишга даъват этади. Бунинг учун Ибн Сино болалар энг ёшлик давридан бошлаб ўз Ватанининг сарҳадларини, меҳнаткашларини, моддий ва маънавий бойликларини , тарихий меросини синчиклаб ўрганишлари ва унга ижобий муносабатда бўлишлари лозим деб билди. Ибн Синонинг руҳшуносликка доир фикрига кўра болалар ҳаракатчан, қўзғалувчан, ўзини ўраб турган нарса ва ҳодисаларга қизиқувчан ва интилувчан бўладилар. Шунинг учун бу даврда таълим-тарбия болаларнинг хулқи, юриш-туриши, интизомини кузатиб, уни ижобий томонга йўналтириш, уларни меҳнат ва табиатни севишга ўргатиши, қобилияти, ҳамда имкониятини ҳар томонлама ривожлантириб дастлабки фуқаролик ҳис-туйғуларини таркиб топтириш и зарур. Маълумки, ҳар қандай ёшда давлатга, мамлакатга, инсонларга, меҳнаткашларга бўлган муносабат, фуқаролик ҳис - туйғуси орқали сингади ва у кишиларнинг жамоа бўлиб яшаш ва меҳнат қилишлари жараёнида таркиб топа боради. Буни яхши англаган Ибн Сино болани фақат оилада якка тартибда эмас, балки мактабда , жамоа бўлиб меҳнат қилишга ўргатишни тавсия этади. Чунки ҳамкорликда яшаш, бирга ўқиб тарбия олиш, Ватан, унинг меҳнаткашлари тўғрисидаги тасаввур ларни болалар баҳслашиб билиб олиш лари мумкин . Оқибат-натижада жамоада ўзаро дўстлик, ўртоқлик, ҳамкорлик, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик, элсеварлик, интизомлилик фазилатлари ўзлаштирилади. Ибн Синонинг фуқаролик маданиятига оид қарашларида ақл ва ақлий тарбия муҳим аҳамият касб этади. Чунончи, ақл ва ақлий тарбия фуқароликка мансубликни англашда , табиий ва руҳий ҳолатларнинг моҳиятини тушуниб ети шга кўмаклашади. Ҳаёт, ҳаётий қувват, меҳнат уч шаклда: ўсимлик,

ҳайвонот ва инсон шаклида намоён бўлади. Буларнинг моҳиятини инсон ақл ва тафаккур орқали англаб олади. Ақл ва тафаккурни ривожлантириш эса ақлий тарбиянинг вазифасидир. Эътироф этиб ўтиш жоизки, Ибн Сино умрининг кўп қисмини сарсон саргардонликда, дарбадарликда ўтказди. Шунга қарамай, илмий-назарий маълумотларга кўра, у математика, астрономия, физика, кимё, биология, фармакология, психология, филология, фалсафа ва табобат соҳаларида баракали меҳнат қил а ол ган алломадир. Унинг «Китоб ал-шифо», тўпламидан ўрин олган «Китоб ул-инсоф», «Донишнома», «Ҳайй ибн Яқзон», «Соломон ва Ибсол» каби китоб лари фалсафий-ахлоқий асарлари сирасидан ўрин олиб, фуқаролар даги инсоний маданиятнинг улуғланишига бағишлангандир. Уларда ҳақ ва ҳақсизлик, халқ манфаати учун кураш адолат тантанасини улуғлаш, инсон фуқаролик маданиятининг энг яхши белгиси сифатида тавсифланади. Ибн Сино «Соломон ва Ибсол» қиссасида инсоф, адолат, ростгўйлик, ўз инсоний бурчига садоқат ва ироданинг макр, ҳийла устидан ғалаба қозонганлигини тасвирлаш орқали фуқаролик маданияти уни турли бало- қазолардан, нохушликлардан асрай олади,- деб хитоб қилади. Зоҳирий гўзалликка ўч бўлган енгилтак янга (Ибсолнинг акаси Соломоннинг хотини) турли ҳийла-найранглар билан ҳалол, инсофли, ростгўй Ибсол фаҳш ишларига тортмоқчи бўлади. Аммо , юксак ақл-идрок, маданият эгаси бўлган Ибсол янганинг ёвуз ниятларини амалга ошишига йўл қўймайди. Ҳам файласуф, ҳам педагог олим М.Ҳ.Махмудов ушбу асарни фалсафий-педагогик шарҳлаб, ёзади: Шайх ур - раиснинг «Соломон ва Ибсол» қиссасини нг бош мақсади ҳам Ибсол хулқ-атворидаги олижаноб инсоний фазилатларни улуғлаш, тарғиб қилишдан комиллик йўлида турган қатъиятли йигитнинг мардлигини ибрат намуна сифатида кўрсатишдир. IX - XII асрлар маданияти ва маърифати тараққиётида шу даврнинг кўзга кўринган мутафаккири Юсуф Хос Ҳожиб (1021 йилда туғилган, вафот этган йили номаълум) ҳисобланади. У ўзининг 1069-1070 йилларда ёзган

«Қутадғу билиг» («Саодатга йўлловчи билим») асарида энг яхши инсоний фазилат ва хусусиятларни рамзийлаштирди. Бунда адолат Қунтуғди деб номланиб, шоҳ вазифасини, давлат - Ойтўлди деб атал иб, вазир вазифасини, ақл-заковат – Ўгдулмиш, қаноат эса Ўзғурмиш деб юритили б, шоҳ маслаҳатчилари вазифасини бажарувчилар сифатида тасвирланади. Мутафаккир ўз асарида раият (оддий халқ, фуқаро)нинг ақл-заковати, адолати, қаноати ва инсоний фазилатлари уни бахт-саодатга эриштиради деб хулоса ясайди. Шунинг учун бутун асарда бир нуқта - фуқаролик маданиятига эга инсон масаласи қизил ип бўлиб ўтади. Асарда оддий фуқаро, меҳнаткаш инсоннинг ижтимоий моҳияти, сиёсий ва иқтисодий ҳаётдаги ўрни, вазифаси баён этилиб, фуқаро билими, меҳнати, ўзгаларга бўлган муносабати, муомаласи, ақл-идроки, сабр-тоқати, адолати ёрдамида чинакам камолга етади деган ғоя илгари сурилади. Асарда турли–туман касб эгалари - деҳқон, чорвадор, ҳунарманд ва бошқаларнинг касб хусусиятлари, инсоний фазилатларининг эътироф этилиши шу касб эгаларига бўлган муҳаббат ва ҳурмат ифодасини билдира ди. Барча касблар мазмунида фуқаронинг билим даражаси, ақл- идроки, заковати, қаноати, сабр-тоқати ифодаланиб, улар яхлитликда инсонни комилликка элтувчи омил сифатида изоҳ ла на ди. Шунинг учун Юсуф Хос Ҳожиб подшо ҳ ларнинг билимли, ақл-заковатли, қаноатли бўлишларини, ўзбошимчалик ва қонунсизликка йўл қўймасликларини маслаҳат беради. Шунингдек, Юсуф Хос Ҳожиб фуқаролик маданиятининг муҳим сифатларидан бири қаноат нинг ақл-заковат юксалишига катта таъсири мавжудлигини таъкидлайди. Ўзғурмиш (қаноат) Ўгдулмиш (ақл-заковат) сўзларига берган жавобида барча яхшиликларнинг, бахт-саодатни нг асоси эзгулик, вафо, адолат, ҳақиқат эканлигини уқтиради ва доим ёлғон, мунофиқ ишлардан узоқ бўлиши керак деб маслаҳат беради. Шундай қилиб, XI асрда яшаб ўтган Юсуф Хос Ҳожиб одамларнинг бир-бирларига меҳр-муҳаббатли, садоқатли бўлишлари, имкон даражасида

эзгу ишларни кўпроқ қилишларини, ёлғондан, ёмондан узоқ юриш лозимлигига алоҳида аҳамият беради. «Қутадғу билиг» асарида кўтарилган маънавийлик, маданийлик, ахлоқийлик, маърифатпарварликни талаба-ёшлар онгига сингдириш, ақл-заковат, қаноат асосида иш тутишга ўргатиш фуқаролик маданияти нинг , фуқаролик бурчи фуқаролик ҳис-туйғулари, фуқаролик тафаккури каби таркибий қисмларини ривожлантиришга ёрдам беради. Демак, камтарлик, билимлилик, эзгулик, адолат, қаноат фуқаролик маданиятининг муҳим хусусиятлари экан, Қунтуғди шу сифатларга риоя қилиши ва бу фазилатларни ўзида шакллантириши зарур. Ўзбек халқининг маданиятсевар, маданиятпарвар давлат арбобларидан бири Амир Темурнинг (1336-1405 йй.) фуқаролик маданияти тўғрисидаги фикрлари бугун ги кун учун муҳим ва аҳамиятлидир. Чунончи, Амир Темур - буюк шахс: давлат арбоби, етук саркарда, мард ва адолатли шоҳ, валийлар суҳбатини севувчи, улардан маънавий озуқа олувчи, иймон-эътиқодли инсон, талантли меъмор, нотиқ, руҳшунос ва педагог. Илм-фан, маданият ва таълим тарбиянинг давлат равнақи, салтанат мустаҳкамлиги учун муҳим маънавий омил билган Юксак фуқаролик маданияти соҳиб Амит Темур таълим-тарбияга, олим ва фозилларга катта эътибор ҳамда иззат–ҳурмат билан қарайди. Давлатни бошқаришда уларнинг маслаҳат ва таклифларидан доимо фойдаланди. Бу ҳақда ўзининг «Темур тузуклари»да шундай ёзади. «Ҳар бир шаҳарда масжидлар, мадрасалар, хонақолар қуришни, йўловчи мусофирлар учун йўл устига работлар бино қилишни, дарёлар устида кўприклар қуришни буюрдим. Мусулмонларга диний маслаҳатлардан таълим бериб, шариат ақидалари ва ислом дини илмлари: тафсир, ҳадис, фиқҳдан дарс берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударислар тайин қилдим» (1 19 ,58). Амир Темурнинг фуқаролик маданиятига хос фазилатларидан яна бири мамлакатда маърифат ни ривожлантириш, юрт ободончилиги, фуқаро тинчлиги ва меъморчиликка эътибор қаратилганлигидадир. У ўз саройида

Мавлоно Абдужаббор Хоразмий, Мавлоно Шамсиддин Мунший, Мавлоно Абдулла Лисон, Мавлоно Бадриддин Аҳмад, Мавлоно Нуғмониддин Хоразмий, Хўжа Афзал, Мавлоно Олоуддин Коший, Жалол Хоккий каби олиму-фузалоларни тўплаб - математика, геометрия, меъморчилик, астрономия, адабиёт, тарих, мусиқа соҳаларида катта маърифий-маданий ишларни ривожалнатиришга эътибор берди. Илм-фанни эгаллаш, билимли бўлиш учун инсонга маданият зарур. Зеро, м аданият маънавий нур, маърифий шамчироқ бўлиб, ишлаб чиқариш, ижтимоий-иқтисодий ва маънавий ҳаёт ютуқларини таъминлашда муҳим қурол бўла ди. Шунингдек, маданият кишиларнинг ўқимишлилик, таълим- тарбия кўрганлик, зиёлилик ва донишмандлигида намоён бўл ади . Буни теран англаган Амир Темур ўз мамлакатида маданиятни ривожлантиришга, айниқса, аҳолининг фуқаролик маданиятини юксалтиришга алоҳида эътибор қаратиб “Темур тузуклари”да салтанат аҳли мисолида фуқаролар амал қилиши лозим бўлган фуқаролик маданиятининг 12 қоидаси (принципи) ҳақида сўз юритади. Улар: Биринчи принцип: Сўз ва ишнинг бирлиги. Яъни ҳар қандай раият нинг ўз ҳукмдори сингари сўзи ҳам, иши ҳам бир бўлиши лозим. Салтанат ҳукмдори “Гарчи яхши сўзни ҳаммадан эшитиш зарур бўлса ҳам, лекин сўзда, ишда бошқалар нинг салтанат ишларида подшоҳга шерик, ёхуд устун бўлмасликлари шарт”. Иккинчи принцип: Адолатпешалик ва инсофлилик. Сипоҳу, раиятларга нисбатан ноҳақлик қилмаслик, зулм солмаслик, ҳар ишда адолату, инсоф нуқтаи-назаридан иш тутиш. Учинчи принцип: Исломга қатъий риоя қилиш ва унга талуқли ишларни кундалик ҳамда дунёвий ишлардаги устун қўйиш ва Оллоҳ Таолонинг амри билан улуғланган шахсларга ҳурмат билан қараш. Шунингдек, дуогўй кишиларни айтувчиларни қадрлаш, улар билан маслаҳатлашиш ва улар маслаҳатларига қулоқ солиш.

Тўртинчи принцип: Камбағал ва йўқсилларга ғамхўрлик. Амир Темур камбағал ва йўқсилларга хайр-эҳсон қилган ва уларнинг муаммоларини ўрганиб, тўғри ҳал қилиш учун бор имконият ва кучини аямаган. Бешинчи принцип: Халойиққа раҳм қилиш, барчага шафқат кўзи билан қараш. Бунда соҳибқироннинг ўзи Қуръони Карим оятларидан келиб чиқиб, одамларга ноўрин озор етказмаган. Улар арзини тинглаб, уларга ёрдам кўрсатган ҳамда умр бўйи шу қоидани ўзига қурол қилиб олган. Олтинчи принцип: Ҳақиқатгўйликка амал қилиш. Бу ҳақда Соҳибқирон ёзади “Ҳақаиқатгўйлик, очиқ юзлиликни касб этиб, барча халқни ўзимга ром этдим. Бу йўлда донолар ва пирларимнинг айтганларига амал қилдим”. Еттинчи принцип: Ваъдага вафодорлик, унга хилоф қилмаслик ва уни аниқ бажариш. Бу қоидага соҳибқироннинг ўзи риоя қилиб, одил бўлган ва бу қоида фуқароларга мурувват қилишнинг асоси эканлигини улуғ жаҳонгир англаб етган. Саккизинчи принцип: Оллоҳнинг ердаги мулкини посбони сифатида халқ мулкини асраб-авайлаш, ўзгалар мулкига кўз олайтирмаслик, раиятга хайриялар бериш. Тўққизинчи принцип: диний ва дунёвий билимдонлик. Амир Темур Қуръони Карим, Ҳадису Шариф ва фалсафий маълумотларни чуқур билган ҳолда шариат қонунларига буткул амал қилган. Ҳар ишда ушбу билимларга таяниб иш тутган. Ўнинчи принцип: Инсофли иймон-диёнатли бўлиш. Амир Темур инсоф, диёнатни ўз қудрати ва буюклигининг пойдевори деб билган ва унга амал қилган. Ўн биринчи принцип: Сайидлар, уламо, шайхлар, фозилларни эъзозлаш, диний, ҳуқуқий, ақлий масалаларни ҳал этишда уларнинг фикрига таяниш. Ўн иккинчи принцип: Мамлакатнинг барча аъзоларига бир хил муносабатда бўлиш уларга бир хил кўз билан қараш. Сипоҳ ва раиятга бир

хил муносабатда бўлиш уларнинг улуғлари, баҳодирларини доимо назарда тутиш ва рағбатлантириш. Амир Темурнинг ўзи салтанатида шундай йўл тутган эди. Шахснинг фуқаролик маданиятини тарбиялаш йўналишида бебаҳо асарлар қолдирган буюк мутафаккир сўз мулкининг султони Алишер Навоийдир (1441-1501 йй) . У ёш авлоднинг ахлоқий-маънавий шаклланишига, унинг комил фуқаро бўлиб тарбияланишига катта эътибор билан қара ган . Унинг “Ҳайрат ул-аброр” (1483), “Фарҳод ва Ширин” (1484), “Лайли ва Мажнун” (1484), “Сабъаи сайёр” (1484), “Садди Искандарий” (1485) достонларида комил инсон масаласи жаранглаб туради. Алишер Навоийнинг фуқаролик маданияти тўғрисидаги тасаввурлари комил инсон ғояси билан суғорилган. Чунончи, Алишер Навоийнинг комил инсон концепцияси адолат, фақирлар тўғрисида қайғуриш, йўқсилларга, бева-бечораларага ғамхўрлик қилиш, билим ва донишмандлик, ота-онага ҳурмат, эъзоз, меҳнатсеварлик, ўз луқмасини ҳалол топиш, беғараз дўстлик, ишбилармонлик, ҳунар эгаллаш каби фуқаролик маданиятининг таркибий қисмларидан иборат. Раиятнинг ю ксак фуқаролик маданияти учун курашган шоир ўз замонасининг ижтимоий-сиёсий ва ахлоқий муаммоларидан келиб чиқиб, асарларида адолат, сахийлик, ҳунар ўрганиш, хушомадгўйликка, иккиюзламачиликка, ўз манфаати йўлида ҳар қандай пасткашликларга борувчиларга қарши курашиш ғояларини илгари сурган. Шахс фуқаролик маданиятининг муҳим таркибий қисми ҳисобланган адолат, халқ ва мамлакат манфаати учун қайғуриш туйғуси Алишер Навоий ижодининг бош ғоясини ташкил этади. Адолат, инсонпарварлик ғоялари учун курашган фуқароларни шоир ўз истеъдоди деб билади ва уларни ҳаёт ҳамда тафаккур йўлини ёритувчи шамга қиёслайди. Шоир халқпарвар, инсонпарвар ларни доимо халқ ғами, халқ ташвиши, халқ қувончи билан яшамоқлари лозим деб бил ади: Эй кўнгул ҳар дам чекарсан эл ғамини, ғам дема,

Ҳар дамиким эл ғамидин холи ўтса, дам дема Бўлмаса эл дардига маҳрам, уни марҳам дема Одамиким эл учун қайғурмаса, одам дема. Фуқаролик маданиятининг муҳим хусусиятларидан бири ота-она ҳурматини бажо келтириш деб билган. Алишер Навоий ўзининг “Ҳайрат ул- аброр” аарида шундай ёзади: Бошни фидо айла ато қошиға Жисмини қил садқа ано бошиға... Тун–кунингга айлагил нур фош, Бирисин ой англа, бирисин қуёш. Алишер Навоийнинг таълим-тарбия масалалари чуқур ва мукаммал ёритилган иккита педагогик асари мавжуд. Булар “Маҳбуб ул-қулуб” ва “Лисон ут-тайр”дир. Умрининг охирида 1500-1501 йилда ёзилган “Маҳбуб ул-қулуб” насрий пандномасида Навоий ўз даврининг барча ижтимоий гуруҳ ва табақаларни тавсифлайди. Бу пандномада ҳам алломанинг инсон ва унинг фуқароллик маданияти ҳақидаги ўйловлари, орзу-умидлари кенг кўламда ифодалан ган. Фуқароларнинг қай бири яхши, инсонийликка хос фазилатларга эга, қай бири ёмон бўлиб мамлакатга, халққа офат, зарар келтиришини бошқа асарида нисбатан бу асарида аломма кенгроқ ва чуқурроқ баён этган. Асар уч қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисм “Кишиларнинг аҳволи, феъл атвори ва гап сўзларининг аҳамияти ҳақида”дир. Бу ўттиз тўққиз фасл ли пандноманинг бандларида Алишер Навоийнинг ўзининг ижтимоий- сиёсий, маънавий-ахлоқий ва маърифий ҳояларини тасвирлайди . Буюк алломанинг “Лисонут-тайр” асарида ҳам, инсон ва унинг улуғлиги, сабр-тоқатлиги, камтаринлиги, энг муҳими ўзлигини, ўзини англаши тўғрисидги ғоялари теран мазмун с ержило бадиий бўёқлар орқали баён этилганки, улар аноният, ғийбат каби бир неча салбий ёхуд “ёмон хулқлар”ни қоралайди ва уларни “саодати абадиядан маҳрум қиладирган, ...

ва халқ назаридан мазмум, ҳаёти ва жовидонимиз учун масмум бўлган ахлоқи замималар” деб изоҳлайди. Шундай қилиб, Абдулла Авлонийнинг шахс фуқаролик маданияти тўғрисидаги таълимоти фуқролик жамияти меҳнаткашларини тарбиялаш учун дастуриламал бўлиб хизмат қила олади. Чунончи, “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” рисоласи мазмунидаги ижобий ва салбий хулқлар тўғрисидаги фаслларни ўрганган ҳар бир шахс, ўйлаймизки, жамият учун, халқ учун фойдали иш қилишга ҳаракат қилади. Абдулла Авлоний педагогик меросини ўрганиш, уни талаба–ёшлар онгига сингдириш ва шу асосда уларда фуқаролик маданиятини шакллантириш нуқтаи назардан таҳлил қили нганда қуйидагиларга эътибор қаратишни тавсия қиламиз: -фуқаролик маданиятининг негизи ахлоқ ва ахлоқийликдир; -жамият, миллат, халқ учун фидойи инсон бўлиш учун адолат, ҳаққоният, виждон, амрига риоя қилиш; -яхши хулқларни ҳар қандай инсонни қудратли, матонатли, қаноатли қилишига қодир куч деб билиш; -ёмон хулқлардан сақланиш, чунки улар жаҳолат ва ҳалокатга етаклайди; -ахлоқ, ахлоқийлик, баркамоллик фуқаро маданиятининг шаклланиши учун қудратли куч ҳисобланади, шунинг учун уларни талаба-ёшларда тарбиялаш ш у куннинг долзарб муаммоси дир . Шундай қилиб, Шарқ мутафаккирларининг фозил шахс, ориф фуқаро, комил инсон тўғрисидаги таълимоти, ёш авлодни меҳнатсевар, ватанпарвар, инсонпарвар қилиб тарбиялашда энг муҳим дастур бўлиб хизмат қила олади. Буюк алломаларнинг баркамол инсон, маданиятли фуқаро хусусида юритган фикрлари методологик аҳамиятга эга. Чунки улар нафақат ўтмиш, балки бугунги кун учун ҳам келажак учун ҳам муҳим методологик аҳамиятга эга. Шундай экан, буюк мутафаккирлар таълимотидан олий ўқув юртлари талим- тарбия жараёнида кенг фойдаланиш, машғулотларда, дарсдан ташқари бўш вақтларда улар ижодлари бўйича баҳс-мунозара, дебютлар, тарбия

соатларини ташкил этиш, талаба-ёшларнинг маънавиятини, саводхонлик даражасини юксалтириш ва уларда фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини жадаллаштиради. Бу эса миллий ғояни ёшлар онгига сингдириш ҳамда мустақилликни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш учун муҳим омилдир.

Похожие

Шарқ мутафаккирларининг таълим методлари ҳақидаги фикрлари

Фуқаролик жамияти ва шахс фуқаролик маданияти

Кадрлар тайёрлаш миллий модели асосида ижтимоий фаол шахсни шакллантириш

Мутаффаккир олимларнинг касб ҳунар таълими хақидаги фикрлари

Иоганн Гербарт педагогик қарашлари