Эшитишида нуқсони бор бўлган болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар - Педагогиka - Рефераты

Эшитишида нуқсони бор бўлган болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Эшитишида нуқсони бор бўлган болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар РЕЖА: 1. Боланинг эшитиш идрокида кузатиладиган муаммолар. 2. Боланинг эшитиш даражасини аниқлаш усуллари. 3. Карликнинг келиб чиқиш сабаблари, кар болалар тарифи. 4. Заиф эшитувчи болалар, улардаги нуқсоннинг келиб чиқиш сабаблари. 5. Кеч кар ёки кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар. 6. Махсус муассасаларда таълим – тарбия жараёнининг ўзига хослиги.

Таянч иборалар: (Карлик, гунг, сурдопедагогика, эшитиш нервининг неврити, дицибел, заиф эшитувчи, дактиль, мимика, жест.) Нутқ – мураккаб рухий фаолиятдир. У рухий жараёнларнинг таркиб топишига ва боланинг умуман баркомол бўлиб ўсишига катта таъсир кўрсатади. Нутқ эшитув органлари воситаси билан идрок этишга асосланган бўлиб, атрофдагиларга тақлид этиш йўли билан ривожланиб боради. Оғзаки нутқнинг шаклланишида эшитув анализатори, нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор иштирок этади. Нутқни ҳаракатга келтирувчи анализатор эшитув анализатори билан махкам боғланган холда ишлайди, эшитиш анализаторининг ривожланиш даражаси эса кўп жихатдан талаффузга боғлиқ. Бола нутқининг ўсиб бориши товушлар талаффузи, физиологик ва фонематик эшитишнинг камол топиб бориш даражаси билангина ҳарактерланиб қолмай, балки энг мухум - ўз нутқи ва атрофидагилар нутқидаги сўзларнинг тузилишини, товуш таркибини фарқлай олиш қобилияти билан ҳам ҳарактерланади. Сўз таркибини англаб олишдан иборат бу қобилият грамматик ва лексик компонентларнинг ривожланишида ҳам мухум ахамиятга эга. Иккала сигнал тизими, шунингдек, идрок билан сўзнинг ўзаро алоқада бўлиши ақлий ривожланишнинг асосини ташкил этади Дефектологларнинг (Т.А. Власова, Р.М. Боскис, Д.В. Нейман ва бошқаларнинг) берган маълумотларига кўра, эшитишида нуқсонлари бор болаларнинг ривожланиш даражаси шу нуқсоннинг бола ҳаётининг қайси даврда пайдо бўлганлигига ва оғир – енгиллигига боғлиқ. Сурдопедагогикада эшитишда нуқсонлари бор болалар кар, заиф эшитувчи, кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар гурухига бўлиб ўрганилади. Туғма ҳали тили чиқмаган гудаклик даврида иккала қулоқнинг мутлақо эшитмаслиги кар – соқовликка олиб келади. Эшитиш қобилиятининг қисман бузилиши натижасида нутқий нуқсонга учраган болалар заиф эшитувчи болалар гурухига киритилади. Нутқий ривожланиб, шаклланиб олгандан сўнг яхши

эшитмайдиган бўлиб қолган болалар кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолганлар гурухига киради. Бу нуқсон нутқ таркиб топганидан сўнг вужудга келса ҳам, қулоқдаги нуқсон туфайли эшитишда хос камчиликлар бўлаверади. Турғун эшитиш нуқсонлари келиб чиқиш сабабларига кўра туғма ва оттирилган бўлиши мумкин. Кар – соқов болаларнинг 25% - 30% да эшитиш нуқсонлари туғма бўлади. Бунга сабаб: онанинг хомиладорлик даврида турли касалликлар, масалан, грипп билан касалланиши, ота – оналарнинг ичкилик ичиб туришлари, онанинг хомиладорлик даврида билар – билмас дори – дармонларни истеъмол қилишлари (айниқса стептомицин, хинин сингари дориларни), хомиланинг шикасланишлари; ирсият, генетик факторлар (қулоқ тузилишларидаги патологик ўзгаришлар бўлиши, масалан, эшитиш йўли атрофиясининг битуви). Эшитишдаги орттирилган нуқсонлар қулоқ ёки эшитиш анолизаторларининг тузилишидаги камчиликлардан келиб чиқиши мумкин. Бунга олий нерв маркази, ўтказувчи йўллар ёки қулоқнинг ўзидаги ўзгаришлар сабаб бўлади. Боланинг илк ёшида отит, параотит (тепки), менингит, менингоинсифалит, қизамиқ, қизилча, грипп касалликлари билан касалланиши баъзи холларда кар- соқов ёки турли даражалардаги заиф эшитишга олиб келиши мумкин. Хозирги кунда экология масалаларининг кенг ўрганилиши эшитиш нуқсонларининг олдини олишда ҳам катта аҳамиятга эга. Эшитиш анализаторларига турли захарли кимёвий дорилар жуда кучли таъсир этиб айниқса анализаторнинг ўтказувчи нервларини ишдан чиқаради, натижада бола яхши эшита олмайдиган бўлиб қолади. Эшитиш нуқсонларига эга бўлмаган болалар аномал болалар категориясига киради, чунки бу нуқсон боланинг умуман ривожланиб, камол топиб боришига, дастур материалларини ўзлаштиришига салбий таъсир кўрсатади.

Эшитиш нуқсонлари бор болалар махсус шароитда, махсус усуллар билан ўқитилиши ва тарбияланиши керак. Эшитиш нуқсонларининг енгил даражалари хам болани ҳар томонлама ривожланишига таъсир кўрсатади, боғча ва мактаб дастурларининг ўзлаштиришда бир қатор ўзига хос қийинчиликлар келиб чиқишига сабаб бўлади. Кичик ёшдаги боланинг эшитиш қобилияти нутқи ривожлангандан сўнг масалан, икки ёшида йўқолганида ҳам, карлик натижасида бола атрофдагилар нутқини эшитмайди ва хаттоки билганларини ҳам аста – секин унутади, боладаги карлик билан соқовлик қўшилиб у кар – соқов бўлиб қолади. Болага ўз вақтида махсус ёрдам кўрсатилмаса, унда ақли заифлик белгилари ҳам пайдо бўлади. Бироқ нуқсоннинг ўрни тўлдирилиб, бошқарувчи жараёнларни активлаштирувчи махсус педагогик коррекцион шароит боладаги нуқсонларни бартараф этади, уларни ҳам нутқий ривожланишини, ҳам умумий, ақлий ривожланишини таъминлайди. Заиф эштувчи болалар учун махсус ташкил этилган мактабгача тарбия муассасаси хамда мактаб-интернатда барча зарур шарт-шароитлар мавжуд. Махсус муассасалардаги тарбиячи ва ўқитувчилар бундай болаларнинг тегишли таълим – тарбия олишларига ёрдам беришлари керак. Юқорида қайд этилганидек, сурдопедагогикада эшитиш қобилияти заиф болаларга кар – соқов, туғма ҳамда кейинчалик заиф эшитувчи бўлиб қолган болалар киради. Заиф эшитувчи болалар ўз навбатида эшитиш қобилиятининг нечоғлик бузилганига қараб енгил, ўртача ва оғир даражали камчилиги бор болаларга бўлинади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи болалар овози билан гапирилган нутқни 6 – 8 метр масофадан овоз чиқармай, шивирлаб гапирилган гапни қулоқ супрасидан 3 – 6 метр масофадан эшитади. Ўрта даражадаги қулоғи оғир болалар овоз чиқариб гапирилган гапни 4 – 6 метр, овозсиз шивирлаб гапирилган гапни 1 – 3 метр масофадан эшитади. Оғир даражадаги заиф эшитувчи болалар ўрта меъёрда овоз билан гапирилган гапни қулоқ супрасидан 2 метр , шивирлаб гапирилган гапни 0,5 метр масофадан эшитади холос.

Қулоғи оғирлик натижасида бола нутқида бир қатор камчиликлар кузатилади: луғатининг камбағал бўлиши, грамматик компонент ривожланмаган – гап ичида сўзларни ташлаб кетиш, сўзларни нотўғри эшитиш, уларни ўзаро боғлай олмаслик, келишик, сўз ясовчи, сўз ўзгартирувчи қўшимчаларни ишлата олмаслик; товушларни нотўғри талаффуз қилиш – ўхшаш, жарангли-жарангсиз ундошларни бир бири билан адаштириш, тушириб кетиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Бола нутқидаги камчиликларнинг келиб чиқиш сабабларини билмаслик орқасида айрим тарбиячи ва ўқитувчилар болани дангаса, маъсулиятсиз, безори деб, унга нотўғри муносабатда бўладилар, натижада бола инжиқ, йиғлоқи, сержахл, гап ўтмас бўлиб қолади, яъни унда иккиламчи рухий ўзгаришлар пайдо бўлади. Енгил даражадаги заиф эшитувчи болалар соғлом тенгдошлари қаторида оммавий мактабгача тарбия муассасаларида ва мактабда таълим – тарбия олиши мумкин. Бироқ унга алохида муносабатда бўлиш, улар учун қулай шарт – шароитлар яратиш талаб этилади. Узлуксиз таълим тизимида Ўзбекистонда эшитишда нуқсони бўлган болалар учун мактабгача тарбия муассасалари, мактаб ва касб – хунар коллежларида махсус гурухлар фаолият кўрсатиб келмоқда. Ушбу тоифадаги болалар учун ташкил этилган мактаб – интернатларда мактабгача тарбия бўлими ҳамда умумтаълим мактаб бўлими мавжуд. Ушбу муассасаларда таълим умумтаълим 9 йиллик таълимнинг давлат талаблари ва дастурлари асосида амалга оширилидади. Эшитиш қобилияти заифлашган болалар билан ишлашда сурдопедагоглар катта ютуқларга эришмоқдалар. Ушбу тоифадаги аномал болалар махсус кечки мактабларда таълим олганларидан кейин олий ўқув юртларини ҳам муваффақиятли битириб чиқмоқдалар, мамлакатимизнинг турли корхоналарида ҳамма билан баробар мехнат қилмоқдалар. Демак, эшитиш нуқсонларини бартараф этиш, тўла компенсациялаш, мумкин. Тарбиячи ва ўқитувчиларнинг асосий вазифалари – соғлом болаларни заиф

эшитувчи болалардан ажратиб, уларга алохида ёндашиш, зарур бўлса, уларнинг “махсус муассасалар” да таълим – тарбия олишини ёки интеграциялашган таълимга жалб этишни таминлашдан иборат. Махсус муассасаларда ўз фикрини оғзаки ифодалай олмаслигини хис этган ўқувчи ёзма шаклда баён этишни билиши керак. Бунинг учун ўқувчиларнинг ўз фикрини оғзаки, ёзма баён этишга ўргатиш амалий нутқий кўникма ва малакаларни шакллантирирш асосида амалга оширилади. Кар ва заиф эшитувчи ўқувчиларда сўзлашув (оғзаки, ёзма) нутқни шакиллантириш юзасидан дарс ва машғулотларда муайян тизимдаги машқлар асосида ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти ташкил этилади, дидактик воситаларни барча турларини нутқий жараёнга мослай олиш талаб этади. Нутқий материалларнинг амалий эгалланиши таъминлаш учун махсус содир этилган муаммоли нутуқга (гапириш, ёзип тушунтиришга) эхтиёжини туғдурувчи вазиятлар олдиндан режалаштирилади. Бунда нутқий материаллар фанлар бўйича ўқув дастурларида, режалаштиришларда олдиндан белгиланган бўлади, яъни коррекцион – педагогик жараён муайяан тизим асосида амалга оширилади. Ҳар бир дарс учун нутқий материаллар коррекцион – комуникатив тизим тамойилларига қаътий риоя қилган холда (ўқувчиларнинг эшитиш, талаффуз қилиш имкониятларига мос, талаффузи яққол ва эшитилиш диапозони енгил, оддийдан мураккабга, ноўхшашликдан – ўхшашликка борувчи тартибда) танланади ва тайорланади. Сўзлашув нутқига эхтиёжини тарбиялаш оиладан бошланиши, яъни мактабда эгаллаган нутқий кўникма ва малакалар оилада табиий вазиятларда мустахкамланиши ва ўқувчилар амалда (эркин, қўрқмасдан, уялмасдан) қўллашларига эришиш учун кенг шароитлар яратилмоқда. Ушбу шароит оила аъзолари иштирокида яратилади. Уларнинг кар бола билан кенг мулоқати ва илиқ муносабати боланинг кегинги босқич таълим – тарбиясига ва умуман тақдирига бевосита таъсир кўрсатувчи омиллардан хисобланади.

Кар ва заиф эшитувчи болаларнинг нутқий ахборатни қабул қилиш ва узатиш имконияти эшитиш (ҳар қандай даража карликда у маълум миқдорда бўлади) қолдиғидан оптимал равишда фойдаланишга боғлиқ бўлганлиги туфайли махсус муассасаларда таълимни овоз кучайтирувчи аппаратлар асосида олиб бориш талаб этилади. Снифлар махсус жихозланади. Яъни мактаб – интернат моддий техника негизининг йўналишига мос шаклланиши талаб мазмунининг самарадорлигини оширади. Кар ва заиф эшитувчи болалар ўз она тилини шу тил қонуниятлари, хсусиятларидан келиб чиққан, мазкур боланинг рухий, нутқий имкониятларига мослаштирилган, коррекцион комуникатив тамоилларга асосланган ва махаллий шароитларни инобатга олган махсус ёндашув асосида эгаллайди. Махсус мактаб – интернатларида таълим – тарбия жараёнини, хусусан она тили таълимини амалга оширишда ўқувчиларнинг фикр махсули нутқ шароитига мос равишда оғзаки, ёзма шакилларда тўғри, равон ифодалашга ўргатишда дактил белгиларидан тегишли босқичларида ўринли фойдаланиш мухим ахамият касб этади. Кар ва заиф эшитувчи ўқувчиларда сўзлашув (оғзаки, ёзма) нутқни шакиллантиришга ижтимоий эхтиёж сифатида ёндашиш долзарб масаладир. Буни амалга ошириш мазкур болаларнинг жамиятга мослашуви, уларнинг борлиқни англашлари ҳамда уларни атрофдагилар қанчалик тушуниб қабул қилишлари билан белгиланади. Кар ва заиф эшитувчи бола жамиятнинг тўлақонли аъзоси сифатида сиёсий, иқтисодий ва бошқа ижтимоий муносабатларининг барчасида меъёрда ривожланган, соғлом тенгқурлари қаторида ўз она тилида бемалол, эркин, самарали ва барча учун (нафақат ўзи каби тақдирдошлари) тушунарли тизимда мулоқот қила олиши таъминлаш мумкинлиги амалда ўз исботини топмоқда. Ўқувчиларнинг нутқий ахборотни қабул қилиш ва узатиш имкониятини ривожлантириш, ўз она тилида соғлом тенгқурлари каби сўзлашиш, фикр

алмаштиришини шакллантиришга йўналтирилган ўқув – коррекцион жараённи ягона тизим асосида амалга ошириш орқали такомиллаштирилмоқда. Кар ва заиф эшитувчи болалар мактаблари ўқув режасига “Лабдан ўқиш” кўникмаларини шакиллантириш ва мустахкамлаш машғулотлари киритилган. Эшитишида муаммоси бўлган болалар махсус мактаб - интернатларининг барчаси овоз кучайтирувчи аппаратлар билан таъминланган, хоналари махсус товуш қайтармайдиган қопламалар билан жихозланади, соғломлаштириш бўйича тадбирларни мақсадли амалга ошириш учун шароитлар яратилган. Хозирги кунда сурдопедагогикада кар ва заиф эшитувчи болаларнинг махсус таълим билан эрта қамраб олиниши, ривожланиши, коррекция – компенсация қилиниши масалалари долзарбдир. Республика ижтимоий адаптация маркази, А. Авлоний номидаги ХТХМО инситути ҳамда РТМ ходимлари бунинг учун ўқув кўрсатмалар яратиш устида фаол мехнат қилиб келмоқдалар. Булардан ташқари Низомий номли ТДПУ нинг дефектология факультети, сурдопедагоика кафедрасининг профессор – ўқитувчилари ҳам бир қанча самарали илмий тадқиқот ишларини олиб бормоқдалар.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.Хватцев.М.Е. Логопедия Москва 1969 йил. 2.Правдина. О.В. Логопедия.Москва 1969 йил. 3.Филичева. Т.Б, М ў минова. Л. Логопедия. Тошкент 1993 йил. 4.Алмазова.Е.С. Логопедическая работа по восстановлению голоса у детей.1973 й 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Олигофрен болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар мазмуни

Рухий ривожланиши сустлашган болалар билан олиб бориладиган коррекцион ишлар

Кўзи ожиз ва заиф кўрувчи болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар

Мужассам нуқсонли болалар ва улар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар мазмуни

Эшитишида муаммолари бўлган болалар билан коррекцион-педагогик ишларни олиб боришда дифференциал-индивидуал ёндашув