Эшитишида муаммолари бўлган болалар билан коррекцион-педагогик ишларни олиб боришда дифференциал-индивидуал ёндашув - Педагогиka - Рефераты

Эшитишида муаммолари бўлган болалар билан коррекцион-педагогик ишларни олиб боришда дифференциал-индивидуал ёндашув

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Эшитишида муаммолари бўлган болалар билан коррекцион-педагогик ишларни олиб боришда дифференциал-индивидуал ёндашув Режа: 1.Эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим-тарбиясига қўйилаётган талаблар. 2.Сурдопедагогиканинг фан сифатида тараққий этишида Л.С.Виготский таълимотларининг аҳамияти,назарий асосланиши ва ривожланиш босқичлари. 3. Эшитишида муаммолари бўлган болалар педагогик таснифи. 4. Коррекцион – компенсатор ривожлантирувчи тавсифга эга бўлган махсус таълим тизимида дифференциал (табақаланган) ҳамда якка тартиб (индивидуал)даги ёндашув.

Республикамиз Ҳукумати эшитмайдиган болаларнинг барча соғлом тенгқурлари қатори миллий истиқлол руҳида тарбияланишлари, ақлий, аҳлоқий, жисмоний жиҳатдан камол топишлари, жамиятдаги ижтимоий ҳаётга мустақил етук фуқаролик даражасида тайёр бўлиб етишишлари масалаларига жиддий эътибор қаратмоқда. Тарбия болалар томонидан аждодлар ижтимоий тажрибаларини ўзлаштирилишига қаратилган жараён ҳисобланиб, узоқ ва мураккаб хусусиятга эгадир. У ўзида ижтимоий, педагогик ва психологик боғлиқлик ҳамда тобеликларни мужассамлаштиради. Эшитмайдиган болалар маънавий ва миллий қадриятларни психик жараёнларининг ўзгача ривожланиши оқибатида эгаллай олмайдилар. Шу сабабли махсус равишда ўқитишни ташкил этишда айнан ушбу тоифа болаларининг ривожланишлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши талаб этилади. Эшитишида муаммолари бўлган болалар шахсий ривожланишлари моҳиятини тушунишда боланинг ривожланиши мулоқатда, фаолиятнинг турли шакл ва кўринишларида амалга ошиши омили ҳисобга олинади (Р.М.Боскис, 1960й.) Айнан эшитишнинг бузилиши оқибатида сўзларнинг тушунишдаги ўзига хосликлар ушбу тоифа болалари ривожланиш хусусиятларини ташкил этади: улардаги сўз мантиқий тафаккурнинг меъёрдан орқада қолиб ривожланиши умумий психик ривожланишнинг оқсаб қолишини, аномалия, яъни нуқсонлар (меъёрдан четга чиқишлар)ни етаклаб келади. “Аномал ривожланиш” деганда, эшитишида муаммолари бўлган боланинг жисмоний (биологик) камчилиги назарда тутилмай, балки ушбу “нуқсон” оқибатида келиб чиқувчи иккиламчи “ўзига хослик”лар назарда тутилади. Сурдопедагогика ўқув-тарбия фаолияти муаммоларини тадқиқ қилишда Л.С.Виготскийнинг “Ўқитиш ва ривожланиш мутаносиблиги назарияси”дан кенг фойдаланади. Олим ривожланишнинг икки ҳудудини белгилайди, яъни:

1. Долзарб ривожланиш ҳудуди (яъни боланинг айнан шу даврдаги ривожланиши); 2. Яқин ривожланиш ҳудуди (яъни бола оила ёки мактабда махсус ташкил этилган мақсадга йўналтирилган иш натижасида келгусида эришиши мумкин бўлган ривожланиши). Л.С.Виготскийнинг болани махсус ўқитиш унинг “долзарб ривожланиши ҳудуди”дан бир қадам эртароқ илдамлаши лозимлиги ҳақидаги фикри эшитишида муаммолари бўлган болалар таълим- тарбияси масалаларини ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Эшитишида муаммолари бўлган болалар орасида эшитиш қолдиқлари турлича бўлиши сабабли “ўзига хослик”лари турли кўринишда намоён бўлган болаларнинг учраб туриши асрлар давомида тиббиёт, физика(акустика), педагогика соҳаси олим ва намоёндаларини ўйлантириб келди. Эшитишида муаммолари бўлган болаларни кузатган педагог ва олимлар улар орасида у ёки бу ҳолда мурожаат этилган нутқни тушуна оладиган, бироз луғат бойлигига эга бўлган, баъзан, ҳатто, содда жумлалар туза оладиган болалар ҳам борлиги, агар уларга қарата айтилган нутқ баландлатилса, уларни ўқитиш муаммоси ҳал этилишини таъкидлардилар (Ж. Кардано, В. И. Флери, Ж. Итар, Я. Т. Спешнев). Натижада, дунёнинг бир неча мамлакатларида ушбу тоифа болаларини табақалаб ўқитиш тажрибалари юзага келди. Лекин уларни табақалашдаги тор фикрлашлар (ёки фақатгина соф эшитишига кўра, ёки фақат нутқни эшитишига кўра, ёки фақатгина нутқни ўзлаштира олиш даражасига кўра табақалаштириш) махсус ўқитишни мваффақиятсизликларга олиб келар эди. Замонавий махсус таълим муассасаларининг табақалаштирилган ҳолда ташкил этилишида, шунингдек, улардаги таълим-тарбия мазмунини белгилашда асосий омил бўлиб Р. М. Боскис эшитишида муаммолари бўлган болалар педагогик таснифи (1963 й.) хизмат қилади. Эшитишида муаммолари бўлган болалар педагогик таснифи.

Р.М.Боскис, И.П.Павловнинг “Анализаторлар фаолиятининг бирлиги” ҳамда Л.С.Виготскийнинг психологик таълимотларига таяниши, шунингдек, эшитиш ва нутқни ўзаро алоқадорликда ривожланишини кенг ўрганиши натижасида, эшитишида муаммолари бўлган болалар ривожланишларидаги ўзига хосликларни келтириб чиқарувчи қатор ҳолатларга асосланган педагогик таснифни ишлаб чиқди. 1 . Ёш боладаги эшитиш анализатори фаолиятининг бузилиши катта ёшдагиларнинг нуқсонларидан фарқли равишда намоён бўлади. Катталарда нуқсон пайдо бўлгунга қадар нутқ, мантиқий тафаккур ва шахсий хислатлар шаклланган бўлади. Илк ёшда орттирилган нуқсон эса боланинг меъёрда ривожланишига тўсқинлик қилади. 2. Эшитишида муаммолари бўлган болаларнинг ўзига хос ривожланишларини тўғри тушуниш учун ушбу ҳолатда нутқни мустақил эгаллай олиш имкониятини, яъни эшитиш ва нутқнинг ўзаро тобелигини инобатга олиш катта аҳамиятга эга. Бир томондан, эшитишнинг бузилиши нутқнинг меъёрида ривожланишига тўсқинлик қилса, иккинчи томондан эшитишнинг меъёрдаги фаолияти боланинг нутқий ривожланиш даражасига боғлиқ. Боланинг нутқий даражаси қанча юқори бўлса, эшитиш қолдиғидан фойдаланиш имкони шунча юқори бўлади. Тил, унинг луғат захираси ва грамматик тузумини инсон қанча яхши эгаллаган бўлса, унинг эшитишдан фойдаланиш тажрибаси шундай даражада кўп бўлади. Нутқий мулоқат тажрибасига эга бўлган болалар таниш бўлган сўз ва жумлаларни маъносига кўра тушуна олишлари сабабли мурожаат этилган нутқни яхшироқ идрок этиш имкониятига эгалар. Нутқий ривожланишлари яхшироқ бўлган болалар яхши эшитувчи сифатида таассурот қолдириши мумкин. Ўз навбатида, боланинг эшитиш қолдиғи қанча яхши сақланган бўлса, унда атрофдагилар нутқига тақлид қилиши асосида мустақил равишда нутқни эгаллаб бориш имконияти шунча юқори бўлади.

3. Эшитиш қолдиғидан нутқни эгаллаш учун фойдаланиш имконияти боланинг эшитиш нуқсонини баҳолаш мезони ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тотал (тўлиқ) эшитиши йўқолган болалар билан эшитиши қисман бузилган болаларни чегаралашда айнан эшитиш ва нутқий ривожланиш омиллари ҳисобга олинади. Карлик -эшитишнинг турғун йўқолиши бўлиб, унда мустақил ҳолда нутқни эгаллаш, ҳаттоки қулоққа яқин бўлган масофада бўлган нутқни аниқ идрок этиш имконияти бўлмайди. Тотал (тўлиқ) карлик жуда кам учрайди. Кўпинча карликда баланд нонутқий товушлар, қулоқ супрасига яқин масофадаги баъзи нутқий товушларни идрок этиш даражасида бўлган эшитиш қолдиқлари сақланиб қолади. Аудиометр текшируви эшитишнинг 80 дБдан юқори даражада йўқолганлигини кўрсатади. Заиф эшитувчилик - эшитишнинг турғун пасайиши бўлиб, унда ушбу эшитиш қолдиғи асосида нутқий захирани минимал ҳолатда мустақил равишда эгаллаш, мурожаат этилган нутқни қулоқ супрасига яқин масофада идрок этиш имконияти бўлади. Аудиометр текшируви эшитишнинг 80 дБ кам бўлмаган пасайишини кўрсатади. 4 . Эшитиш муаммолари ҳолатидаги нутқнинг ривожланиш даражаси ва тавсифи қатор сабаблар билан боғлиқ бўлиб, Р.М.Боскис 4 омилни ажратади: 1. Эшитишнинг бузилиш даражаси. 2. Эшитиш муаммосининг келиб чиқиш вақти. 3. Эшитиш муаммоси юзага келгандан сўнг бола учун яратилган педагогик шароит. 4. Б оланинг индивидуал ( якка ) хусусиятлари. Юқоридаги омиллардан келиб чиққан ҳолда эшитиш қолдиқлари бир хил болаларнинг нутқий ривожланишлари турлича кўринишга эга бўлиши кузатилади. Ушбу мезонларга таянган ҳолда Р.М.Боскис ҳар икки гуруҳдаги

эшитишида муаммолари бўлган болаларни ўз навбатида яна иккитадан гуруҳга бўлади: Шунга кўра, Р.М.Боскис, С.А.Зиков эшитмайдиганлар таълим-тарбияси уларнинг нуқсонларига мослаб эмас, балки ушбу нуқсонни енгиш ёки заифлаштиришга қаратилган шароитларни яратишга йўналтирилишини таъкидлайди (С.А.Зиков 1938 й, 1970 й.). Эшитишида муаммолари бўлган болаларнинг таълим-тарбиясида нутқни шакллантириш жараёни муҳим ўрин эгаллайди. Тилнинг луғат захираси, унинг грамматик қонуниятларини эгаллаш, тилни мулоқат воситаси сифатида ўзлаштириш ушбу тоифа шахсларининг ижтимоий ҳаётга уйғунлашувлари ва шахсий ҳаётларида ўз ўринларини топишларидаги муаммоларни бартараф этишга хизмат қилади. Нутқнинг ривожланиши таъсирида болаларда психик жараёнлар такомиллаша боради, идрок нисбатан тўлиқ бўлиши ва табақалашиб бориши, кўргазмали-образли хотиранинг бойиши ва сўз-мантиқий хотиранинг юзага келиши кузатилади. Тафаккур қилиш ҳам ўзгариб боради: унинг нутқий асосда ривожланиши сўз-мантиқий тафаккур ривожланишига олиб келади. Махсус ўқитишнинг ривожлантирувчи тавсифга эга эканлиги, яъни унинг эшитмайдиган болаларни уларнинг сўзлашув нутқларини ривожлантириш замирида билим, кўникма ва малакалар билан қуроллантириш ҳамда ижтимоий ҳаётга уйғунлаштириш омили бўлган меҳнат тайёргарлигини амалга оширишга қаратилиши кенг кўламли педагогик жараённи ташкил этишни ва унда қатор тамойилларга риоя қилиш лозимлигини келтириб чиқаради. Эшитишида муаммолари бўлган болалар мактаб, мактаб-интернатларида коррекцион-педагогик ишларни олиб боришда дифференциал (табақаланган) ва индивидуал (якка) ёндашувдан фойдаланиш энг яхши самара бериши илмий тадқиқотлар билан асослаб берилган (Р.М.Боскис, 1960.С.А.Зиков, 1970й.).

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда бирламчи ва иккиламчи муаммоларни бартараф этишга қаратилган қуйидаги ўқув-тарбия муассасалари ташкил этилади: I. Эшитмайдиган (кар) болалар мактаб-интернатлари; II. Икки бўлимдан иборат бўлган заиф эшитувчи ва кеч кар бўлган болалар мактаб-интернатлари. Ҳар икки кўринишдаги муассасаларда қўшнуқсонли, яъни эшитмайдиган-ақли заиф, заиф эшитувчи –ақли заиф болалар учун махсус синфлар очилиши мақсадга мувофиқ. Ушбу турдаги мактабларнинг ҳар бирида ўқитиш болаларнинг эшитиш ҳолатлари ва нутқий ривожланишлари даражаларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Эшитмайдиган болалар мактабларида ўқув-тарбия ишларининг самарадорлиги, шунингдек, ҳар бир ўқувчининг ўзигагина хос бўлган (индивидуал) хусусиятларини ҳам ҳисобга олинишига боғлиқ. Махсус мактаб, мактаб–интернатига келувчи ҳар бир бола муайян даражада якка (индивидуал) хусусиятга эга бўладики, булар билимларни ўзлаштириш жараёнига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам билимларни ўзлаштиришга қаратилган қулай шароит яратиш имконини берувчи ҳар бир ўқувчига якка ёндашиш тамойилидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ саналади. У ҳар бир ўқувчига ўқитиш ва ривожлантиришнинг яқин (тушунча ва фаолият усулларини шакллантириш) ҳамда пировард, яъни якуний (шахсий хислатларни шакллантириш) мақсадларининг ўзлаш- тирилишини таъминлайди. Якка (индивидуал) ёндашувдан фойдаланиш ўқитувчи ва тарбиячининг дарс, машғулотларга ҳозирлик кўришлари жараёнидаёқ бошланади. Сурдопедагог ўтилганларни такрорлаш ҳамда янги мавзунинг устида ишлашга қаратилган материал- муаммоли савол, топшириқларни тайёрлашда синфдаги ҳар бир ўқувчининг якка ривожланиш хусусияти ҳамда имконият ва савияларига мос бўлиши устида ўйлаб кўриши лозим.

Дарс ва машғулот жараёнида ўзаро ёрдамнинг юзага келиши, ҳар бир ўқувчининг фаол фикрлашини таъминловчи ишнинг тур ва кўринишларидан фойдаланилиши талаб қилинади. Ушбу жараённинг ташкил этилиши, ўз навбатида, ўқутувчи ва тарбиячининг ҳамкорликда ҳар бир ўқувчини мунтазам равишда кузатиб ўрганиб боришларини тақозо этади. Шунга кўра синф ўқувчиларининг шартли равишда “кучли”, “ўрта”, “кучсиз”лар гуруҳига тоифалаштирилиши талаб этилиб, у ҳар бир ўқувчининг муқим бир тоифада қолиб кетмай, ўзгариш-интилишларига боғлиқ равишда гуруҳдан- гуруҳга ўтишини ҳам назарда тутиши лозим. Коррекцион – компенсатор ҳамда ривожлантирувчи тавсифга эга бўлган махсус таълим тизимида дифференциал (табақалаштирилган) ҳамда якка (индивидуал) тартибдаги ёндашув эшитишида муаммолари бўлган болалар ижодий фаолиятлари, қизиқиш ва дунёқарашларини ривожлантириш ҳамда шакллантириш масалаларини ҳал этишга қаратилган.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Тошкент , “ Шарқ ”, 1999 й . 2. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Тошкент, “Ўзбекистон”, 1995 й. 3.Миллий истиқлол ғояси : асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2001й. 4. Махсус мактаб, мактаб-интернатлари дастурлари мажмуаси. Тошкент , 2003 й. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Эшитишида нуқсони бор бўлган болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар

Олигофрен болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар мазмуни

Кўзи ожиз ва заиф кўрувчи болалар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар

Мужассам нуқсонли болалар ва улар билан олиб бориладиган педагогик коррекцион ишлар мазмуни

Рухий ривожланиши сустлашган болалар билан олиб бориладиган коррекцион ишлар