Абу Наср Фаробийнинг илм-маърифат соҳасидаги хизматлари - Педагогиka - Рефераты

Абу Наср Фаробийнинг илм-маърифат соҳасидаги хизматлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Абу Наср Фаробийнинг илм-маърифат соҳасидаги хизматлари Режа: 1. Абу Наср Фаробий ўрта аср маърифатпарвари , йирик олим . 2. Абу Наср Фаробийнинг сермаҳсул ижодий фаолияти. 3. Абу Наср Фаробийнинг ахлоқ-одобга оид қарашларида педагогик ғояларининг қўйилиши. 4. Абу Наср Фаробий асарларининг тарбиявий аҳамияти. 5. Педагогика фани тараққиётида Абу Наср Фаробийнинг тутган ўрни.

Таянч сўз ва иборалар: Мутафаккир, одоб, ахлоқ, таълимий- ахлоқий йўналиш, педагогик қараш, таълим, тарбия, билим, илм, маърифат, тўғрилик, поклик, ҳалоллик, ростлик 1. Абу Наср Фаробий ўрта аср маърифатпарвари, йирик олим Фаробий манбаларда "Ал-файласуф ат-туркий" деб юритилади. Фа - робийнинг миллати дарҳақиқат турк бўлиб, Мовароуннаҳрда Фарб ви - лоятининг Васиж қишлоғидаги хижрий 257 (мелодий 873) йилда туғил гани, отаси армия қўмондони бўлгани айтилади. Фаробий дастлаб Мар вда таҳсил кўрган. Кейин Боғдодга кетди. Фалсафага теран бир қизиқиши бор эди. Абу Машр Моттабин Юнусдан мантиқ дарси олди. Оралиқ да бир бора Харронга кетди. Сафарда Юхонна бир Хайлон билан таниш ди. Ундан мантиқ ва фалсафа илмини ўрганди. Илм таҳсилини қаттиқ севганидан фалсафий маданиятни ортириш учун яна Боғдодга қй тди; Юнон файласуфини ва айниқса Арасту (Аристотель)нинг асарлари ни синчиклаб ўрганди. Ислом илмиларини ҳам яхши билар эди. Яхшилик қилишни севар эди. Халифа Мутадир замонида атрофига зиё тарата бошлади. Талай фалсафий асарлар ёза бошлади. Баъзи асарларни ҳам қу лай англашилсин дея шарҳ этди. Бир асно Шом (Сурияга) ва Мисрга кетди. Шомга қайтди. Халаф (Алеппо) ва Шом ҳудудларининг султони Сайф ад- Давлат Фаробийга кўп ҳурмат кўрсатади. Ниҳоят Фаробий хиж рий 339 (милодий 950) йилда ҳаётдан кўз юмди. Ундан жуда кўп асар лар мерос қолган. Турли илм соҳаларида замоннинг энг машҳур олими эди. Айниқса, фалсафа, мантиқ, психология, мусиқа, математика ва тиб билимларига доир тадқиқотлари билан кенг шуҳрат қозонган. Абу Наср Ал Фаробий қаламига мансур асарлари 160 дан ортиқ дир. Улар "Талхису Навомису Афлотун" (Афлотун қонунияларини моҳия ти) "Нуфузли шаҳар аҳолисининг маслави", "Бахт саодатга эришувчи рисола" ва

ҳакозолардир. Ал Фаробий ўзининг кўп қиррали ижоди би лан келажак авлодни билим ва маданиятга эришишида инсон камолдо тига алоҳида эътибор берди. Фаробий инсоннинг кадр-қимматига, унинг ақл закованининг ижодий ва бунёдкорлик кучига юксак баҳо беради: инсон Фаробий учун шунчаки биологик бир мавжудод эмас, у ўуз моҳиятига кўра ақл идро ки туфайли ҳайвонот дунёси чегараларидан ташқарига чиқади. Унинг ақл идроки меҳнати билан бир қаторда уни ижтимоий жиҳатдан фаол қилиб қўйяди. Инсоннинг ҳаёти стихияли тарзда кетиши мумкин эмас. Бу ҳаёт онгли ва аниқ мақсадни кўзлаган бўлиши, фақат шахсий эмас балки, ижтимоий аҳамиятга ҳам молик бўлиши лозим. Фаробий педагогик қарашларида инсоннинг барча ахлоқий имко - ниятлари яхшилик ва ёмонлик, фойда ва зарар ҳақидаги мулоҳазалар ни) бахтга эришишдан иборат бирдан бир мақсад меваси деб била ди. Унинг фикрича бир кишининг бахти бошқаларнинг шахсий роҳат фа роғатига эришишнинг зарур шартидир. Ижтимойи ва шахсий жиҳатлар нинг бирлиги орқалигина ялпи бахтга эришилади. Фаробийнинг фикрича барча ахлоқий нормалар ва қоидалар, яхши ёки ярамас, ижобий ёки салбий, ахлоқий хатти ҳаракатлар, хуллас ин соннинг барча ҳаракатлари унинг ўз бахтига эришишига қандай муно сабатда бўлиши билан баҳоланади. 2. Абу Наср Фаробийнинг сермаҳсул ижодий фаолияти Абу Наср Фаробий ўз даврининг қатор илмларини чуқур ўрганиб, турли соҳаларга оид илмий асарлар ёзиб қолдирган. У ўз даврининг биринчи файласуфи, мусиқачиси, шоири, қомусий олими бўлиб ном қозонди. У «Ақл ҳақидаги рисола», «Фалсафадан олдин нимани ўрганиш керак», «Субстанция ҳақида», «Фалсафа манбалари», «Логикага кириш», «Масалалар манбаи» каби 160 дан ортиқ рисолалар яратди.

Абу Наср Фаробий биринчилардан бўлиб, ўз даври илмлар классифакациясини яратган ва унга бағишлаб қатор рисолалар ёзди. У ўз даврида мусиқа масалаларига атаб катта асар ёзиб, мусиқа назариясининг тафсилини берди ва Шарқда кенг тарқалган най, ноғора, чанг, рубоб каби қатор Мусиқа асбоблари таърифини ёзиб қолдирди. Унинг бу асари Шарқ Мусиқашунослиги тарихида ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. У ўз даврининг қомусий олими бўлиб, риёзиёт, тиббиёт, араб грамматикаси, алхимия, фалаккиёт, мантиққа оид асарлар муаллифидир. Лекин Фаробий авваламбор машҳур файласуф – фалсафанинг энг муҳим масалалари бўйича қатор асарларнинг муаллифи сифатида шуҳрат қозонди. У Шарқда қадим Юнон фалсафаси айниқса, қадимги дунёнинг қомусий олими Аристотелнинг асарларини ўрганиш, уларга шарҳлар ёзиш, ғояларини тарғиб эти шва янада ривожлантиришга улкан ҳисса қўшди. Аристотель «Биринчи муаллим» деб ном олган бўлса, бутун Шарқда Фаробий «Иккинчи муаллим» унвонига сазовор бўлди. У Аристотелнинг барча фалсафий асарларига яна қадимги Юнон олимлари Платон, Гален, Евклид, Парфарий, Сократ кабиларнинг рисолаларига шарҳлар яратди. Абу Али ибн Синонинг ёзишича, у буюк Юнон файласуфи Аристотелнинг «Метофизика» китобини 11 маротаба ўқиб тушуна олмаган экан ва бундан маюс тортиб, ҳафсаласи пир бўлиб, бу китобни токчага ташлаб қўйган экан. Кунлардан бир куни у бозордан ўтиб кетаётганида камбағал, бечора, афтодаҳол бир киши қўлидаги китобни одамларга сотиб олишларини ёлвориб сўраб турганини, еярга бир бурда нони ҳам йўқлигини айтиб одамларга зорланиб турганини кўриб қолибди. Ибн Сино унга раҳми келиб, китобни кўриб ҳам ўтирмай сотиб олибди- да уйига келиб уни варақлаб кўрибди. Кўрибди-ю, ҳайҳот!…. Китоб ўзи излаб юрган, Фаробийнинг Аристотелни «Метафизика» китобига ёзган шарҳи экан. Китобни бир марта ўқиб чиқишидаёқ Аристотелни тушуниб, уни тўла ўзлаштириб олган экан. Шундан кейин у бундан азбаройи хурсанд

бўлганиданюртга зиёфат берган экан. (А.Абдураҳмонов. Саодатга элтувчи билим. 14-бет). Фаробий ўз даврида ижтимоий-сиёсий масалалар бўйича биринчи бўлиб йирик асарлар яратган мутафаккирдир. У ижтимоий ҳаётнинг турли масалалари, айниқса, давлат тузилиши ва уни бошқариш, турли ижтимиоий низоларнинг олдини олиш каби ҳамда камолотга эришган ижтимоий жамоани яратиш каби ижтимоий масалаларни олға сурди. Етук жамоани вужудга келтириш комил инсонни яратиш муаммосини ҳал этиш билан боғлиқ эканлигини биринчи бор Ўрта аср шароитида Фаробий олға сурди. «Унинг идеал шаҳар аҳолиларининг райлари», «Идеал жамоа ҳақида», «Бахт- саодатга эришув тўғрисида» каби машҳур асарлари шу масалаларга бағишландир. У оламнинг турли-туманлиги, табиатнинг ниҳоятда бойлигини эътироф этиб, улар асосида 4 элемент: ер, сув, олов, ҳаво мавжудлигини таъкидлайди, шу билан бирга оламнинг ибтидоси, бошланиши бошланғич яратгувчи кучдан нурланиш ёрдамида поғонама-поғона вужудга келганлигини таъкидлайди. Баъзи манбаларда Фаробий етмишдан ортиқ тилни билганлиги таъкиндаланади. 3. Абу Наср Фаробийнинг ахлоқ-одобга оид қарашларида педагогик ғояларининг қўйилиши Шу ўринда Абу Наср Фаробийнинг ахлоқли киши тўғрисидаги фикрини келтиришни жоиз топдик. У «ўн икки туғма хислатни» бирлаштирган кишигина ахлоқли бўла олади, деб таъкидлайди. Улар: - биринчидан , бундай одамнинг барча органлари шу даражада мукаммал тараққий этган бўлиши керакки, бу органлари билан бажармоқчи бўлган барча ишларини осонлик билан амалга ошира олсин;

- иккинчидан , барча масалани, муҳокама ва мулоҳазани тезда ва тўғри тушуна оладиган, унинг маъносини англай оладиган, сўзловчининг мақсади ва айтилган фикрининг чинлигини (ҳаққонийлигини) тезда пайқай олсин; - учинчидан , хотираси жуда бақувват бўлсин, кўрган-эшитган, сезган нарсаларининг бирортасини хотирадан чиқармай, ёдида сақлаб қоладиган бўлсин; - тўртинчидан , зеҳни шу даражада тез ва ўткир бўлсинки, бирор нарсанинг аломатини сезиши билан бу аломат нимани билдиришини тезда билиб олсин; - бешинчидан , сўзлари аниқ бўлсин, фикрини ва айтмоқчи бўлган мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин; - олтинчидан , билиш ва ўқишга муҳаббати бўлсин, ўрганмоқчи бўлган билимини чарчашни сезмасдан осонлик билан ўзлаштира олсин; - еттинчидан , овқатланишда, ичимлик истеъмол қилишда очкўз бўлмасин, табиати қимор ўйинларини ўйнашдан узоқ бўлсин ва улар келтирадиган хурсандчиликдан жирканадиган бўлсин; - саккизинчидан , ҳақиқатни ва ҳақиқат тарафдорларини севадиган бўлсин, ёлғон ва ёлғончиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин; - тўққизинчидан , руҳи ғурурли ва ўз виждонини қадрлайдиган бўлсин, унинг руҳи ўз табиати билан паст ишлардан юқори ва олижаноб ишларга интиладиган бўлсин; - ўнинчидан , дирҳам, динор ва шу каби турмуш буюмларига жирканиш билан қарасин; - ўн биринчидан , ўз табиати билан адолатни севадиган ва адолат учун курашувчиларга ҳурмат билан, адолатсизликка, жабр-зулм ўтказувчиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин, гўзал ва яхши ҳисобланган нарсаларни барчага тақдим этган ҳолда, одамларни адолатга тарғиб этадиган ҳолда адолатсизлик натижаларини йўқотадиган, уларга йўл қўймайдиган бўлсин; - ўн иккинчидан , адолатли бўлсин, аммо қайсар бўлмасин, адолат олдида, адолатсизлик, пасткашлик олдида қатъий сўзлик бўлсин, ўзи зарур

деб билган нарсасини амалга оширишда қатъийлик кўрсатсин, қўрқмас, жасур бўлсин, қўрқиш ва ожизликни билмасин. Фаробий инсон учун хос бўлган бу ўн икки хислатни ўз асарида илмий- фалсафий жиҳатдан асослаб беради. Бу асар ёшларимизнинг ахлоқий тарбиясида, айниқса ўзлигини англашда бебаҳо манба бўлиб ҳисобланади. 4. Абу Наср Фаробий асарларининг тарбиявий аҳамияти Абу Наср Фаробий таълим-тарбияга бағишланган асарларида таълим- тарбиянинг муҳимлиги, унда нимагқларга эътибор бериш зарурлиги, таълим- тарбия усуллари ва услуби ҳақида фикр юритади. «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-саодатга эришув тўғрисида», «Ихсо ал-улум», «Илмларнинг келиб чиқиши», «Ақл маънолари тўғрисида» каби асарларида ижтимоий-тарбиявий қарашлар ўз ифодасини топган. Фаробий ўз ишларида таълим-тарбияни узвий бирликда олиб бориш ҳақида таълим берган бўлса ҳам, аммо ҳар бирининг инсонни камолга етказишда ўз ўрни ва хусусияти бор эканлигини алоҳида таъкидлайди. Фаробий «Бахт-саодатга эришув тўғрисида» асарида билимларни ўрганиш тартиби ҳақида фикр баён этган. Унинг таъкидлашича, аввал билиш зарур бўлган илм ўрганилади, бу – олам асослари ҳақидаги илмдир. Уни ўрганган, табиий илмларни табиий жисмлар тузилишини шаклини, осмон ҳақидаги билимларни ўрганиш лозим. Ундан сўнг, умуман, жонли табиат – ўсимлик ва ҳайвонлар ҳақидаги илм ўрганилади, дейди. Фаробий инсон камолотга ёлғиз ўзи эриша олмайди, у бошқалар билан алоқада бўлиш, уларнинг кўмаклашуви ёки муносабатларига муҳтож бўлади, деб ҳисоблайди. Бунга Фаробий таълим-тарбияни тўғри йўлга қўйиш орқали эришиш мумкин, дейди. Чунки мақсадга мувофиқ амалга оширилган таълим-тарбия инсонни ҳам ақлий, ҳам ахлоқий жиҳатдан камолга етказади, хусусан, инсон табиат ва жамият қонун-қоидаларини тўғри билиб олади ва ҳаётда тўғри йўл

тутади, бошқалар билан тўғри муносабатда бўлади, жамият тартиб- қоидаларига риоя қилади. Фаробий таълим-тарбиянинг асосий вазифаси жамият талабларига жавоб бера оладиган ва шу жамият учун хизмат қиладиган етук инсонни тарбиялашдан иборат деб билади. Инсоннинг ахлоқий хислатларини шакллантириш асосан тарбия ва тарбиячининг, билимдон муаллимнинг вазифасидир. 5. Педагогика фани тараққиётида Абу Наср Фаробийнинг тутган ўрни Абу Наср Фаробий илғор педагогик қарашлари илк ўрта аср маданиятининг юксалган давридаги бу соҳадаги юқори ғояларни ўзида мужассам қила олади. Фаробий фалсафаси, жумладан, унинг педагогик ғоялари, хусусан ижтимоий педагогикаси Шарқ ва Ғарбнинг сўнгги мутафаккир олимларига – Ибн Сино, Беруний, Мискавийх, ибн Рушд, ибн Холдун, Роджер Бекон, Давид, Дидакта, Спиноза кабиларга катта таъсир кўрсатди. Фаробий таълим ва тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади. Таълим – деган сўз инсонга ўқитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш; тарбия – назарий фазилатни, маълум ҳунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулқ нормаларини ва амалий малакаларни ўргатишдир, дейди олим. Абу Наср Фаробий яна айтадики, «Таълим – деган сўз халқлар ва шаҳарликлар ўртасида назарий фазилтни бирлаштириш, тарбия эса шу халқлар ўртасидаги туғма фазилат ва амалий касб-ҳунар фазалатларини бирлаштириш деган сўздир. Таълим фақат сўз ва ўргатиш билангина бўлади. Тарбия эса, амалий иш тажриба билан, яъни шу халқ, шу миллатнинг амалий малакалардан иборат бўлган иш-ҳаракат, касб-ҳунарга берилган бўлиши, ўрганишидир», - дейди.

Фаробийнинг таълим-тарбия йўллари, усуллари, воситалари ҳақидаги қарашлари ҳам қиматлидир. У инсонда гўзал фазилатлар икки йўл – таълим ва тарбия йўли билан ҳосил қилинади. Таълим назарий фазилатларни биршалтирса, тарбия эса туғма фазилат – назарий билимлар ва амалий касб- ҳунар, хулқ-одоб фазилатларини бирлаштиради, таълим сўз ва ўрганиш билан, тарбия эса, амалий иш, тажриба билан амалга оширилади, дейди. Ҳар иккиаласи бирлашса, етуклик намоён бўлади, аммо бу етуклик билим ва амалий кўникмаларни қай даражада ўрганганлигига қараб пайдо бўлади, деб кўрсатади. Фаробий таълимда барча фанларнинг назарий асослари ўрганилса, тарбияда маънавий-ахлоқий қоидалар, одоб меъёрлари ўрганилади, касб- ҳунарга оид малакалар ҳосил қилинади, деб уқтиради. Бу муҳим вазифа тажрибали тарбиячилар томонидан таълим- тарбиянинг турли методлари ёрдамида амалга оширилади. Фаробий таълим- тарбия ишларини икки йўл билан амалга оширишни назарда тутади. Амалий фазилатлар ва амалий санъат (касб-ҳунар)лар ва уларни бажаришга одатланиш масаласига келганда, бу одат икки йўл билан ҳосил қилинади: булардан биринчиси - қаноатбахш сўзлар, чорловчи, илҳомлантирувчи сўзлар ёрдамида одат ҳосил қилинади, малакалар вужудга келтирилади, одамдаги ғайрат, қасд-интилиш ҳаракатга айлантирилади. Иккинчи йўл (ёки усул) – мажбур этиш йўли. Бу усул гапга кирмовчи қайсар шаҳарликлар ва бошқа саҳройи халқларга нисбатан қўлланилади. Чунки улар ўз истакларича, сўз билан ғайратга кирадиганлардан эмаслар. Улардан бирортаси назарий назарий билимларни ўрганишга киришса, унинг фазилати яхши бўлади. Касб-ҳунарларни ва жузъий санътларни эгаллашга интилиш бўлмаса, бундай одамларни мажбур этмаслик керак. Чунки шаҳар халқларига тарбия беришдан мақсад – уларни фазилат эгаси қилиш ва санъат аҳлларига айлантиришдир.

Демак, Фаробий таълим-тарбияда рағбатлантириш, одатлантириш, мажбур этиш методларини илгари сурган. Ҳар иккала усул ҳам пировардида инсонни ҳар томонлама камолга етказиш мақсадини кўзлайди.

Похожие

Абу Наср Форобийнинг таълимий-ахлоқий қарашлари Абу Наср Форобий (873 - 950)

Абу Наср Форобий ва Абу Райхон Берунийларнинг таълимий-ахлокий қарашлари

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси)

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Фан ва тараққиёт