Балиқ ва балиқ маҳсулотлари - Пищевая технология - Рефераты

Балиқ ва балиқ маҳсулотлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Балиқ ва балиқ маҳсулотлари Режа 1. Балиқларнинг гуруҳланиши ва балиқлар тўғрисида умумий маълумот 2. Бали қ ларни танасининг қ исмларга бўлиниши ва шакли. 3. Бали қ териси ва тангалари. 4. Бали қ нинг масса таркиби .

Балиқларнинг тана температраси сувнинг температурасига тенг ёки бироз юқорироқ бўлади. Шу сабабли совуқ қонлилар тоифасига киради. Ҳозирги кунда 16 мингдан ортиқроқ балиқ турлари мавжуд, шулардан 1,5 мингга яқини овланадиган балиқлар ҳисобланиб, озуқавий аҳамиятга эгадир. Балиқ турлари бир-биридан шакли, танасинин ўлчамлари, ранги, кимёвий таркиби ва бошқа белгилари билан бир-биридан фарқ қилади. Балиқлар асосан склет тузилишига қараб уч гуруҳга бўлинади: суякдан, тоғай суякдан ва тоғайдан ташкил топган. Суякли балиқларнинг ички скелети бутунлай суякдан ташкил топган бўлади. Тоғай-суякли балиқларда эса уларнинг ички скелети бутунлай тоғайдан, боши эса суякдан ташкил топган бўлади. Тоғайли балиқларда эса скелет ва бош қопқоғи суякдан ташкил топган бўлади. Масалан, акулалар ва скатлар ана шу кичик гуруҳга киради. Қаерда яшаши ва ҳаёт тарзига қараб балиқлар денгизда яшовчи, чучук сувларда яшовчи ва кўчиб юрувчи балиқларга бўлинади. Денгиз балиқлари-доимий денгизда яшайди ва денгиз сувига уруғ қўяди, яъни денгизда кўпаяди. Улар ўз навбатида денгиз сувининг юзароқ қисмида яшовчи ва денгиз тагида яшовчи балиқларга бўлинади. Чучук сув балиқлари-бу балиқлар доимий равишда чучук сувларда яшайди ва шу ерда уруғ қўйиб кўпайишади. Кўчиб юрувчи балиқлар эса денгизларда яшайди, лекин эса денгизларда яшайди, лекин уруғ қўйиш учун дарё ўзанларига чиқади ёки аксинча. Истеъмол қилинадиган балиқларнинг асосий қисми денгиз балиқлари ҳисобланади. Улар ҳиссасига бутун овланадиган балиқлар ҳажмининг 80- 85%и тўғри келади. Саноатда ва савдо амалиётида эса балиқлар ўлчамлари, ёки массаси бўйича катта, ўрта ва майда балиқларга бўлинади. Балиқларни йилнинг қайси фаслида овланишига қараб баҳорда,

баҳорда-ёзда, ёз-кузда, кузда ва қишда овланадиган балиқлар гуруҳларига ажратиш мумкин. Ташқи кўриниши ва семизлигига қараб эса балиқлар семиз, ўртача семизликдаги ва ориқ балиқларга бўлинади. Бу ерда балиқларнинг ёғлилиги муҳим роль ўйнайди. Бу кўрсаткичи бўйича эса ёғли , ўртача ёғлиликдаги ва кам ёғли балиқ гуруҳларига бўлинади. Балиқлар қандай ва нима билан озиқланишига қараб йиртқич балиқлар, сувдаги майда ҳайвонлар ва ўсимликлар организмлари билан озуқланадиган ва ўтхўр балиқларга бўлинади. Шунингдек, балиқлар қаердан овланишига қараб ҳам гуруҳланади. Масалан, Касбий денгизидан овланадиган балиқлар, Азов денгизидан овланадиган балиқлар ва ҳоказо. Бали қ ларни танасининг қ исмларга бўлиниши ва шакли. Бали қ лар танаси асосан уч қ исмга бўлинади: бош қ исми, асосий тана ва дум қ исми. Лекин, булар орасида ани қ чегара мавжуд эмас. Масалан, бош қ исми сезилмайдиган даражада тана қ исмига қ ўшилиб кетади. Бали қ нинг то жабра қ оп қ о ғ ининг охиригача бўлган қ исми бош қ исми деб аталади. Бали қ ларнинг бошидан то анал сузгич қ анотининг бошланишигача бўлган масофа орали ғ и тана қ исми деб аталади. Тананинг қ олган қ исми эса дум қ исми деб аталади. Бали қ танасининг шакли унинг яшаш тарзига бо ғ ли қ . Кўпчилик ҳ олларда бали қ ларнинг ён томони қ исилган бўлиб, сувдаги ўсимликлар орали ғ идан осон ўтишга мослашган бўлади. Баъзи бали қ лар сув тагида ётишга мўлжалланган бўлиб, танаси симметрик бўлмайди. Шунингдек, бали қ ларнинг танаси цилиндрсимон, лентасимон, шарсимон ва бош қ а шаклларда бўлади. Бали қ ларнинг бошининг массаси ва шакли ҳ ам танаси сингари хилма-хил бўлади. Товаршунослик ва технологик

амалиётида бали қ ларнинг бош қ исмига ало ҳ ида эътибор қ аратилади. Чунки, бали қ массасидан истеъмолга яро қ ли қ исмларнинг чи қ иши айнан бали қ калласининг массасига кўп даражада бо ғ ли қ бўлади. Кўпчилик ҳ олларда бали қ ларнинг калласининг бутун бали қ массасидаги ҳ иссаси 7-14% ни ташкил этади. Ов қ атланиш турларига қ араб бали қ ларнинг тиши ҳ ар хил шакл ва катталикларда бўлади. Бали қ танасида жуфт ва то қ сузгич қ анотлари бўлади. Бали қ ларнинг бел қ исмида битта, иккита ва ҳ атто учта сузгич қ анотлари бўлади. Кўкрагида ва қ орнида жуфт кўкрак ва қ орин сузгич қ анотлари бўлади. Шунингдек, дум қ исми томонида чи қ арув органи я қ инида битта анал сузгич қ аноти ҳ ам бор. Сузгич қ анотларининг шакли, сони ва сузгич қ анотлари ў қ ларининг қ атти қ ва юмшо қ лиги ҳ ар хил бўлади ва улар бали қ нинг қ айси турга, оилага мансублигини ани қ лашда асосий кўрсаткичлардан бири ҳ исобланади. Бали қ териси ва тангалари. Таш қ и томондан бали қ танаси эпидермисдан ташкил топган тери билан қ опланган бўлади. Эпидермис тагида эса яна бир қ атлам тери жойлашган бўлади. Бу қ атламни кутис териси деб аталади. Терининг тагида эса ё ғ га бой тери ости бирлаширувчи тў қ имаси жойлашган бўлади. Кутис териси билан тери ости бирлаштирувчи тў қ имаси чегарасида эса пигмент хужайралари, яъни хроматофорлар жойлашади. Эпидермик терисида бил қ нинг ҳ аракатида қ аршиликни камайтирувчи шилимши қ модда ишлаб чи қ арадиган хужайралар тар қ алгандир. Бали қ лар ишлаб чи қ арадиган

шилимши қ моддаси за ҳ арли ҳ исобланиб, таш қ и му ҳ итдан, масалан, микроорганизмлар, паразитлардан ҳ имояловчи физиологик восита ҳ исобланади. Асосий тери, яъни кутис эса бир-бири билан чалишган бирлаштирувчи тў қ има бо ғ ларидан ташкил топади. Шу сабабли ҳ ам бали қ лар териси яхши чўзилмайди. Катта бали қ лар териси (акула, скатлар, треска ва бош қ алар) тери ма ҳ сулотлари ишлаб чи қ аришда фойдаланилади. Одатда бали қ ларни ози қ -ов қ атга ишлатганда териси олиб ташланмайди, чунки унинг таркибида кўп ми қ дорда озу қ авий моддалар мавжуддир. Масалан, севрюга бали қ ларининг терисида 25 5 фоизгача ё ғ тўпланади. Ҳ арорат билан ишлов берилганда эса бали қ териси анча юмшайди. Бали қ тангачалари. Кўпчилик бали қ ларнинг танаси суяксимон тангачалар билан қ опланган бўлади. Бу ангачалар асосан ҳ имоя вазифасини бажаради. Суяксимон тангачалар циклоид ва ктеноид деб гуру ҳ ларга ажратилади. Ктеноидлар циклоидлардан тангачалари четида тишлари борлиги билан фар қ ланади. Циклоид ва ктеноид тангачалари бали қ ларда доимий бўлиб. уларнинг ўлчамлари йил давомида ўзгариб туради. Бали қ нинг ёшини ана шу тангачаларининг қ алинлиги ва юб қ алигига қ араб ани қ лаш мумкин бўлади. Бали қ тангачалари катта ва кичиклиги бўйича ҳ ар хил бўлади. Баъзи бир бали қ арнинг тангачалари жуда майда ва баъзи бир бали қ ларда (зо ғ ора, карп) эса тангачалари жуда катта бўлади. Шунингдек, танаси тангачалар билан қ опланмаган бали қ лар ҳ ам бор.

Бали қ скелети. Бали қ скелети ў қ скелети, калла скелети ва сузгич қ анотлари скелетларига бўлинади. Мускул тў қ имаси. Бали қ ларнинг мускул тў қ имаси мураккаб тузилишга эга бўлиб, уч асосий қ исмдан ташкил топади: мускул толаси, эндомизий ва септ. Тана мускулатураси иккита бел ва иккита қ орин мускулларидан ташкил топган бўлади. Бу тў қ ималар ў қ скелетининг икки томонида жойлашган бўлади, уларни бир-биридан бирлаштирувчи тў қ има тўсинлари ажратиб туради. Агар бали қ ларнинг териси шилинса, унда бел ва қ орин мускулларининг айрим олинган кўндаланг қ атламлардан, яъни сегментлардан ташкил топганлигини осонгина кузатиш мумкин. Мускул тў қ имасининг ривожланганлик даражаси бали қ нинг турига, ёшига, семизлигига бо ғ ли қ бўлади. Масалан, сиг бали қ лар туркумида гўшт бали қ массасининг 73 % ини, сельд бали қ ларида 45-72 % ини, треска бали қ ларида эса 45-48 %ини ташкил этади. Бали қ ларнинг мускул тў қ имасини амалда бирлаштирувчи ва ё ғ тў қ имасидан ажратиб бўлмайди. Бали қ ларда бирлаштирувчи тў қ има юп қ а коллаген ва кам даражада эластин толаларидан ташкил топиб, улар ҳ амма тў қ ималар ва органлар орасидаги бўшли қ ларни тўлдириб туради. Ерда юрувчи хайвонлардан фар қ қ илиб, бали қ мускулларида бирлаштирувчи тў қ ималар уваланувчан тузилишга эга бўлиб, унинг ми қ дори ҳ ам анча кам бўлади. Бали қ гўштининг озу қ авий ва таъм кўрсаткичлари кўп даражада ё ғ тў қ имасининг ривожланганлик даражасиг бо ғ ли қ бўлади.

Бали қ нинг ички органлари. Бали қ нинг қ орин бўшли ғ ида юрак, жигар, ов қ ат ҳ азм қ илиш тракти, ош қ озон ости бези, жигар, сузгич пардаси бўлади. Кўпчилик бали қ турларининг ички органлари ё ғ ва ем учун ун тайёрлашда фойдаланилади. Баъзи тур бали қ ларнинг (осетра, ласос) икраси қ имматба ҳ о ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотлари ҳ исобланади. Баъзи бир бали қ ларнинг жигари, айни қ са треска бали қ ларининг жигари яхши ривожланган бўлиб, улар бали қ массасининг 8 % ини ташкил этади. Уларнинг таркибида ё ғ нинг ми қ дори қ арийб 70 % ни ташкил этади ва А, Д витаминларининг асосий манбаларидан бири ҳ исобланади. Шу сабабли треска бали қ ларининг жигари табобатда ишлатилдиган ё ғ олишда ва ю қ ори сифатга эга бўлган консерва ма ҳ сулотлари ишлаб чи қ аришда қ ўлланилади. Бали қ нинг ички органлари (уру ғ ларини ҳ исобга олмаганда) бали қ массасининг 25 % ини ташкил этади ва унинг ми қ дори бали қ нинг турига, бали қ нинг ози қ ланиш тарзига ва ов қ ат ҳ азм қ илиш органларининг тўлалигига бо ғ ли қ бўлади. Қ он бали қ организмида жуда кам бўлиб, у бутун бали қ массасининг 2 % ини ташкил этади. Бали қ овлашнинг ўзига хос хусусиятлари ва уларни қ айта ишлаш бали қ ни қ онсизлантиришга имконият бермайди. Шу сабабли ҳ ам бали қ лар исси қ қ онли ҳ айвонлар гўштига нисбатан тез бузилувчан ма ҳ сулот ҳ исобланиб, бузилиш асосан бали қ нинг қ он тўпланадиган жойи жабраларидан бошланади. Бали қ нинг бош қ а органлари товаршунослик ну қ таи назаридан унча а ҳ амият касб этмайди. Шу сабабли ҳ ам бу органлари бўйича маълумотлар шарт эмас деб ҳ исоблаш мумкин.

Бали қ нинг масса таркиби. Бали қ ларнинг ҳ амма тў қ ималари ва органларини товаршунослик ва технологик ахамиятларида истеъмол қ илинадиган ва истеъмол қ илинмайдиган гуру ҳ ларига ажратадилар. Бу гуру ҳ ларга ажратишдан асосий ма қ сад бали қ органлари ва қ исмларининг истеъмол қ ийматини ба ҳ олаш ва улардан о қ илона фойдаланиш ҳ исобланади. Бали қ нинг истеъмолга яро қ ли асосий қ исми гўшти ҳ исобланади. Кўпчилик бали қ ларнинг териси ҳ ам гўштидан ажратиб олинмайди ва улар истеъмолга яро қ ли ҳ исобланади. Ю қ орида қ айд қ илиб айтганимиздек, баъзи бали қ ларнинг уру ғ лари (икраси) истеъмолга яро қ ли қ имматба ҳ о ма ҳ сулот ҳ исобланади. Шу сабабли бундай бали қ лардан икра олинади. Бали қ ларнинг истеъмолга яро қ сиз органари тоифасига эса тангачалари, сузгич қ анотлари, ичак-чаво ғ и, майда бали қ ларнинг бошлари, баъзи бир бали қ ларнинг териси киради. Бали қ ларда истеъмолга яро қ ли қ исмларининг чи қ иши бали қ ларнинг турига массасига, катта кичиклигига, овланиш ва қ ти, физиологик ҳ олати ва бош қ аларга бо ғ ли қ бўлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. « Ўзбекистон и қтисодиёти » ахборот ва та ҳлилий шарҳ 2005 йил . Тошкент , Ўзбекистон , 2006. 1. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 1. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 1. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 1. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37-38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 1. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 1. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 1. Остана қулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 1. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 1. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 1. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006. 1. www.bearingpoint.uz 1. www.pca.uz 1. www.logistika.ru

Похожие

Балиқ маҳсулотлари

Балиқ консервалари

Призервлар ва балиқ икраси

Балиқ кулинарияси ва полуфабрикатлари

Овланадиган балиқ оилаларининг тавсифи