Musiqiy tovush xususiyatlari

Musiqiy tovush xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Musiqiy tovush xususiyatlari Reja: 1. Musiqiy tovush xususiyatlari . 2. Yuqori tonlar. 3. Tabiiy tovushqator . 4. Musiqaviy tuzilma. Tovushqator. Asosiy pog’onalar va ularning nomlari. 5.Oktavalar.

San’atning eng muhim va keng xalq ommasiga kirib boruvchi turlaridan biri musiqa san’atidir. Unda badiiy mazmun tovushlar (ohang) orqali bayon etiladi va musiqaning o’ziga xos ifoda vositalarini o’zaro bog’lovchi muayyan qoidalarga asoslanadi. Mazkur qoida va an’analar xalq (fol’klor) hamda mumtoz musiqasining (maqomlar va maqom yo’lidagi kuy va ashulalar) asrlar davomida vujudga kelgan tajribasi natijasida vujudga kelgan. Har qanday musiqani cholg’u sozida ijro etish yoki kuylash uchun musiqaning elementar nazariyasini bilish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun, mazkur fanni o’qitish dastlab musiqa asarlarini ijro etish va ulardagi mavjud tovush va intervallar munosabatlari borasidagi bilimlarni o’zlashtirishni qamrab oladi. Har qanday shakl va mazmundagi musiqa rang-barang tarkibiy qismlardan tashkil topadi va musiqa nazariyasi – musiqaning elementar nazariyasi, garmoniya, musiqa asarlari tahlili, polifoniya va cholg’ushunoslik singari bir necha tarmoqlarga ajraladi. Musiqaning tarkibiy qismlari va ularning o’zaro bog’lanishlari haqidagi materiallar musiqa va uning nazariyasiga oid fanlarda aks yettirilgan. Mazkur fanlarning boshlang’ich kursi musiqaning elementar nazariyasidir. Musiqaning elementar nazariyasi kursi musiqa grammatikasi, musiqaning asosiy unsurlarini va ayniqsa, kuyni o’rganishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ushbu fan doirasida jumladan, musiqiy tovush xususiyatlari, uning nota matnida ifodalanishi texnologiyasi, musiqaning asosiy ifoda vositalari: metr-ritm, lad, garmoniya; ikki tovushning nisbati (interval), uch va undan ortiq tovushlar nisbati (akkord) va ular orqali ifodalanadigan musiqiy mazmun; lad, tonalliklarning musiqiy mazmunni ifodalash imkoniyatlari tahliliy o’rganiladi. Badiiy obraz musiqa asarlarida o’ziga xos tarzda, ya’ni, ma’lum tovushlar va ohanglar sintezi sifatida aks yettiriladi. Musiqa asarlarida shakl va mazmun bir- birini to’ldiruvchi unsurlar sifatida muhim ahamiyatga egadir.

Musiqaning elementar nazariyasi kursida tovush so’zi ikki xil tushunchani bildiradi: birinchisi – fizik holatdagi tovush ; ikkinchisi – sezgi holatidagi tovush dir. Masalan, biror egiluvchan jism, cholg’u asbobi torining tebranishi natijasida havoda uzunasiga taralgan to’lqinli tebranishlar hosil bo’ladi. Bu tebranishlar tovush to’lqini ni hosil qiladi. Ular tovush manbaidan turli tomonlarga aylanasimon tarqaladi. Ushbu hodisaning umumiy zanjiri quyidagicha amalga oshadi: tovush to’lqini manbai – tovush to’lqinlari – eshitish organiga tovush to’lqinlarining ta’sir etishi – eshitish analizatorlari orqali qabul qilingan qo’zg’atuvchi ta’sirining bosh miyaga uzatilishi . Fizik nuqtai nazardan, tebranishlar o’lchovi sifatida tebranadigan jismning bir sekunddagi tebranishlari soni gerts 1 ( gts) qabul qilingan. Yangragan tovush to’lqinlari eshitish organi tomonidan qabul qilingach, unga ta’sir etadi va asab tuzilmasi (analizator) orqali bosh miyaga o’tib, tovush sezgisini qo’zg’atadi. Ma’lumki, biz kundalik hayotda juda ko’p, xilma-xil tovushlarni eshitamiz. Lekin bu tovushlarning hammasi ham musiqada qo’llanila bermaydi. Eshitish organlarimiz musiqaviy tovushlar bilan shovqinli tovushlarni bir-biridan ajratish qobiliyatiga ega. Shovqinli tovush lar, masalan, qarsillash, gumburlash, g’ijirlash, shivirlash, dukillash va hokazolar aniq tovush to’lqini balandligiga ega emas, shuning uchun ham bu tovushlar musiqada qo’llanilmaydi 2 . Musiqaviy tovushning nazariy jihatdan to’rt xil fizik xususiyati mavjud. Ular balandlik , uzunlik (cho’zim), qattiqlik (tovush kuchi) va tembr (tovush tusi) dan iborat. 1 Gerts – ushbu hodisani ochgan fizik olim nomiga qo’yilgan atama. ² Mark Feezell “Music Theory Fundamentals” High-Yeild Music Theory,vol.1 8-bet 2 Zamonaviy orkestrlarda tovushi muayyan balandlikka ega bo’lmagan, urib chalinadigan asboblar ham qo’llaniladi. Masalan uchburchak, kichik baraban, mis tovoqchalar (tarelkalar), katta baraban va boshqalar. К ompozitorlar ularni qo’shimcha asboblar sifatida ishlatib, musiqaviy bayonni yanada ifodaliroq qilish uchun foydalanishadi.

Yangrayotgan tovushning balandligi tebranayotgan egiluvchan jismning tebranish tezligi, ya’ni chastotasiga bog’liqdir. Tebranish qanchalik tez bo’lib tursa, tovush shunchalik baland bo’ladi va aksincha, tebranish qanchalik sust bo’lsa, tovush shunchalik past bo’ladi. Yangrayotgan tovushning cho’zimi tebranayotgan jismning to’lqin amplitudasiga bog’liqdir. Tovushning uzun yoki qisqaligidan uning fizik xarakteri o’zgarmaydi, lekin musiqa nuqtai nazaridan tovushning cho’zimi uning yana bir xususiyati bo’lib, muhim ahamiyatga egadir. Tovush cho’zimi tovush manbai tebranishining davom etishiga bog’liq bo’ladi. Masalan, tovush chiqa boshlaganda tovush manbaining tebranishi qanchalik keng bo’lsa, tovushning pasayib borishi ham shuncha uzoq davom etadi. Bunda albatta, tovush manbai bo’lgan jism erkin tebranishi shart. Yangrayotgan tovushning qattiqligi tebranish harakatining kuchiga, ya’ni, tovush manbai bo’lgan jismning tebranish kengligiga bog’liqdir. Tebranish harakatlari amalga oshiriladigan fazo doirasi tebranish amplitudasi (kengligi) deyiladi (1 – rasmga qaralsin). 1 – rasm. Tebranish amplitudasi qanchalik katta bo’lsa, tovush shunchalik qattiq eshitiladi va aksincha. Tembr deb tovushning sifat xususiyati, uning rang-barangligiga aytiladi. Tembr xususiyatlarini ifodalashda his-tuyg’ularga taalluqli turli iboralar qo’llaniladi, masalan: mayin, keskin, yo’g’on, jarangdor, kuychan tovush deyishadi va h.k. Ma’lumki, har bir cholg’u asbobi yoki inson ovozi o’ziga xos tembrga egadir. Xilma-xil cholg’u asboblarida eshitiladigan ma’lum balandlikdagi tovushlar o’zlarining rang-barangliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Tembrning farqlanishi

har bir tovushga xos bo’lgan yuqori tonlarning tarkibiga (tabiiy aks-sadolarga) bog’liqdir. Yuqori tonlar (obertonlar 3 ) tovush to’lqinlarining murakkab shakli natijasida yuzaga keladi. Musiqaning elementar nazariyasi fani musiqaning tembr xususiyatlarini keng o’rganmaydi, bu borada cholg’ushunoslik va orkestrovka fanlari doirasida bahs yuritiladi. Yuqori tonlar. Tabiiy tovushqator Turli qalinlikdagi tebranuvchi jism, masalan tor tebranayotib, teng bo’laklarga bo’linishi natijasida tovush to’lqinlarining murakkab shakli vujudga keladi. Jismning umumiy tebranishi jarayonida bu teng bo’lakchalar alohida tebranib, o’zining uzunligiga muvofiq keladigan qo’shimcha to’lqinlar hosil qiladi. Shunday qilib, yuqori tonlar qo’shimcha oddiy tebranish natijasida hosil bo’ladi. Yuqori tonlarning balandligi har xil bo’ladi, chunki ularni hosil qiladigan tebranish tezligi turlichadir. Masalan, cholg’u asbobi torida birgina asosiy ton eshitilganda edi, uning to’lqinlanish shakli quyidagi grafik tasvirga muvofiq bo’lardi: Torning teng yarmidan hosil bo’lgan ikkinchi yuqori ton to’lqinining uzunligi asosiy ton to’lqinidan ikki marta qisqa, tebranish chastotasi (tezligi) esa ikki marta tezroq bo’ladi va hokazo. Yarmidan hosil bo’lgan to’lqin (ikki marta tez): Uchdan bir qismidan hosil bo’lgan to’lqin (uch marta tez): 3 ¹ Oberton – yuqori ton demakdir. ² Mark Feezell “Music Theory Fundamentals” High-Yeild Music Theory,vol.1 8-bet

To’rtdan bir qismidan hosil bo’lgan to’lqin (4 marta tez) Torning dastlabki tovushi (asosiy toni) ning tebranish sonini birlik sifatida olsak, yuqori tonlarning tebranish sonlarini quyidagi oddiy raqamlarda ifodalash mumkin: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 va hokazo. Musiqaviy tuzilma. Tovushqator. Asosiy pog’onalar va ularning nomlari. Oktavalar Muayyan balandlikdagi munosabatda bo’lgan tovushlar qatoriga musiqaviy tuzilma deyiladi. Tuzilma tovushlarining o’z balandligiga qarab joylashishi tovushqator , tovush esa uning pog’onasi deyiladi. Musiqaviy tuzilmaning to’liq tovushqatori 88 ta xilma-xil tovushlarni o’z ichiga oladi. Bu tovushlar (ya’ni eng past tovushlardan eng yuqori tovushlargacha) 16 gts dan 4176 gts tebranishga egadir. Ana shu tovushlar balandligi inson qulog’i qulay eshita oladigan tovushlardir. Insonning vokal ovozi taxminan 60 dan 1000 gts gacha bo’lgan diapazonda yangrashi bois, ko’pgina cholg’u sozlar aynan ushbu diapazon doirasida tovush hosil qiladi. Tovushlar bo’g’inli va harfiy nomlar bilan ataladi. Musiqaviy tuzilma tovushqatorining asosiy pog’onalariga yettita mustaqil nom berilgan: Bo’g’in bilan Do Re Mi Fa Sol La Si Harfli C D E F G A H Asosiy bosqichlarga berilgan ushbu nomlar o’rta asrlarda shakllangan. Bu asosiy pog’onalar fortepianoning oq klavishlari tovushlariga mos keladi va ular 52 ta asosiy klavishlardan iborat:

Harfiy tuzilma tonalliklarni ko’rsatish uchun o’zining soddaligi va qisqaligi tufayli Respublikamiz hamda ko’pgina xorij mamlakatlarida keng qo’llaniladi, tovushlarni aks yettirish uchun esa faqatgina ilmiy-musiqiy adabiyotlarda qo’llaniladi. Germaniya, Buyuk Britaniya va Gollandiya singari ba’zi yevropa mamlakatlarida esa harfiy tuzilma hozirgi kunda ham asosiy bo’lib hisoblanadi. Musiqa tovushqatoridagi yettita asosiy pog’onaning nomi ma’lum bir vaqtda takrorlanib turadi hamda shu yo’l bilan barcha asosiy pog’onalar tovushlarini o’z ichiga qamrab oladi. Bu yuqori tomon sanalgan, oq klavishlarda chiqariladigan har bir sakkizinchi tovush birinchi tovushga nisbatan ikki marta tezroq tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Demak, u birinchi boshlang’ich tovushning ikkinchi yuqori toniga mos keladi va unga hamohang bo’lib eshitiladi. Bir xil pog’ona yoki nomdagi tovushlar oralig’iga oktava deyiladi. Bundan tashqari, tovushqatorning asosiy yetti pog’onasini o’z ichiga olgan har bir qismi ham oktava deb aytiladi. Butun tovushqator bir necha oktavaga bo’linadi. Musiqa amaliyotida har bir oktavaning boshlanish notasi do pog’onasining tovushi deb qabul qilingan. Musiqaning elementar nazariyasi kursida o’rganiladigan butun tovushqator yyettita to’liq oktava va tovushqatorning ikki tomoni fortepiano klaviaturasining ikki chetida joylashib, to’liq bo’lmagan ikki oktavani tashkil etuvchi to’rtta tovushdan iborat. Oktavalar pastdan yuqoriga tomon quyidagicha ataladi: subkontroktava, kontroktava, katta oktava, kichik oktava, birinchi oktava, ikkinchi oktava, uchinchi oktava, to’rtinchi oktava, beshinchi oktava.

Foydalanilgan аdаbiyotlаr : 1. Rahimov Q. “Musiqa nazariyasi “T. Musiqa” nashryoti, 2007 2. Rahimov Q. Musiqaning elеmеntar nazariyasi bo‘yicha mashq va vazifalar to‘plami. Toshkent, “O`zbekiston”, 2006. 3. Rahimov Q. Garmoniya bo‘yicha mashq va masalalar to‘plami. «Aloqachi», 2005. 4. Сами Азиз ўғли. Гармония. Т., «Ўзбекистон», 2002. 5. М.И. Основы теоретического музыкознания. М., «Академа», 2003.

Похожие

Musiqa tizimi. Кirish. Musiqiy tovush xususiyatlari

Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari

Qadimgi davr musiqa madaniyati cholg‘ulari

Notalarga qo’yiladigan tovushlar cho’zimini uzaytiruvchi qo’shimcha belgilar

Diapazon. Registr. Tovushlar engarmonizmi