Milliy musiqa namunalarining ijrochilik uslublari. musiqiy bezaklar ustida ishlash - Музыка - Рефераты

Milliy musiqa namunalarining ijrochilik uslublari. musiqiy bezaklar ustida ishlash

Загружено в:

07.11.2022

Скачано:

0

Размер:

680.75 KB

Milliy musiqa namunalarining ijrochilik uslublari. musiqiy bezaklar ustida ishlash Har bir xalqning musiqasi hamda kompozitorlar yaratgan asarlar boy musiqiy bezaklarga ega. Musiqiy bezaklarsiz musiqa o’zining to’liq mazmun mohiyatiga ega bo’lmaydi. Musiqiy bezaklar kuyni har tomonlama boyitibgina qolmasdan, uning xarakterini ochib berishda juda katta rol o’ynaydi. Musiqiy bezaklar har-xil melizmlar va qochirimlardan iborat. Melizmlar «trel», «forshlag», «mordent» va «gruppetto» deb nomlanadi va deyarli barcha xalqlar kuy va qo’shiqlarida hamda kompozitorlar ijodida juda keng qo’llaniladi. Shashmaqom asarlari va mumtoz o’zbek kuylarida uchraydigan bezaklar melizmlar deb atalishi bilan birga «qochirim», «nola» deb ham yuritiladi. Qochirim, nola milliy musiqiy bezaklarning barchasini o’z ichiga oladi: «bidratma», «sayqallar», «to’lqinlantirish», «naxshlag», «kashish», «molish» shular jumlasidan bo’lib, ular milliy musiqamizni haqqoniy jaranglashiga va kuy ohanglari jozibasini to’liq ochib berishga yordam beradi. Ulardan forshlag (nem. «vorschlag» – «oldindan», «bosim oldidan urish») 8 – asosiy nota oldiga kichik notalar bilan yozilib, bittalik forshlag va qo’sh forshlag turlariga bo’linadi. Bittalik forshlag («qisqa forshlag» deb ham yuritiladi) yuqoriga qisqa zarb bilan asosiy nota cho’zimi hisobiga chalinadi. Bittalik forshlag an’anaviy ijrochilikda «zarbi parron», ya’ni «uchma zarb» 9 deb ham yuritiladi va kompozitorlar ijodida ham an’anaviy ijrochilikda ham juda ko’p qo’llaniladi. Raqs G.Artemovskiy

Shahlo R.Tursunov Yuqoridagi misollarda keltirilgan forshlaglarni chalganda talabalar ko’pincha forshlag cho’zimining qisqaligini dastlab his eta olmaydilar. Bunda talabaning asosiy e’tiborini avvalo o’ng qo’lning harakat amplitudasi qisqa bo’lishiga va 1 I.Akbarov «Musiqa lug’ati» G’. G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Т ., 1987. 9 S.Taxalov «Afg’on rubobini chalishga o’rgatish metodikasi asoslari». Т ., O’qituvchi, 1983. forshlagning asosiy notaga nisbatan baland yoki qo’pol chiqib qolmasligiga qaratishi lozim. «Qo’sh forshlag» asosiy nota oldiga ikki kichik notalar bilan yoziladi va pastga tepaga beriladigan zarb bilan qisqa ijro etiladi. Anitra raqsi E.Grig

Fantaziya № 2 U.Hojibekov Amaliyotda forshlag har xil sur’atli asarlarda ko’p uchraydi, shuning uchun uning uzun-qisqaligi va qaysi tovush hisobiga chalinishi, ba’zan asar xarakteridan kelib chiqadi. Ya’ni ayrim kodentsiyalarida, yoki erkin ijro etish mumkin bo’lgan bo’laklarda, musiqani ifodali ijroga erishish maqsadida forshlaglar birmuncha kengroq chalinadigan holatlar ham uchrab turadi. Xuddi shunday forshlaglar tremolo usuli bilan ham ijro etiladi. «Naxshlag» – (nem. «Natschlag» – oldingi nota cho’zimi hisobiga chalinadigan bezak turi) 1 qashqar rubobida va ko’pgina mizrobli cholg’ularda keng qo’llaniladigan musiqiy bezaklardan biri. Asosiy tovushdan keyin yoziladigan kichik notalar bilan belgilanadi. Forshlaglar asosiy tovushdan oldin har bir tovushni mizrob bilan urib ijro etilsa, naxshlag asosiy tovushni mizrob bilan urib keyingi tovushlarni asosiy tovush sadosi ostida ijro etish bilan farqlanadi. Bu ko’nikmani o’zlashtirish ham murakkab ijro usullaridan hisoblanib, asosan, chap qo’l barmoqlarining torni yaxshi his qilish va harakatlarini nazorat qila olish muhimdir. Navbatdagi bezak – «mordent» (it. «mordente» – «o’tkir», «uchi o’tkir») 2 asosiy tovushni bir ton yoki yarim ton yuqoridagi va pastdagi tovush bilan ijro etiladi. Mordentning ham bir necha turlari mavjud. 1. Oddiy mordent 1 Крунтяева Т. С., Молокова Н. В. «Словарь иностранных музыкальных терминов». Л. «Музыка». 1987 2 I.Akbarov «Musiqa lug‘ati» G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Т ., 1987.

4. Chiziqchali qo’shaloq mordent Mordentlarni ijro etganda tovushlarning tekis eshitilishiga etibor berish kerak. Chunki tez sur’atli asarlarda pastga-yuqoriga beriladigan zarblarning aniq chiqmasligi natijasida mordentlar noaniq ijro etiladi. Bundan tashqari mordentlar juda yengil xarakterga ega. Aynan shu yengillik bilangina, u musiqani bezaydi. Buning uchun talaba bilan shu asarni musiqiy tahlil qilish (ayniqsa, Yevropa klassiklari asarlarini) asarning xarakterini ochib berishda, har bir elementning ahamiyatini tushunib yetishga, xususan, mordentni kerakli darajada ijro etishga olib keladi. «Sayqal» 3 - qashqar rubobida an’anaviy ijrochilikda juda keng qo’llaniladigan bezak turlaridan biri. U mordent belgisining ustiga “+” belgisi qo’yib ifodalanadi. Uning 4 turi mavjud. Mordent bilan sayqalning asosiy farqi, agar mordentning barcha tovushlari mizrob bilan urilib ijro etilsa, sayqal faqat bir zarb bilan urib, qolganlari esa, shu zarb sadosi ostida chap qo’l bilan torni bosish yo’li bilan amalga oshiriladi. Sayqalni ijro etishning asosiy xususiyati zarb berilgan tovushning sadosini o’chirib qo’ymaslikdan iboratdir. Bunda zarb berilgan pardani 3 Sayqal – xalq amaliy san’atida keng qo‘llaniladigan atamalardan biri. Asarga jilo berish, sayqal berish ma’nosida. Musiqada ham shu ma’noda ishlatiladi. 2. Chiziqchali mordent 3. Qo‘shaloq mordent

bosib turgan birinchi yoki ikkinchi barmoq pardadan ko’tarilmasdan o’ziga xos glissandolash orqali ohangning uzilmasligiga va keyingi tovush ohangiga ulanishiga olib kelishi kerak bo’ladi. Keng tarqalgan melizmlardan biri «trel» – («trillore» – «titramoq», «tebranmoq») 4 – qariyb, barcha torli va puflama cholg’ularda qo’llaniladi. Eskerani S.Rustamov Trel qashqar rubobda pastga va tepaga tez sur’atdagi tremolo kabi tezlikda chalinadi. Tajribada talabalar trel chalganda o’ng va chap qo’llar harakatining birbiriga mos kelmasligi kuzatiladi. Hozirgi zamon ijrochilik repertuarining kengayishi va zamonaviy musiqamizning, xususan zamonaviy estrada kuy va qo’shiqlarning rivojlanishi ham milliy cholg’ularda ijrochilik san’ati taraqqiyotiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatmoqda. Bunday kuy va qo’shiqlarda trel bezaklarning boshqa elementlari bilan hamohang tarzda juda keng ishlatilishi bois ularni ma’lum bir yo’nalishda juda yengil harakatlar bilan nafis ijro etishni talab qiladi. Kel endi S.Azizboyev 4 I.Akbarov «Musiqa lug‘ati» G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Т ., 1987.

Dil so’z A.Olimov Kompozitorlar ijodiga mansub asarlarni ijro etganda trel asosan birinchi va ikkinchi barmoqlar yordamida amalga oshiriladi. Lekin, yuqorida keltirilgan S.Azizboyevning “Kel endi”, A.Olimovning “Dil so’z” kabi hozirgi zamon estrada kuy va qo’shiqlari ijrosida esa boshqa barmoqlarning ham juda yengil bo’lishi talab etiladi. Bu misollarda trel qilinadigan tovushlarga, asosan ikkinchi barmoq qo’yilgan bo’lib, trel uchinchi va to’rtinchi barmoqlar bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari biz talabalarga trelni doimiy ravishda barcha barmoqlar bilan mashq qilishni tavsiya qilamiz. Trel an’anaviy ijrochilikda “bidratma” deb ham yuritiladi. Bidratmaning o’ziga xos tomoni shuki, mizrob bilan urib chalish bilan birga faqat bir zarb sadosi ostida ham ijro etish mumkinligidir. Bunda trel belgisi ustiga + belgisi qo’yiladi. Ko’pincha talabalar sayqal va bidratmani ijro etganlarida asosiy nota sadosini o’chirib qo’yadilar. Bu ko’nikmalarni o’zlashtirish juda murakkab jarayon bo’lib, muntazam shug’ullanishni va ko’p musiqa tinglashni talab etadi.

O’zbek xalq kuyi “To’lqinlatish» – vokal ijrochiligida hamda barcha cholg’ulardagi kabi qashqar rubobda ham keng qo’llaniladigan usul. U tor ustida chap qo’l barmoqlari bilan torni to’lqinlatib ijro etiladi. To’lqinlatish kuyni ifodaviylik xususiyatini oshiradi, tovushlarni mayin, ohangdor va jozibali eshitilishini ta’minlaydi. Kompozitorlar asarlarida to’lqinlatish maxsus belgi bilan belgilanmaydi. Sozanda asarni puxta o’zlashtirgach, uni har qanday katta cho’zimli tremololarda yoki musiqiy jumlalarda emas, balki mantiqiy fikrdan kelib chiqqan holdagina qo’llashi kerak bo’ladi. Bu borada albatta tajribali ustozlar tajribasiga tayanish maqsadga muvofiqdir. To’lqinlatish an’anaviy ijrochilikda, shartli ravishda nota ustiga to’lqinsimon chiziq bilan belgilanadi. Tong A.Ismoilov Eshvoy Ozbek xalq kuyi

Kompozitorlar ijodida “glissando” nomli melizm qo’llaniladi. “Glissando” (it. “glissando” – “sirg’anma”) – bir tovushdan ikkinchi tovushizga sirg’alib o’tish. Qashqar rubobda glissando chap qo’l barmog’ini dasta bo’ylab pastga yoki yuqoriga sirg’altirib amalga oshiriladi. Katta intervallar orasidagi glissando asosan birinchi barmoq bilan chalinsa, kichikroq intervallarda boshqa barmoqlarda ham ijro etish mumkin. Bunda sirg’alayotgan barmoq tovushni so’ndirib qo’ymasligi va ravon harakat bilan nota cho’zimiga mos vaqtda ikkinchi notaga yetib kelishi kerak bo’ladi. Sayohatnoma M.Bafoyev Tush manzaralari D.Saydaminova Dilorom Saydaminovaning “Tush manzaralari” asaridan keltirilgan parchadagi sekunda intervalidagi glissandolar mizrob bilan rez usulida, chap qo’l bilan esa “kashish” 5 usulida, ya’ni, torni ko’tarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qashqar rubobda chap qo’l dasta bo’ylab sirg’alib glissando qilganda o’ng qo’l bilan rez qilinadi lekin, ayrim hollarda o’ng qo’l bilan birinchi tovushga zarb berilgach, shu tovush sadosi ostida ham glissando amalga oshiriladi. Bu usul Shashmaqom va o’zbek mumtoz kuylari ijrosida ko’p qo’llaniladi. Bunda glissando qilib tushiladigan tovush ustiga + belgisi qo’yib belgilanadi 6 va bu bezak turi “molish” (fors. “molash” – “silamoq”) deb ataladi. 5 “Kashish” haqida keyingi betga qarang. 6 S.Taxalov «Afg‘on rubobini chalishga o‘rgatish metodikasi asoslari». Т ., O‘qituvchi, 1983.

Nag’mai Orazi Navo O’zbek xalq kuyi Sozanda bu bezakni dastlab o’rganish jarayonida glissandoning davriyligini seza olmasligi natijasida uning soxta va quruq jaranglashi kuzatiladi. Molishni puxta o’zlashtirish uchun avvalo talaba, shu asarni chuqur anglagan bo’lishi, kuyning har bir jumlasi va elementlarini his qila olishi muhimdir. Bu usullar ashula yo’lida uchraydigan va kamonli cholg’ularda chalinadigan mayda, yengil nolalarni qashqar rubobida ijro etish imkoniyatini beradi. Musiqiy bezaklarning navbatdagisi bu – kashish (fors. “kashidan” – “tortmoq”) N.Mironov o’zining “O’zbeklar musiqasi” (“Muzika uzbekov”) kitobida xalq hofizlari tomonidan kuylangan qo’shiqlarda ovoz bilan o’ziga xos glissando qilib kuylanishi va bu xalq tilida “kashish” deb nomlanishi aytib o’tiladi. 7 Bu bezak qashqar rubobida torni barmoqlar bilan yuqoriga ko’tarib chalish usulida amalga oshiriladi. Bunda bir tovushni o’zida bir tongacha pastga yoki yuqoriga glissando qilib uning balandligini o’zgartirish mumkin. Bu tremolo va yakka zarblar usulida ham ijro etiladi. Yuqoriga glisando qilganda torni yuqoriga ko’tarishni boshlash bilan bir vaqtda o’ng qo’l bilan tor rez yoki zarb usulida chalinadi. Pastga glissando qilganda esa avval tor chap qo’l barmog’i bilan ko’tarilib tushyotgan paytdan boshlab mizrob bilan chalinadi. Bunda ko’tarilayotgan parda 2 - yoki 3 - barmoq bilan bosilishi, shu pardaga yonma-yon bo’lgan parda esa 1 - barmoq bilan bosib turilishi va torni ko’targanda 2 -, 3 - barmoqqa yordam berishi kerak bo’ladi. Bu usul nihoyatda murakkab bo’lib ko’p 7 Н . Миронов “ Музыка узбеков ” O‘zbekiston davlat nashriyoti, Samarqand 1929

mashq qilish bilan birga ko’p eshitishni talab etadi. Talabaga aynan chalib ko’rsatib berish yoki magnit yozuvlaridan keng foydalanish kerak bo’ladi. Ayniqsa glissandoning qanday intervalda bo’lishi faqat ijrochining eshitishi orqali tartibga solinadigan jarayon. Bundan tashqari chap qo’l barmoqlarining torni sezish malakasini o’zlashtirish ham asosiy omillardan biridir. Chunki, dastlabki o’rganish davrida barmoqlarning torni sezmasligi natijasida torlar barmoqlar ostidan ikki tomonga ajralib chiqib ketishi yoki torlar birlashib qolib, tovushning ohangdorligi, jarangi yo’qolishiga sabab bo’ladi. Milliy kuy-qo’shiqlarimiz va maqom asarlari ijrosidagi applikatura o’ziga xos bo’lib, asarning to’laqonli ijrosini ta’minlash bilan birga yuqoridagi musiqiy bezaklarni ijro etish imkoniyatlaridan kelib chiqqan bo’lishi maqsadga muvofiq.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.Rajabiy “O’zbek xalq musiqasi” I jild T., 1955 2. I.Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” T., 1963 3. A.Fitrat “O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” “Fan”. T.,1993 4. A.Odilov “O’zbek cholg’ularida ijrochilik tarixi”. T. “O’qituvchi”, 1995. 5. Ne’matillo Mo’’jaziy “Tavorixi musiqiyn” Pekin millatlar nashriyoti. Pekin. 1982.

Похожие

Shashmaqom asarlari namunalari. Tarje’i buzruk. Garduni buzruk

Ijrochilik mahoratini takomillashtirish

Musiqa tizimi. Кirish. Musiqiy tovush xususiyatlari

Cholg`u asarlarini tahlil qilish uchun “konsert” uslubiyoti. M.Otajonov. Qashqar rubob va orkestr

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish