Shashmaqom asarlari namunalari. Tarje’i buzruk. Garduni buzruk - Музыка - Рефераты

Shashmaqom asarlari namunalari. Tarje’i buzruk. Garduni buzruk

Загружено в:

07.11.2022

Скачано:

0

Размер:

639.6748046875 KB

Shashmaqom asarlari namunalari. Tarje’i buzruk. Garduni buzruk Ikkinchi semestrning yarmi ortda qoldi. Navbatdagi haftalarda o’quv rejasida belgilab olingan va ijro dasturidan o’rin olgan Shashmaqom asarlari turkumidan Tasnifi Buzruk va Garduni Buzruk asarlarini o’rganib chiqamiz. 1. Shashmaqom – o’zbek va tojik xalqlari musiqa merosining yetuk mukammal asaridir. Olti maqom olti turli pardadan boshlanib, ijro etiladigan yirik siklli musiqa asari bo’lib, har biri alohida lad va tovushqatoriga ega. Shashmaqom Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq lardan iborat; har biri o’z navbatida mushkilot, ya’ni cholg’u va nasr, ya’ni ashula bo’limlaridan iborat. Har bir maqom Ufar bilan tugallanadi. Shashmaqom yo’llarini ijro etuvchi ashulachi va cholg’uchilarni xalq orasida maqomchi, maqomdon deyiladi. Shashmaqomni birinchi marta 1923 yil, mashhur hofiz va sozanda – Ota Jalol va Ota G’iyoslar ijrosida professor V.A.Uspenskiy yozib olgan va bu 1924 yil Moskvada nashr qilingan. Keyinchalik (50-yillardan) Shashmaqom siklini akademik Yunus Rajabiy taniqli maqomdonlardan notaga olib Ilyos Akbarov (Toshkent, 1959) va F. Karomatov (T., 1961-77) tahririda nashr ettirgan. Xorazm maqomi oxirgi Panjgoh maqomi to’liq bo’lmaganligi uchun Olti yarim maqomi deb atalib quyidagi tartibda joylashgan: Rost, Navo, Segoh, Dugoh, Buzruk, Iroq, Panjgoh. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, Shashmaqom asarlari qat’iy tartib asosida jamlangan bo’lib, ular umumiy va o’ziga xos tuzilishga ega. Biz o’rganmoqchi bo’lgan Shashmaqomning birinchi maqomi “Buzruk”, ya’ni “buyuk”, “katta” ma’nolarini bildirib quyidagicha tuzilishga ega: BUZRUK MAQOMI Mushkilot bo’limi Nasr bo’limi Birinchi guruh Ikkinchi guruh sho’balari

Tasnifi Buzruk Tarje’i Buzruk sho’balari Saraxbori Buzruk I-VI taronalari Mo’g’ulchai Buzruk Talqinchasi Qashqarchasi Iroqi Buxoro Talqinchasi Chapandozi Garduni Buzruk Muxammasi Buzruk Muxammasi Nasrulloyi Saqili Islimxon Saqili Sultonxon Talqini Uzzol Taronasi Soqiynomasi Ufori Soqiynomasi Ufori Nasrulloyi I-III taronalari Savti Sarvinoz Talqinchasi Qashqarchasi Soqiynomasi Ufori Rok Talqinchasi Qashqarchasi Soqiynomasi Ufori Nasri Uzzol Ufori Uzzol Shashmaqom tarkibidagi ashula va cholg’u kuy nomlari “Tasnif” – “yaralish”, “Tarje’” – “qaytarish”, “Muxammas” – “beshlik”, “Saqil” – “og’ir”, “hafif” – “yengil” kabi ma’nolarni bildiradi. Tasnif va tarje’lar bir xil usulda chalinadi.

Tarje’i Buzruk maqomi bilan tanishib nota matnidan uning tuzilishini o’rganing, xona va bozgo’ylarini aniqlab uning turli magnit yozuvlarini tinglang. 3. Tarjei Buzruk kuyini 1-5 xonalari (1-84 taktlar)ni o’rganing. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki Buzruk maqomi mushkilot qismidagi tasnifdan keyingi ikkinchi asar – bu Tarje’i Buzruk. Maqom cholg’u kuylari tuzilishi xilma-xil ko’rinishga ega bo’lib, bu ham ushbu janrning o’ziga xosliklaridan biri deyish mumkin. Ya’ni, ayrim asarlar xona va bozgo’ylari bir xil miqdorda bo’lsa, boshqalarida xonalar miqdorini turlicha kelishini kuzatish mumkin. “Tarje’i Buzruk” tuzilishi ham, xonalar miqdori ham har-xil bo’lgan asarlar turkumiga kiradi. Asar birinchi xonadan boshlanib, ja’mi sakkizta xona va bozgo’ydan iborat. Xonalardan taktlar bo’yicha miqdorini sanab chiqsak quyidagicha sxema hosil bo’ladi: I II III B IV V B VI B VII VIII B 8 20 8 12 16 8 12 16 12 20 8 12 Maqom ijrochiligida qashqar rubob cholg’usi kvinta-kvarta intervali bo’yicha, ya’ni, lya-re-lya tovushlariga sozlanadi. Shu bois Tarje’i Buzrukning birinchi taktidan lya notasida kvinta-kvarta akkordi, so’ngra re-lya-lya akkordini arpedjio qilib chalish bilan boshlanadi. Birinchi xonaning keyingi taktlarida re, do, bekar , mi , fa , diez notalari ikkinchi barmoq bilan olinishi kerak. Beshinchi va oltinchi taktlarda fa diez notasi ustiga qo’yilgan belgi “kashish” nolasi, ya’ni, torni ko’tarish usulida o’ziga xos glissando bilan ijro etishni bildiradi. 1 1 “Musiqiy bezaklar va ularni ijro etish uslublari” mavzusiga qarang.

Kuy murakkab tuzilishiga ega bo’lgan asar rivojlanishi bir tekisda pog’onamapog’ona yuqorilab yoki pastlab bormasdan turlicha ko’rinishda davom etadi. Masalan, ikkinchi xona boshlang’ich pardaning oktava yuqori notasidan boshlansa, uchinchi xona yana fa diez notasiga qaytadi va oltinchi xonagacha V-VI bosqichlarda davom etadi. Kuyning ushbu qismini alohida o’rganish zarurati qismning tuzilishining murakkabligidan kelib chiqadi. Ya’ni asarning avjigacha alohida mashg’ulotlarda o’zlashtirish maqsadga muvofiq. 4. Oltinchi xonadan oxirigacha o’rganing va oldingi qismlar bilan bog’lang(85-164-taktlar). Bir qarashda oltinchi va yettinchi xonalar o’xshash, takrorlanayotgandek tuyulsada, kuyni o’rganib bo’lganingizdan keyin yettinchi xonada mavzu rivojlanganining guvohi bo’lasiz.

Agar oltinchi xonada kuy uchinchi oktava mi dan bir oktava oralig’ida tekis pastlab ketsa, yettinchi xonada har bir xonada alohida rivojlangan holda pastlab boradi. Kuyning avj qismining o’rganishda qashqar rubobining yuqori pardalarida tovush sadolari davomiyligini saqlash va uni keyingi tovushlarga “olib o’tish” ko’nikmasi ustida ishlash zarur. Bu o’rinda to’g’ri qo’yilgan applikatura bilan “bidratma” usulini tovush sadosi evaziga, ya’ni torni faqat asosiy tovushni chertib bezaklar uning sadosi davomida amalga oshirish talab etiladi. Bu murakkab ijro usuli bo’lib, uni o’zlashtirish uchun ustoz bilan mashq qilish, bezaklarni eshitish orqali o’rganish maqsadga muvofiq. Shashmaqom asarlarini ijro etish orqali talaba boy milliy musiqa merosimizni o’rganish, o’zbek xalqining dard-u quvonchi, milliy qadriyatlarini anglash, ularni o’z his-tuyg’ulari orqali ifodalay olish tajribasini o’zlashtirib boradilar. Tarje’i Buzruk asarida ham milliy xususiyatlarimizni yorqin ifodalab beradigan go’zal, ulug’vor ohanglar zamirida chuqur falsafiy mazmun yotadi. Mashg’ulotlarda talabalarni asarni shunchaki yodlab, ijro etmasdan uning mazmuniga ham etibor berib, chuqurroq mushohada etishga o’rgatib borish, ularga Shashmaqom asarlarining yuqori darajadagi mukammal asarlar ekanligini uqtirib borish zarur.

AMALIY IJROCHILIK MASHQLARI. GARDUNI BUZRUK 1. Mashqlar. Quyidagi mashqlar orqali Shashmaqom asarlariga xos ijro uslublari ustida ishlang. 2. Tarjei Buzruk asarini yoddan takrorlab chiqing. Tovushlar jarangi va mayinligiga, xona va bozgo’ylarning bir-biriga tekis bog’lanishiga ahamiyat bering. 3. Asarning magnit yozuvlarini tinglang. Ijroga kirishishdan oldin nota matnini ko’zdan kechirib chiqing. Endi asarni tahlil qilib chiqamiz. “Gardun” so’zi usulga nisbatan ishlatilib, usulning “aylanishi” ma’nosida keladi. Gardunlar odatda, Tasnif va Tarje’ bilan birga ijro etiladi. Tasnif va Tarje’ga nisbatan bir oz shaxdam usulda yorqin ohanglardan tashkil topgan bo’lib, 2/4, 3/4, 3/4 o’lchovida keladi.

Asar bozgo’y bilan boshlanadigan uch taktli jumlalar bilan monoton rivojlanib boradi. Shuning uchun ham 1-xona 3 takt; 2-xona 6 takt; 3-xona 9 takt kabi miqdorda kuy tuzilmalaridan quyidagicha tashkil topgan: Bozgo’y – 1-3 taktlar; 1 xona 4-6 taktlar; 2 xona 7-12 taktlar V pog’ona; 3 xona 13-21 taktlar VI pog’ona; Bozgo’y – 23-24 taktlar; 4 xona 25-42 taktlar IX pog’ona; Bozgo’y – 43-45 taktlar; 5 xona 46-67 taktlar X pog’ona; Bozgo’y – 68-70 taktlar; Siporish 71-75 taktlar. Yuqorida 5-xonaning oxirigacha (46-75-taktlar) nota matni keltirildi. Ushbu notadan ko’rinib turibdiki kuy eng yuqori avjidan oxirigacha bitta xona oralig’ida butun kuyning barcha xonalari va bosqichlarini ulangan holda pastga qarab ijro etib chiqilmoqda. Bundun ko’rinadiki asar dastlab xonama-xona yuqorilab rivojlanib borgan bo’lsa, avjidan keyin pog’onama-pog’ona monoton ravishda pastlab yakun topadi. 4. Kuyni o’rganish jarayonida jumlalarga e’tibor bering. Usuldan chiqmagan holda tovushlar sadosini tovushdan tovushga olib o’tishga harakat qiling.

Yevropa musiqa ijrochiligida qo’llaniladigan mordent  belgisi bu yerda “pirrang”, ya’ni qisqa tremolo shtrixini bildiradi. Jumlalar har uch taktda yakunlangandek bo’lganligi uchun ijroda ulardan ajralib, bo’lak-bo’lak bo’lib qolmasdan yaxlit, bir butun asar bo’lib asar bo’lib jaranglashiga harakat qiling. Buning uchun tovushlar sadosini o’chirmasdan “molish”, “kashish” va “bidratma” kabi bezaklarni to’g’ri qo’llashga harakat qiling 2 . Yakka zarb va tremolo shtrixlari qo’llashda tovush jarangi va me’yoriga ahamiyat bering. 2 “Musiqiy bezaklar va ular ustida ishlash uslublari” bo‘limiga qarang.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.Rajabiy “O’zbek xalq musiqasi” I jild T., 1955 2. I.Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” T., 1963 3. A.Fitrat “O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” “Fan”. T.,1993 4. A.Odilov “O’zbek cholg’ularida ijrochilik tarixi”. T. “O’qituvchi”, 1995. 5. Ne’matillo Mo’’jaziy “Tavorixi musiqiyn” Pekin millatlar nashriyoti. Pekin. 1982.

Похожие

Cholg`u asarlari tahlili. Murakkab shakl. H. Xanmamedov. Tor va simfonik orkestr uchun

Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi)

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

Turk va Ozarbayjon musiqasi