logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Идея национальной независимости
  4. Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

416 KB
Скачать
Ўзбекистонда инсон тараққиёти . Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун Режа: 1. Мустақилликка эришиш ва инсон ривожланиши миллий моделининг ишлаб чиқилиши 2. Иқтисодиётни ислоҳ этиш ва унинг инсон тараққиётига таъсири 3. Инсон капиталига инвестициялар Мустақилликка эришиш ва инсон ривожланиши миллий моделининг ишлаб чиқилиши Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш мураккаб шароитларда олиб борилди. Ички сиёсатда бу ёш мустақил давлатга бир йўла икки муҳим вазифани ҳал этиш: янги давлатчиликни шакллантириш ва кенг кўламли чуқур сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни ўтказиш билан боғлиқ эди. Режали иқтисодиёт ва бозор иқтисодиёти – мутлақо ўзгача, бир- бирига асло мос келмайдиган хўжалик тизимларидир. Шу сабабли режали иқтисодиётдан бозор муносабатларига қисқа муддатда ўтишнинг имконияти йўқ. Амалга оширилаётган ислоҳотлар мавжуд хўжалик механизмини модернизация қилиш ёки такомиллаштиришни эмас, балки эски бир ҳолатдан иккинчи бир, сифат жиҳатдан янги ҳолатга ўтиш мақсадига йўналтирилган эди. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётини шакллантириш муаммолари мамлакатнинг қуйидаги ижтимоий-иқтисодий хусусиятлари билан белгиланар эди: ● мураккаб демографик вазият ва айниқса қишлоқ жойларида аҳолининг ҳаёт даражасининг пастлиги; ● иқтисодиёт тармоқларининг асосан хомашёга йўналтирилганлиги; ● ташқи иқтисодий алоқаларнинг шаклланмаганлиги; ● макроиқтисодий сиёсатни амалга оширишда иқтисодий имкониятларнинг чекланганлиги; ● иқтисодиётда маҳсулот асосий турларини ишлаб чиқарадиган йирик корхоналарининг бозордаги монопол ҳолати сақланиб қолганлиги; ● бозор муносабатлари субъектлари сонининг етарли эмаслиги; ● мамлакатнинг айрим минтақаларида экологик вазиятнинг кескинлашганлиги; ● бозор инфратузилмаларининг ривожланмаганлиги ва аҳолининг янги шароитларда тадбиркорлик фаолиятини олиб бориш учун зарур иқтисодий- хуқуқий тайёргаликка эга эмаслиги. Юқорида қайд қилинган муаммоларни ҳал этиш учун, энг аввало, мамлакатда ишлаб чиқилган ривожланиш концепцияси нинг ҳуқуқий асосларини яратиш талаб этиларди. Яъни янги суверен давлат мақомини конституциявий жиҳатдан мустаҳкамлаб қуйиш, мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий ривожланиш йўлининг қонуний асосларини яратиш, янги жамият қуриш, янгиланиш ва тараққиётнинг ўз конституциявий моделини ишлаб чиқиш керак эди. 1992 йилнинг декабрида қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси да бу ўзининг тўлиқ ва мукаммал ифодасини топди. Мамлакатнинг Асосий Қонунида: ● конституциявий ғоя ва нормалар ўзбек халқининг чуқур бой тарихининг негизига асосланган, унда буюк аждодларимизнинг кўп асрлик тажрибаси ва маънавий қадриятлари, бой тарихий ҳуқуқий меросига таянилган; ● жаҳон мамлакатларининг ижобий ва илғор конституциявий тажрибаси ҳисобга олинган; ● халқаро стандартларга асосланган инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш механизми кўзда тутилган. Мустақил Ўзбекистоннинг Асосий Қонуни Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва бошқа асосий халқаро ҳужжатларнинг принципиал қоидаларини мужассам этган ҳолда, инсон ҳуқуқ ва манфаатлари, унинг эркинликлари давлат манфаатларидан устунлигини мустаҳкамлади, фуқароларимиз учун муносиб ҳаёт шароити яратишни ўзининг туб мақсади этиб белгилади, ижтимоий адолат тамойилларини эълон қилди. Мазкур ҳужжатда фуқаролик жамияти институтларининг шаклланиши ва ривожланиши, сиёсий партияларнинг эркин фаолияти, кўппартиявийлик тизимининг шаклланиши ва ривожланиши учун ҳуқуқий асос яратилди, сайлов тизимининг асосий тамойил ва механизмларин тасдиқланди, сайлов эркинлиги, одамларимизнинг ўз хоҳиш-иродасини билдириш эркинлиги кафолатлари, ҳар бир фуқаронинг ҳокимиятнинг вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш, уларнинг давлат ва жамият ишларини бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқи мустаҳкамланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида қонун устуворлиги, давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлинишининг ҳуқуқий принципи белгилаб берилди, уларнинг мустақиллиги, мустақил ҳокимият тармоғи сифатида ривожланишини кучайтиришга, демократик давлатнинг асосий ҳал қилувчи шарти бўлган ҳокимиятлар ўртасида ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувозанатининг самарали механизмини шакллантиришга қаратилган қонуний негизи яратилди. Мамлакатнинг Бош Қонуни Миллий истиқлол ғояси ва умумбашарий қадриятларнинг энг яхши жиҳатларини ўзида мужассам этган ҳолда, миллий анъаналар, она тил, халқнинг бебаҳо қадриятлари ва маданий мероси тикланишини таъминлади, инсоннинг маънавий камол топиши ва ҳар томонлама уйғун ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар яратди. Конституция миллий, кўпукладли иқтисодиёт асосларини мустаҳкамлади, ўзини оқламаган, бутунлай касодга учраган марказлашган маъмурий-тақсимот тизимидан эркин бозор иқтисодиётига қатъият билан ўтиш учун шароит яратиб, хусусий мулкнинг устуворлигини ўрнатди. Ўзбекистонда ислоҳотларни инқилобий усулда, яъни “шок терапияси” йўли билан амалга оширишдан онгли равишда воз кечилди, тадрижий тараққиёт йўли – “ўзбек модели” танлаб олинди. “Ўзбекистонда қабул қилинган ўзига хос ислоҳот ва модернизация модели орқали биз ўз олдимизга узоқ ва давомли миллий манфаатларимизни амалга ошириш вазифасини қўяр эканмиз, энг аввало, “шок терапияси” деб аталган усулларни бизга четдан туриб жорий этишга қаратилган уринишлардан, бозор иқтисодиёти ўзини-ўзи тартибга солади, деган ўта жўн ва алдамчи тасаввурлардан воз кечдик, - деб таъкидлаган шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов. – Маъмурий- буйруқбозлик тизимидан бошқарувнинг бозор тизимига ўтиш жараёнида тадрижий ёндашувни, “Янги уй қурмасдан туриб, эскисини бузманг” деган ҳаётий тамойилга таянган ҳолда, ислоҳотларни изчил ва босқичма-босқич амалга ошириш йўлини танладик”. “Ўзбек модел”ининг моҳияти давлат қурилиши ва конституциявий тузумни тубдан ўзгартириш ва янгилаш, иқтисодиётни мафкурадан холи этиш, унинг сиёсатдан устунлигини таъминлаш, давлатнинг бош ислоҳотчи вазифасини бажариши, яъни ислоҳотлар ташаббускори бўлиши ва уларни мувофиқлаштириб бориши, қонун устуворлигини таъминлаш, кучли ижтимоий сиёсат юритиш, ислоҳотларни босқичма-босқич ва изчил олиб бориш тамойилларига асосланадиган сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни амалга оширишдан иборатдир. Мазкур принциплар ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти мақсадлари – инсон манфаатлари устуворлигига асосланган. Ислоҳотларнинг иқтисодий соҳадаги энг асосий вазифалари қаторида ташаббускорлик ва ишбилармонликни бутун чоралар билан ривожлантириш, тадбиркорликка эркинлик бериш, тажрибалар ва иқтисодий янгиликларни рағбатлантириш, иқтисодий омиллар воситасини ишга солиш, мулк эгалари ҳуқуқларининг давлат йўли билан ҳимоя қилинишини таъминлаш ва барча мулкчилик шакллари – ширкат, давлат, хусусий ҳамда бошқа шакларини ҳуқуқий тенглигини қарор топтириш, иқтисодиётда якка ҳокимликка барҳам бериш, хўжалик юритувчи субъектларнинг мустақиллигини кенгайтириш, давлатнинг хўжалик фаолиятига бевосита аралашувидан воз кечиш, бозорни тартибга солишда иқтисодий воситаларга устунлик бериш белгилаб қўйилди. Ўзбекистонда ижтимоий йўналтирилган бозор – давлат томонидан тартибга солиб туриладиган бозор эканлиги қоидаси асосида иш тутилди. Яъни давлат мураккаб ўтиш даврида иқтисодиёт, айниқса унинг асосини белгилайдиган тармоқлари фаолиятини қўллаб-қувватлаш, нарх-наволарни тартибга солиб туриш, солиқ солиш ва қарз беришда имтиёзлар яратиш, шунингдек бевосита ёрдам кўрсатиши талаб этилади. Шу билан бирга бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат иқтисодий эркинликларнинг кафолати бўлди, бозор институтларини яратиш учун қулай шароит яратди, ишбилармонлик тузилмалари шаклланиши ва ривожланишини дастаклади, аниқ мақсадга қаратилган тузилма сиёсатини амалга оширди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мамлакатда иқтисодий ислоҳотлар (иқтисодиётни барқарорлаштириш ва таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш, банк-кредит тизимини шакллантириш, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини жадал ривожлантириш, солиқ тизими, қишлоқ хўжалигини ислоҳ этиш ва ҳоказолар) демократик ўзгартиришлар (демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш, сиёсий партияларнинг жамиятдаги ролини кучайтириш, суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этиш, оммавий ахборот воситаларининг мустақиллигини таъминлаш, жамоатчилик назоратини кучайтириш ва ҳоказолар) билан бирга қўшиб олиб борилди. Бозор иқтисодиётига ўтишда, биринчи навбатда, ислоҳотларнинг ҳуқуқий асоси ни мустаҳкамлаш чоралари кўрилди. Иқтисодиётнинг турли соҳалари субъектларининг ҳуқуқлари ва иқтисодий эркинлик борасидаги мақомини белгилаб берадиган қонунлар қабул қилинди. Корхоналар тўғрисидаги, кооперация тўғрисидаги, дехқон хўжаликлари тўғрисидаги, хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисидаги қонунлар шулар жумласидандир. Бозор муносабатларининг қарор топишини давлат томонидан тартибга солиш тизимида иқтисодий жиҳатдан мустақил бўлган корхоналар ва фуқароларнинг давлат билан ўзаро муносабатлари механизмини солиқлар тизими орқали белгилаб берадиган қонун ҳужжатлари ҳам қабул қилинди. Корхоналар банкрот бўлишининг қонун йўли билан эътироф этилиши айниқса муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ижтимоий йўналтирилган бозор ислоҳотлари миллий иқтисодиётда таркибий ўзгартиришлар ни амалга ошириш жараёнида қуйидаги ҳаётий муҳим вазифаларни ҳал этишга қаратилди: ● мамлакат иқтисодий мустақиллигини, айниқса ғалла ва ёқилғи- энергетика мустақиллигини таъминлаш; ● аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг ғоят муҳим маҳсулот ва товарларга эҳтиёжларини уларни мамлакатнинг ўзида ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш орқали қондириш; ● иқтисодиётнинг мутаносиб ва барқарор ривожланишини таъминлаш; ● бой минерал-хомашё ресурслари ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш орқали миллий иқтисодиётнинг бир тарафламали йўналишига барҳам бериш, тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва унинг ички ва ташқи бозорда рақобатбардошлигини таъминлаш; ● мамлакат экспорт салоҳиятини кенгайтириш ва ривожлантириш, ташқи иқтисодий алоқаларда ижобий балансга эришиш, мамлакат олтин- валюта заҳираларини мустаҳкамлаш; ● меҳнат ресурсларининг иш билан бандлигини таъминлаш, прогрессив технологиялар, тарихий анъаналар ва аҳоли кўникмаларига жавоб берадиган янги иш ўрнилари яратиш; ● тармоқлараро ва тармоқлар ичидаги, шунингдек, ҳудудий номутаносибликни бартараф этиш, мамлакат ҳудудларида ишлаб чиқариш кучларини жадал ривожлантириш, уларни оқилона жойлаштириш ҳамда бошқа устувор вазифаларни ҳал этиш. Амалга оширилган иқтисодий ислоҳотлар натижасида мамлакатда иқтисодий муносабатларда, айниқса мулкчилик да туб ўзгаришлар рўй берди. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш давлат дастурларининг изчил ҳаётга татбиқ этилиши кўп укладли иқтисодиётни шакллантирди. Бу жараёнлар меҳнат жамоаларининг манфааатларини ҳисобга олган, ижтимоий адолат принципларига қатъий риоя этилган ҳолда, давлат ва жамоатчиликнинг бевосита назорати остида, тасдиқланган махсус дастурлар асосида босқичма-босқич амалга оширилди. Ўзбекистонда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бир неча босқичда амалга оширилди. 1992-1993 йилги биринчи босқич – “кичик хусусийлаштириш” да уй-жой, савдо ва умумий овқатланиш, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш, маҳаллий саноат корхоналари хусусийлаштирилди. Бу босқичида давлат корхоналарини очиқ турдаги акциядорлик жамиятларига айлантиришга киришилди. Хусусийлаштиришга аҳоли ва чет эл инвесторларини кенгроқ жалб этиш чоралари амалга оширилди. Очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари мулк эгаларининг таркибини кенгайтириш ҳисобига давлат иҳтиёридаги акциялар кескин қисқартирилди. Шу билан бирга қимматли қоғозлар ва кўчмас мулк бозорлари ташкил этилди, давлат мулкини сотиш бўйича ким ошди савдолари мунтазам ўтказила бошланди. Хусусийлаштиришнинг 1995 йилда бошланган иккинчи босқичи да саноатнинг асосий тармоқлари: ёқилғи-энергетика, кон саноати, машинасозлик ва пахтани қайта ишлаш комплексларида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнлари кенг тус олди. Умуман мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнида (1994-2010 йилларда) мамлакат бўйича 30731 та корхона ва объект хусусийлаштирилиб, уларнинг 21,5 % акциядорлик жамиятларига айлантирилди, 78,5 % эса хусусий мулк сифатида сотилди Шу билан бирга республикада бозор инфратузилмалари шаклланди, фонд, товар хом-ашё, кўчмас мулк биржалари фаолият кўрсатишга киришди. Бозор ислоҳотлари тадбиркорлик учун кенг йўл очиб берди. Мулкчиликнинг турли шакллари, эркин ва ҳалол рақобат миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг асосий принципига айланди. Айни пайтда давлатнинг иқтисодиётга аралашиши жиддий равишда чекланди. “Ўзбек модели”да кўзда тутилган кучли ижтимоий сиёсат инсоннинг муносиб турмуш кечириши ва эркин яшашига тегишли шарт-шароитларни яратишни назарда тутади. Ўзбекистон - ижтимоий адолат давлатидир. Шу сабабли давлат бош ислоҳотчи сифатида меҳнат фаолиятига лаёқатсиз бўлган фуқаролар, ногиронлар, етимлар, кўп болали оилаларни ижтимоий қўллаб- қувватлайди. Дунёвий бозорга ўтиш шароитларида давлат жамиятни тубдан ўзгартиришга хизмат қиладиган ижтимоий-сиёсий сиёсатнинг асосий йўналишларини ўзи танлайди. Давлат бу сиёсатни амалга оширар экан, биринчи навбатда ҳалқнинг энг муҳим ҳаётий манфаатлари тўғрисида ғамхўрлик қилади. Хар қандай адолатли жамият ва давлат ижтимоий жиҳатдан ночор аҳолига қандай муносабатда бўлишига қараб баҳоланади. Давлат ва жамият фуқарони ўз ҳимояси остига олиши, унинг меҳнат фаолияти хуқуқий ва иқтисодий шарт-шароитларини таъминлашиши шарт. Кучли ижтимоий сиёсат адолатли фуқаролик жамияти ва демократик хуқуқий давлатнинг асосий мезонидир. Иқтисодиётни соғломлаштириш, қонунчилик устуворлиги ва ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш ижтимоий барқарорликнинг мустаҳкам асосини яратади. Ўзбекистонда бозор ислоҳотларини амалга ошириш жараёнида кучли ижтимоий иёсатни амалга ошириш бир неча босқичларни ўз ичига олади. Мамлакатда ўтиш даврининг биринчи босқичи - 1991 йилдан 1990 – йилларнинг ўрталаригача бўлган даврни қамраб олди. Ана шу босқичда Ўзбекистон тараққиётининг стратегик модели ва ислоҳотлар асосий йўналишларини ишлаб чиқиш ҳамда уларни амалга оширишга киришиш ислоҳотларнинг асосий натижаси бўлди. Мазкур даврда қуйидаги стратегик мақсадлар белгилаб олинди: ● ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини босқичма-босқич шакллантириш, миллий бойлик ортиши жадал суръатларини, одамларнинг муносиб турмуш шароитларини таъминлайдиган иқтисодий тизимни яратиш; ● кўпукладли иқтисодиётни шакллантириш, инсоннинг мулкдан маҳрум этилишига барҳам бериш, хусусий мулкни ташаббускорлик ва тадбиркорликни хар тарафлама ривожлантаришнинг асоси сифатида давлат томонидан ҳимоя қилишни таъминлаш; ● корхоналар ва фуқароларга кенг иқтисодий эркинликларни бериш, давлатнинг уларнинг хўжалик фаолиятига бевосита аралашишидан воз кечиш, иқтисодиётни бошқаришнинг буйруқбозлик-маъмурий усулларига барҳам бериш, иқтисодий механизм ва рағбатлардан кенг фойдаланиш; ● одамларда янги иқтисодий тафаккурни шакллантириш, улар дунёқарашларини ўзгартириш, ҳар бир инсонга ўз салоҳиятидан мустақил самарали фойдаланиш имкониятларини яратиш. Ижтимоий йўналтирилган иқтисодиёт концепцияси халқ фаровонлигини ошириш қоидаларига асосланади. Ўзбекистонда бозор муносабатларга ўтишнинг биринчи босқичида даромадларни шакллантириши соҳасида либерал сиёсат ўтказиш хусусияти кўзга ташланади, яъни бу вақтда аҳоли пул даромадлари устидан назорат кучайтирилмади. Шу билан бирга аҳоли жамланма даромадларида субсидияларнинг салмоғи катта бўлганлигини қайд этиш лозим. Фуқаролар томорқаларини кенгайтириш тўғрисида қарор қилинганлиги аҳолининг натурал даромад янги манбаларини шакллантиришга хизмат қилди. Ушбу даврда аҳолининг салмоқли қисмига томорқалар ажратилиб, бозор иқтисодиётига ўтишнинг машаққатли оқибатлари бирмунча юмшатилди. Шу билан бир қаторда Ўзбекистонда 1990-йиллар биринчи ярми давомида ишлаб чиқариш суръатларининг пасайиши иш билан бандлик даражаси камайишига сабаб бўлди. Давлатнинг бу муаммони корхоналарга субсидия ажратиш орқали ҳал қилишга уриниши инфляция жиддий равишда ортишига олиб келди. Бу эса аҳоли реал даромадларини сезиларли даражада камайтирди. Айни пайтда бюджет маблағларининг етишмаслиги аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш имкониятларини кескин камайтирди, ёшларни олий ва ўрта махсус таълим муассасалирга қабул қилиш ҳам қисқарди. Иқтисодиёт ва бошқа соҳалардаги инқирозли кўринишлар инсонни ривожлантиришга салбий таъсир кўрсатди: камбағаллик кўламлари, аҳолининг касалланиши ортди, умр кўриш ўртача давомийлиги ўсмай қолди, студентлар сони камайиб, уларни ўқитиш сифати ёмонлашди, республикадан малакали мутахассисларнинг чет элларга жўнаб кетиши ва ҳоказо салбий ҳолатлар кузатилди. Шу билан бир қаторда аҳолини ижтимоий қўллаб- қувватлашга қаратилган давлат сиёсати туфайли Ўзбекистонда мазкур оқибатларнинг кўлами, шунингдек ялпи ички маҳсулот ҳажмининг камайиши Мустақилл Давлатлар Ҳамдўстлиги бошқа мамлакатларига нисбатан камроқ бўлди. Ўзбекистон – ёшлар мамлакатидир. Ҳозирга вақтда республикада 18 ёшгача бўлган ёшлар 10,4 млн. нафардан ортиқни ташкил этади. Улар мамлакат умумий аҳолисининг тахминан 40,0 % ни, 30 ёшгача бўлганлар эса – 17,2 млн. нафарни ёки 64,0 % ни ташкил этади. Мамлакат келажаги, тараққий этиши бу ёшларга боғлиқлиги ҳисобга олинган ҳолда уларнинг замонавий билимларни эгаллашларини таъминлаш давлат ижтимоий сиёсатининг асосий йщналишидир. Собиқ тузумдан сақланиб қолган таълим ва соғлиқни сақлаш соҳалари мамлакатнинг хўжалик юритишнинг бозор тизимига ўтишига тайёр эмасликларини кўрсатди. Жумладан, таълим тизимида марказлаштирилган иқтисодиёт учун хос бўлган қуйидаги камчиликлар мавжуд эди: ● қатъий марказлаштирилган дастурлар, дарсликлар, ўқитиш услуб ва услубиятлари. Таълим муассасалари ва ўқитувчилар тасдиқланган дарсликлар, ўқув қўлланмалари ҳамда дастурлардан бошқа дарсликлар, ўқув қўлланмалари ёки дастурлар бўйича ўқита олмасди; ● таълим жараёни билим даражаси ўртача бўлган ўқувчиларга қаратилар эди, айниқса, қобилиятли болалар ва истеъдодли ёшлар учун мўлжалланган таълим дастурлари бўйича ўқитиш механизмларидан етарлича фойдаланилмасди; ● бутун таълим жараёни мактаб ўқувчилари ва талабаларни пассив субъектларига айлантирар эди. Ўқитишнинг фаол шакллари ва мустақил иш турларидан деярли фойдаланилмасди; ● таълим ўқувчиларда мустақил фикрлашни ривожлантирмас, мактаб ўқувчилари ва талабаларга давлат томонидан белгиланган мафкуравий ақидалар мажбуран сингдирилар эди. Муқобил ёндашув ва мафкура ҳақидаги билимга рухсат этилмасди; ● умумий мактаб таълими ва касб-ҳунартаълими дастурлари ўртасида изчиллик йўқлиги туфайли ўрта умумтаълим мактабларини битирувчиларда зарур касбий йўналиш ва меҳнат фаолияти кўникмалари шаклланмасди. Ўсмирлар ва қизлар ўз қобилияти, истаги, ижодий ва меҳнатга мойиллигига мос келадиган касбни танлашда жиддий қийинчиликларга дуч келарди. Аслида Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришиши биланоқ ушбу соҳаларни тубдан ўзгартириш имконияти йўқ эди. Қарор топган вазиятни чуқур баҳолаш, муаммоларни аниқлаш, уларни ҳал этиш йўлларини топиш, тегишли норматив-ҳуқуқий асосга эга бўлган тизимли ислоҳотларнинг моделларини ишлаб чиқиш талаб этиларди. Бевосита шунинг учун ўтиш даври мамлакатда таълим ва соғлиқни сақлаш тизими учун тайёргарлик босқичи вазифасини ўтади. Шунга қарамасдан ушбу босқичда ҳам бу соҳа тизимларини қисман ислоҳ қилиш чоралари кўрилди. Хусусан, таълим тизимининг асосий муаммолари ва зиддиятлари, жамиятда иқтисодий ва сиёсий туб ўзгаришларга мос келмаслиги тушунилди ҳамда аниқланди. Т айёргарлик босқичида таълим соҳасидаги тизимли ислоҳотлар қатор сабаблар туфайли бирданига бошланмади: биринчидан, ушбу босқичда таълим тизимини ислоҳ қилишда ўз аксини топиши шарт бўлган янги жамиятни иқтисодий ҳамда сиёсий ислоҳ қилишнинг яхлит концепцияси ҳали шаклланмаган эди; иккинчидан, амалдаги таълим тизими муаммо ва зиддиятларини аниқлаш, таълимнинг жаҳонда энг яхши моделларини ўрганиш ва шуни ҳисобга олган ҳолда, миллий таълим ғояси ва миллий моделини шакллантириш учун вақт керак эди; учинчидан, 1996 йилгача давом этган иқтисодий таназзул пайтида таълим тизимини ислоҳ қилиш учун зарур молиявий ресурслар йўқ эди. Тайёргарлик босқичида - 1992 йилда «Таълим тўғрисида»ги қонун қабул қилинди ва умумий 9 йиллик бепул ҳамда мажбурий базавий ўрта таълим қонунлаштирилди. Ушбу қонун нафақат давлат, балки хусусий ўқув юртларида ҳам таълим олиш, шунингдек, экстернат тартибда, яъни ўзи тайёрланиб имтиҳон топшириб, таълим олиш имкониятини белгилади. Мамлакат тарихида илк бор олий таълим ўқув дастурлари, дарсликлар ва ўқитиш услубиётини ўзи танлаш ҳуқуқига эга бўлди. Шу билан бирга давлат таълим стандартларини жорий қилишга ҳаракат қилинди. Ўқув юртларида янги ўқув режалари, дастурлар, дарсликлар, дидактик материаллар жорий этилди. Таълимнинг барча босқичида бошқарув тизими қисман қайта ташкил этилди ва янги таълим муассасалари барпо этилди. Касб-ҳунар-техника таълимид а меҳнат бозорини шакллантириш хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда, биринчи навбатда, қишлоқ жойларда касб-ҳунар мактаблари, касб-ҳунар лицейлари ва бизнес-мактаблар очилди. Олий таълимда кадрларни тайёрлаш номарказлаштирилди. Тошкентдаги олий ўқув юртларига ўқишга қабул қилиш қисқартирилди, мамлакат ҳудудларида эса янги олий таълим муассалари ташкил этилиб, таълим олиш имкониятлари кенгайтирилди. Кадрлар тайёрлашнинг аввал мавжуд бўлмаган йўналишлари бўйича университетлар, жумладан Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети, Ислом университети ташкил этилди. Олий мактаб кадрлар тайёрлаш бўйича икки поғонали тизимга ўтди. Шу билан бирга мазкур босқичда 9 йиллик мажбурий ва икки йиллик ихтиёрий умумий ҳамда ўрта таълим тўғрисидаги қоида амал этиши сақланиб қолган эди. Бундай ёндашув ўрта мактабда таълим жараёнининг сифати ва мукаммаллигига салбий таъсир кўрсатди. Мактабларнинг турли сабабларга кўра ўқишни давом эттирмаган кўпчилик 9-синф битирувчилари ўз ҳолига ташлаб қўйилди. Бундай болаларда касбий малака йўқлиги ва ёшининг чекланганлиги туфайли (16 ёшгача бўлган болалар меҳнатидан фойдаланиш қонун бўйича тақиқланган эди) уларнинг тўлақонли меҳнат фаолияти билан шуғулланишни бошлаш имконини бермасди. Натижада 15–16 ёшли аҳолининг 10,0 % га яқини меҳнат фаолияти билан шуғулланишдан маҳрум эди. Бу меҳнат бозорида жиддий муаммоларга сабаб бўлди. Аксарият ҳолларда меҳнат бозорига нафақат ўзининг касбий хислати, балки маънавий жиҳатдан тизимли меҳнатга тайёр бўлмаган ёшлар ноқонуний кириб кела бошлади. 1997 йилда меҳнат бозорига қўлида ҳеч қандай ҳунари йўқ 103 минг нафар ёки 21,5 % 9- синф битирувчиси келди (1991 йилда бу кўрсаткич атиги 5,4 % эди). Мактабни тамомлагач, иш топа олмаган ёшлар сонининг кўпайиши жамият хавфсизлигига таҳдид соларди. Ушбу даврда таълим тизимидаги жиддий муаммолар молиявий ресурслар етишмаслиги билан боғлиқ эди. Бу эса тизимдан малакали кадрларнинг кетиб қолиши, таълим сифати, дарсларга қатнашиш даражасининг тушиб кетишига сабаб бўлди. Таълим соҳасини молиялаш миқдорининг камайиши ҳамда ўқитувчилар иш ҳақи ва турмуш даражасининг кескин тушиб кетиши оқибатида ўқув муассасаларида меҳнатга қизиқиш сусайди, малакали педагоглар бошқа фаолият соҳалари, кўпроқ тадбиркорлик ва савдога ўтиб кетди. Айниқса, мактаб таълими тизимида янги педагог кадрлар оқимининг кескин камайиши ва ўқитувчиларнинг етишмаслиги сезиларди. Масалан, Ўзбекистонда 1990 йилда ушбу соҳада ишламайдиган олий маълумотли педагог кадрлар сони 31,5 минг киши, 1994 йилда 42,8 минг кишини ташкил этди. 1994 йилда 23 минг педагог кадрлар етишмасди, уларнинг 20 минги умумтаълим мактабларига тўғри келарди. Ўқув юртларини молиялаш миқдорининг камайиши ўзи ночор моддий- техника базанинг қашшоқлашишига, бинолар, асбоб-ускуналар, шу жумладан, лаборатория ускуналарининг жисмонан эскиришига олиб келди. Маблағларнинг етишмаслиги мактаб ўқувчиларини янги дарсликлар билан таъминлаш имкониятларини ҳам чеклаб қўйди. Масалан, 1994 йилда Ўзбекистонда 10 нафар ўқувчининг ҳар иккинчисида дарсликлар тўлиқ етишмас эди. Бу босқичда соғлиқни сақлаш тизимида ҳам айрим янгиликлар рўй берди: даромадларни диверсификация қилиш, хўжалик хисоби, пуллик хизматлар кўрсатиш жорий этила бошланди. Шунга қарамасдан соғлиқни сақлаш тизимларини ўзгартириш бўйича кўрилган чоралар ҳам инсонни ривожлантиришни жиддий равишда яхшилай олмади. Бу, энг аввало, иқтисодиётдаги инқирозли ҳодисалар оқибати эди. Ислоҳотларнинг иккинчи босқичи да (1990-йилларнинг ўрталари – ХХI аср боши) аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва бу ижтимоий ҳимоянинг манзиллигини таъминлаш бўйича жиддий ислоҳотлар амалга оширилди. Мазкур давр кадрлар тайёрлаш янги миллий сиёсатини шакллантириш ва ҳаётга тадбиқ этишнинг бошланғич босқичи бўлди. Таълим тизимининг мавжуд салоҳиёти асосида уни ислоҳ этишнинг хуқуқий, кадрлар, илмий методик ва молия-моддий шароитларини яратиш бошланди. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигининг ўтиш даври иқтисодиётини бошдан кечираётган бошқа мамлакатлари қатори Ўзбекистон олдида турган ҳам асосий муаммолар қуйидагилардан иборат эди: ● таълимнинг барча босқичларини бозор иқтисодиёти тамойиллари ва глобал талабларга мувофиқ самарали ислоҳ қилишни таъминлайдиган янги бошқарув тизимини ташкил этиш; ● таълим тизимининг юқори самарадорлигини таъминлаш учун соҳага етарлича маблағ ажратиш имконини берадиган янги молиялаш принципларини жорий этиш; ● жамият ва иқтисодиётда ўрта, ўрта махсус ва олий ўқув юртларида тайёрланадиган юқори малакали кадрларга бўлган талабни рағбатлантириш, ўқитувчи касбининг обрўсини ошириш; ● таълимга бўлган ёндашувларни тўлиқ қайта кўриб чиқиш, мафкуралаштириш ва сиёсатлаштириш принципларидан воз кечиш, таълим тизимининг ижтимоий йўналишини кучайтириш, бунда таълимнинг мерос қилиб олинган мустаҳкамлиги ҳамда кучли техник йўналишини йўқотмаслик; ● т аълим тизимининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш. Ўзбекистон ҳукумати ушбу муаммоларни чуқур англаган ҳолда, 1996 йили собиқ иттифоқ миқёсида биринчи бўлиб таълимнинг барча тизимини босқичма-босқич ислоҳ қилишни назарда тутувчи Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини ишлаб чиқди ва тасдиқлади. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов 1997 йилда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг IX-сессиясида таълим тизимида эришилган даража ва аҳволни танқидий таҳлил қилди, ушбу соҳадаги туб ўзгаришларнинг стратегик йўналишларини белгилаб берди. Аввало, таълим мазмун-моҳияти, умуман таълим жараёни «советлар даврида таълим соҳасида кенг ёйилган мафкуравий кўрликдан тўлиқ халос бўлмагани» таъкидланди. Айниқса, бу муаммо ижтимоий-гуманитар, эстетика фанларини ўқитиш, тарбиявий-маърифий ишларни ташкил этиш ҳамда уларнинг мазмун-моҳиятига салбий таъсир кўрсатди. 1992 йилдаги «Таълим тўғрисида»ги қонунга мувофиқ таълим тизимини ислоҳ қилиш бўйича амалий чора-тадбирлар ўқитиш мазмун- моҳияти ва узлуксиз таълим тизимини ташкил этиш ўртасидаги ўзаро яқин боғлиқликни таъминлаш муаммосини ҳал этмади. Бу борада чуқур илмий изланиш, умумий ўрта таълимнинг у ёки бу босқичида қатор ўқув фанларини ўқитишнинг мақсадга мувофиқлигини асослаш таъминланмади. Таълим мазмун-моҳиятининг изчиллиги, ворисийлиги, таълим олаётган ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олишнинг асосий дидактик принциплари бузилди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ушбу босқич бошида қабул қилинган, инсоннинг мактабгача ёшидан пенсия ёшигача узлуксиз таълим олишини йўлга қўйиш, 9 йиллик таълимнинг мажбурийлиги ва бепуллиги, умумтаълим мактаблари 9-синфларини тугаллаганларни 3 йиллик бепул мажбурий ўрта махсус, касб-ҳунар таълими билан қамраб олиш ҳамда олий таълимнинг икки даражали тизимини жорий этишнинг негизи вазифасини ўтади. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури таълим тизимига илк бор янги, аввал мавжуд бўлмаган босқич — уч йиллик бепул мажбурий ўрта махсус, касб- ҳунар таълимини жорий этди. Бу босқич умумий ўрта таълимни ёшларни касбий тайёрлаш босқичи билан мантиқан боғлади. Шу тариқа мактабда олинган билим ва ишлаб чиқаришда ишлаш бўйича амалий тажриба ҳамда кўникмалар ўртасида мавжуд бўлган тафовутни бартараф этиш учун шароит яратилди. Узлуксиз таълим миллий модели ни амалга ошириш йўналишлари ва чоралари сифатида қуйидагилар белгиланди: ● таълим тизимини ислоҳ қилиш, уни давлат ва нодавлат таълим муассасалари асосида ягона ўқув-ишлаб чиқариш мажмуи сифатида босқичма-босқич ривожлантириш, рақобат муҳитини шакллантириш; ● таълим тизимини жамиятда амалга оширилаётган туб ўзгаришлар, ривожланган демократик ҳуқуқий давлат қуриш билан боғлаш; ● таълим тизими муассасаларини юқори малакали педагог ва муҳандис-педагог кадрлар билан таъминлаш, педагогик фаолият нуфузи ва ижтимоий мақомини ошириш; ● мамлакатни ижтимоий ва иқтисодий ривожлантириш истиқболлари, жамият эҳтиёжлари, илм-фан, маданият, техника ва технологиялардан келиб чиқиб, узлуксиз таълим тузилмаси ва мазмун-моҳиятини қайта ташкил этиш; ● таълим сифати, таълим муассасалари аттеатациядан ва рўйхатдан ўтказишни баҳолашнинг холис тизимини жорий этиш; ● таълимнинг талаб этилган даражаси ва сифати, таълим тизимининг янги ижтимоий-иқтисодий шароитда фаолият юритиши, барқарор ривожланиши ҳамда устуворлиги кафолатини таъминлайдиган меъёрий, моддий-техника ҳамда ахборот базасини ташкил этиш; ● таълим, илм-фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциялашувини таъминлаш; ● амалиётга таълим тизимини молиялашни такомиллаштириш, бюджетдан ташқари, жумладан хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг амалий механизмларини жорий этиш. Белгиланган бу вазифанинг якуний мақсади — халқнинг бой интеллектуал мероси, умумбашарий қадриятлар, замонавий маданият, иқтисодиёт, илм-фан, техника ва технологиялар ютуқлари асосида узлуксиз таълимнинг мукаммал тизимини ташкил этиш, баркамол авлодни шакллантириш эканлиги белгилаб қўйилди. Узлуксиз таълим тизимини ислоҳ қилишнинг уч босқичи ажратиб кўрсатилади: ● биринчи босқич (1997-2001 йиллар) – узлуксиз таълим тизимининг ижобий салоҳиятини сақлаган ҳолда, уни ислоҳ қилиш ва ривожлантириш учун ҳуқуқий, кадрлар, илмий-услубий, молиявий-моддий шароит яратиш; ● иккинчи босқич (2001-2005 йиллар) – Кадрлар тайёрлаш миллий дастурни кенг кўламда амалга ошириш, тўпланган тажриба, меҳнат бозорини ривожлантириш ва реал ижтимоий-иқтисодий шароитлар ҳисобга олинган ҳолда унга аниқликлар киритиш; ● учинчи босқич (2005 йил ва ундан кейинги йиллар) - узлуксиз таълим тизимини таҳлил қилиш ва умумлаштириш асосида ҳамда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш истиқболларига мувофиқ такомиллаштириш ва янада ривожлантириш. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга оширишнинг дастлабки босқичида фаолиятининг қонуний асосларини ислоҳ қилишга доир кенг кўламли ишлар бажарилди. Таълим барча турларининг фаолият кўрсатиши принципларини белгилаб берувчи меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди. Таълим муассасаларининг моддий-техника базасини такомиллаштириш, ўқув-услубий тўпламлар, дарсликлар яратиш дастури тасдиқланди. Кейинги босқичларда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш бўйича тўпланган тажриба ҳисобга олинган ҳолда, касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейларда ўқув режалари ҳамда дастурлари такомиллаштирилди, дастурлар кўрсаткичларига тузатишлар киритилди. 2006 йилда мамлакатда Мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастури қабул қилинди. Унда қуйидагилар назарда тутилган эди: ● мактаб таълими ўқув режалари ва дастурларини такомиллаштириш, янги замонавий дарсликлар ва ўқув қўлланмаларини яратиш; ● умумтаълим мактаблар ўқитувчиларининг иш ҳақини ошириш ва уларнинг меҳнатини рағбатлантириш тизимини ўзгартириш, мактабларда моддий рағбатлантириш бўйича махсус директор жамғармасини ташкил этиш; ● мактаблар моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, янги мактаблар қуриш, мавжудларини капитал реконструкция қилиш, капитал ва жорий таъмирлаш, уларни замонавий ўқув ускуналари билан жиҳозлаш, жумладан ҳамма жойда компьютер синфларини ташкил этиш; ● мамлакатда болалар спорти тизимини, жумладан умумтаълим мактаблар тизимида ҳам ривожлантириш. Мустақилликнинг биринчи йилларида Ўзбекистонда мавжуд 8300 та мактабнинг 3525 таси мослаштирилган биноларда жойлашган эди. Ўтган 20 йил мобайнида янги 1559 та мактаб барпо этилди, 8000 тадан кўпроқ мактаб таъмирланди. 2010 йилга келиб умумтаълим мактабларининг 71,0 % фан лабораторияларига эга бўлди. 1990 йилда эса мазкур кўрсаткич атиги 16,4% ташкил этарди. Умумтаълим мактабларининг аксариятлари компьютер синфларига эга, мактаб ўқувчиларининг учдан бир қисми спорт билан мунтазам шуғулланади (жадвал). 2011 йилда энг замонавий ўқув ва лаборатория жиҳозлари билан таъминланган, 46,3 мингдан ортиқ ўқувчига мўлжалланган яна 166 та янги мактаб қурилди ва реконструкция қилинди, 151 та мактаб капитал таъмирланди. 852 та мактабда замонавий ўқув компьютер синфлари ташкил этилди. Ҳозирги вақтда 9400 дан зиёд умумтаълим мактаби ёки жами мактабларнинг 96,0 % “ЗиёНет” электрон ахборот тармоғига уланган. жадвал Ўзбекистонда мактаб таълимини ривожлантиришнинг миқдор ва сифат кўрсаткичлари Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2009 йил 2010 йил Умумтаълим мактаблари ўқувчилари сони (1-9-синфлар), минг нафар 4053,0 5645,8 4822,2 4656,7 Умумтаълим мактабларида 1 ўқитувчига тўғри келадиган ўқувчилар сони 13,0 13,0 11,0 11,0 Мактаб таълими билан 7 (6) ёшдан 15 ёшгача бўлган болаларнинг қамраб олиниши, мактабда ўқитилиши лозим бўлган ўқувчилар сонига нисбатан % ҳисобида 92,1 97,4 99,3 99,3 Дарсликлар билан таъминланганлик , % 55,4 76,0 99,5 100,0 Нашр этилган дарсликлар сони, минг нусха 666,7 2955,7 22699,1 33652,9 Компьютер синфлари билан 2,4 10,4 46,4 68,2 таъминланганлик, мактаблар сонига нисбатан % ҳисобида Мактабларнинг замонавий лаборатория жиҳозлари билан таъминланганлиги, мактаблар сонига нисбатан % ҳисобида 16,4 21,5 69,3 71,5 Мактабдан ташқари умумтаълим муассасаларининг сони 371 483 563 575 Шу билан бирга 2009-2010 йилларда 52 та мусиқа ва санъат мактаби фойдаланишга топширилди. Уларнинг қурилишига 51 миллиард сўмдан ортиқ капитал маблағ йўналтирилди. Умуман, 2010 йилда касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейларни қуриш, реконструкция қилиш ва жиҳозлаш, шунингдек, мактабларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш бўйича дастурларни амалга ошириш якунига етказилди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини ҳаётга тадбиқ этишга киришилган вақтдан ўтган давр мобайнида касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейларни 2,3 миллиондан ортиқ ёшлар битириб чиқди, 2011/2012-ўқув йилида эса 500 мингдан ортиқ ўқувчи ўрта тоифадаги мутахассис дипломини олади (8.2-жадвал). Мамлакатда 59 та олий ўқув юртини ўз ичига олган олий таълим тизими барпо этилди. Уларнинг 20 таси университет дир . Уларда 230 мингдан ортиқ студент таълим олмоқда. Олий ўқув юртлари ҳар йили танлов асосида (тест) ўртача 64 минг кишини қабул қилади. Олий ўқув юртларида 23,4 минг нафар ўқитувчи ишлайди, уларнинг 30,0 % фан номзоди, 6,5 % фан доктори илмий даражасига эга. жадвал Ўзбекистонда умумтаълим мактаблари битирувчиларини ўрта махсус, касб-ҳунар таълими билан қамраб олиниши Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2009 йил 2010 йил Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимидаги талаба ёшлар сони, минг нафар 494,7 532,6 1510,8 1623,1 Талаба ёшлар таркибида қизларнинг улуши , % 45,0 47,4 49,1 48,5 Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими билан умумтаълим мактаби 9-синф битирувчиларининг қамраб олиниши, % 32,2 41,7 96,8 97,1 Шу жумладан : ўсмирлар 33,9 33,9 97,2 97,2 қизлар 28,6 31,0 96,5 97,0 Ўзбеккистон Республикаси Президентининг 2011 йил 20 майдаги “Олий таълим муассасаларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш ва юқори малакали мутахассислар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарорида 2011-2016 йилларга мўлжалланган махсус дастур асосида университет ва институтлар моддий-техгик базасини модернизациялаш, кадрлар тайёрлаш йўналишлари ва мутахассисликларини мақбуллаштириш, давлат таълим стандартларини янада такомиллаштириш билан биргаликда олий таълим муассасаларини илмий марказларга айлантириш вазифалари кўрсатилган. Хусусан, олий таълим муассасаларида замонавий илмий-тадқиқот лабораториялари ташкил этиш, илғор халқаро тажриба асосида олий ўқув юртлари ва илмий муассасалар негизида ўқув жараёнларининг ўқитувчи ва талабаларнинг илмий-тадқиқот ишлари билан интеграциялашувини янада чуқурлаштириш учун ўқув-илмий комплекслар ва марказлар ташкил этиш назарда тутилмоқда. Ўзбекистонда Вестминстер университети, Сингапур менежментни ривожлантириш институти, Турин политехника университети, Россия нефть ва газ университети, Москва давлат университети, Г.Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт университети каби юксак халқаро обрў-эътибор ва чуқур тарихий илдизларга эга бўлган Европа ва Осиёнинг етакчи олий ўқув юртларининг филиаллари ташкил этилди ва муваффақиятли фаолият кўрсатмоқда. Ушбу олий ўқув юртларида машинасозлик, нефть-газ иши, ахборот технологиялари, иқтисодиёт ва бизнес бошқаруви, молиявий менежмент, тижорат ҳуқуқи каби меҳнат бозорида талаб юқори бўлган мутахассисликлар бўйича бакалавр ва магистрлар тайёрланмоқда ва уларнинг битирувчилари бутун дунёда тан олинадиган дипломларга эга бўлмоқда. О лий ўқув юртидан кейинги таълим тизими - магистратура ҳамда тадқиқотчи, катта илмий ходим институтлари қарор топди. Республикадаги барча таълим, фан, маданият ва маърифат муассасалари Таълим портали ва Интернет га уланган. Бу таълим жараёнига масофадан туриб ўқитиш усулларини, ўқувчи ёшлар учун ахборот- коммуникация хизматларининг кенг мажмуини жорий этиш имконини бермоқда. Соғлиқни сақлаш соҳасидаги ислоҳотлар даволаш муассасаларининг моддий-техника базасини энг замонавий диагностика жиҳозлари билан мустаҳкамлаш билан бир қаторда аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш сифатини тубдан яхшилашга қаратилган. Инсонни ривожлантириш миллий мақсадларидан келиб чиққан ҳолда умр кўриш давомийлигини узайтириш, оналар ва ўлими, юқумли ва бошқа касалликлар даражасини кескин пасайтиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ўзбекистонда 1998 йилда қабул қилинган Соғлиқни сақлашни ислоҳ этишнинг давлат дастурида соҳа бутун тизимини тубдан қайта қуриш, кўп маблағ талаб этадиган ва ҳамиша ҳам самарали бўлмаган касалхонада даволанишдан амбулатория-поликлиника ва профилактика тиббиётига ўтиш, қишлоқ жойларида фельдшерлик-акушерлик пунктлари ўрнига қишлоқ врачлик пунктлари тармоғини яратиш чоралари белгиланди (жадвал). жадвал Ўзбекистонда амбулатория-поликлиника муассасалари тармоғининг ривожлантирилиши Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2010 йил Амбулатория-поликлиника ёрдами кўрсатаётган тиббиёт муассасаларининг сони 3139 4847 5886 Шу жумладан: -қишлоқ ва шаҳар врачлик пунктлари - 1567 3208 А мбулато рия -поликлини ка муассасаларининг қуввати, мингта қабул 275,7 391,5 416,0 Аҳоли ҳар бир нгафари ҳисобига ўртача қабул 6,5 8,8 9,5 Мазкур дастурни амалга оширишга киришилган 1998-2002 йилларда мамлакат соғлиқни сақлаш соҳасида соғлом авлод туғилиши ва уни тарбиялаш учун шарт-шароитлар яратиш, соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғинида қишлоқ врачлик пунктларини яратиш, пуллик ва хусусий тиббий хизмат кўрсатишни ривожлантириш, бюджет маблағларини амбулатория- поликлиникаларда даволаш, касалликларнинг олдини олиш, ҳамма жойда аҳолига ҳаракатчан шошилинч тиббий ёрдам кўрсатиш тизимини шакллантиришга биринчи даражали эътибор берилди. Соғлиқни сақлашнинг амбулатория-поликлиника бўғинини мустаҳкамлаш 1990 йилда ҳар 100 нафар аҳолига нисбатан 24,6 та касалхонада даволаш даражасини 2009 йилда 16,4 тага пасайтириш имконини берди. Бунда беморнинг касалхонада бўлиши ўртача давомийлиги тегишли равишда 14,8 кундан 8,6 кунга камайди. 2001 йилда Ўзбекистонда тиббиёт фани энг сўнгги ютуқларига асосланган, шошилинч вазиятларда тиббий ёрдам кўрсатишнинг замонавий тизими шакллантирилди. Соғлиқни сақлашни ислоҳ этишда асосий эътибор юқори технологиялар қўлланиладиган, аҳолига сифатли тиббий хизмат кўрстаишга қодир бўлган ихтисослаштирилган тиббиёт марказларини яратишга қаратилди. Ўзбекистонда таркиб топган илмий мактаблар негизида 10 та республика ихтисослаштирилган илмий-амалий тиббий марказлар – кардиология ва кардиожарроҳлик, акушерлик ва гинекология, урология, офтальмология, пульманология ва фтизиатрия, эндокринология каби йўналишларда фаолият кўрсатмоқда. Уларда юқори малакали, юксак даражадаги касб тайёргарлигига эга кадрлар замонавий асбоб-ускуналар ёрдамида юқори технологик тиббий хизматлар кўрсатмоқда (расм). Мамлакатда юқори малакали соғлиқни сақлаш мутахассислари тайёрлашга ҳам катта эътибор берилмоқда. Тошкент тиббиёт академияси қаторида Самарқанд, Андижон, Бухоро, Урганч ва Нукусда тиббиёт олий ўқув юртлари фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистонда олий маълумотли тиббиёт ҳамшираларини тайёрлашни ташкил этиш мутлақо янги тизим ҳисобланади. расм. Ўзбекистонда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни ташкил этиш тизими Ўзбекистоннинг тиббиёт олий ўқув юрттлари Германиянинг “Шарите”, АҚШнинг Гарвард, Буюк Британиянинг Манчестер, Австриянинг Вена университетлари клиникалари каби етакчи хорижий тиббиёт муассасалари, Россия ва Украинанинг машҳур марказлари, Япония, Жанубий Ихтисослаштирилган илмий-амалий тиббий марказларИхтисослаштирилган тиббий марказлар КАРДИОЛОГИЯ ХИРУРГИЯ УРОЛОГИЯ КЎЗ МИКРОХИРУРГИЯ СИ ПЕДИАТРИЯ АКУШЕР ЛИК ВА ГИНЕКОЛОГИЯ ТЕРАПИЯ ВА ТИББИЙ ЖОНЛАНТИРИШ ДЕРМАТОЛОГИЯ ВА ВЕНЕРОЛОГИЯ ЭНДОКРИНОЛОГИЯ ФТИЗАТРИЯ ВА ПУЛЬМОНОЛОГИЯ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШНИНГ ВИЛОЯТ В ТУМАН БЎҒИНЛАРИ Корея ҳамда бошқа давлатлардаги йирик госпиталлар билан қалин ҳамкорлик алоқаларини ўрнатганлар. Соғлиқни соқлаш соҳасини ривожлантириш узоқ муддатли самара – миллат генофондини сақлаш ва яхшилаш, аҳолининг умр кўриш давомийлигини ва турмуш даражасини ошириш мақсадида соғлом авлодни дунёга келтириш ҳамда тарбиялаш учун шарт-шароит яратишга қаратилган. Таълим ва соғлиқни сақлаш тизимларидаги ислоҳотлар инсонни ривожлантириш кўрсаткичларига ижобий таъсир кўрсатди. Бундай самара кейинги йилларда мамлакат иқтисодиётида эришилган салмоқли натижалар самарасидир. Ялпи ички махсулот ўсиши суръатлари, биринчидан давлат тиббиёт ва таълим муассасаларини бюджет ҳисобидан молиялаштириш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтирди, иккинчидан, аҳолининг реал даромадлари ортиши уларнинг мазкур муассасалар хизматига ўзлари мустақил ҳақ тўлашлари учун имкониятлар яратди. Иқтисодиётни ислоҳ этиш ва унинг инсон тараққиётига таъсири Бозор иқтисодиёти моделлари ва уларга асосланган ислоҳотлар эркин бозор рақобати билан давлатнинг иқтисодиётни тартибга солишини қўшиб олиб бориш, мазкур ўзгартиришларнинг ижтимоий йўналтирилганлиги, ҳал этилаётган макроиқтисодий вазифаларнинг устуворлиги бўйича фарқланади. Масалан, бозор иқтисодиётининг “америкача” моделида бозорни эркин тартибга соладиган механизмларнинг ролига устуворлик берилади, “япон” ёки “француз” моделларида хўжалик фаолиятини ташкил этишда давлатнинг иштироки салмоқлидир. “Немис” ва “швед” моделлари кучли ижтимоий йўналишлари билан ажралиб туради. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг миллий –“ўзбек модели”ни шакллантириш қуйидаги энг муҳим қоидаларга таянади: • ислоҳотларнинг пировард мақсади – аҳоли фаровонлигини ва турмуш сифатини ошириш; • иқтисодиётни барқарорлаштириш, макроиқтисодий ўсиш ва меҳнатга лаёқатли аҳолининг иш билан мақбул банд бўлишини таъминлашдан иборат ўзаро боғлиқ муаммоларни ҳал этиш; • барча хўжалик юритувчи субъектларнинг энг юқори ишлаб чиқариш самарадорлигига эришишга қаратилган бозор механизмларидан фойдаланиш асосида иқтисодиётни тартибга солиш; • ишлаб чиқаришни давлат томонидан бевосита бошқаришдан воз кечиш, товар ишлаб чиқарувчиларининг ўзларига иқтисодий манфаатдан келиб чиққан ҳолда фаолият турларини, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар хажмини, ишлаб чиқариш-хўжалик алоқалари доирасини эркин танлашларини таъминлаш; • инвестиция сиёсати устуворликларини танлаш, чет эл капиталини жалб қилиш, иқтисодиётни бозор механизмлари ва рағбатларидан фойдаланган ҳолда тартибга солишда, ишонарли ижтимоий кафолатларни таъминлашда давлатнинг фаол ролини сақлаб қолиш; • биринчи навбатда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан ночор қатламлари - болалар, пенсионерлар, ногиронлар, ўқувчи ёшларни ҳимоя қилишга йўналтирилган бозор муносабатларни шакллантиришнинг барча босқичларида кучли ижтимоий сиёсатни олиб бориш. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларнинг энг асосий вазифалари қаторида ташаббускорлик ва ишбилармонликни бутун чоралар билан ривожлантириш, тадбиркорликка эркинлик бериш, иқтисодий омиллар воситасини ишга солиш, мулк эгалари ҳуқуқларининг давлат йўли билан ҳимоя қилинишини таъминлаш ва барча мулкчилик шакллари – ширкат, давлат, хусусий ҳамда бошқа шакларини ҳуқуқий тенглигини қарор топтириш, иқтисодиётда якка ҳокимликка барҳам бериш, хўжалик юритувчи субъектларнинг мустақиллигини кенгайтириш, бозорни тартибга солишда иқтисодий воситаларга устунлик бериш белгилаб қўйилди. Ўзбекистонда ижтимоий йўналтирилган бозор – давлат томонидан тартибга солиб туриладиган бозор эканлиги қоидаси асосида иш тутилди. Яъни давлат мураккаб ўтиш даврида иқтисодиёт, айниқса унинг асосини белгилайдиган тармоқлари фаолиятини қўллаб-қувватлаш, нарх-наволарни тартибга солиб туриш, солиқ солиш ва қарз беришда имтиёзлар яратиш, шунингдек бевосита ёрдам кўрсатиши талаб этилади. Шу билан бирга бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат иқтисодий эркинликларнинг кафолати бўлди, бозор институтларини яратиш учун қулай шароит яратди, ишбилармонлик тузилмалари шаклланиши ва ривожланишини дастаклади, аниқ мақсадга қаратилган тузилма сиёсатини амалга оширди. Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов “Иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни давлат йўли билан тартибга солиш ҳаммага маълум дастурлар – молия, кредит, солиқ, валюта сиёсати, нархларни назорат қилиш ҳамда билвосита таъсир кўрсатишнинг бошқа чоралари ёрдамида амалга оширилади. Худди шу йўл билан ҳақиқий бозор муносабатларига ўтиш ва у учун зарур шароитлар яратиш мумкин” деб кўрсатган. Бозор иқтисодиётига ўтишда биринчи навбатда ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаш чоралари кўрилди. Иқтисодиётнинг турли соҳалари субъектларининг ҳуқуқлари ва иқтисодий эркинлик борасидаги мақомини белгилаб берадиган қонунлар қабул қилинди. Корхоналар тўғрисидаги, кооперация тўғрисидаги, дехқон хўжаликлари тўғрисидаги, хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисидаги қонунлар шулар жумласидандир. Бозор муносабатларининг қарор топишини давлат томонидан тартибга солиш тизимида иқтисодий жиҳатдан мустақил бўлган корхоналар ва фуқароларнинг давлат билан ўзаро муносабатлари механизмини солиқлар тизими орқали белгилаб берадиган қонун ҳужжатлари ҳам қабул қилинди. Корхоналар банкрот бўлишининг қонун йўли билан эътироф этилиши айниқса муҳим аҳамиятга эга бўлди. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш орқали кўп укладли бозор иқтисодиётини шакллантириш биринчи даражали аҳамият касб этди. Бу жараёнлар меҳнат жамоаларининг манфааатларини ҳисобга олган, ижтимоий адолат принципларига қатъий риоя этилган ҳолда, давлат ва жамоатчиликнинг бевосита назорати остида, тасдиқланган махсус дастурлар асосида босқичма-босқич амалга оширилди. Ўзбекистонда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бир неча босқичда амалга оширилди. 1992-1993 йилги биринчи босқич – “кичик хусусийлаштириш ”да уй-жой, савдо ва умумий овқатланиш, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш, маҳаллий саноат корхоналари хусусийлаштирилди. Хусусийлаштиришнинг 1995 йилда бошланган иккинчи босқичи да саноатнинг асосий тармоқлари: ёқилғи-энергетика, кон саноати, машинасозлик ва пахтани қайта ишлаш комплексларида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнлари кенг тус олди. Умуман, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнида (1994-2010 йилларда) мамлакат бўйича 30731 та корхона ва объект хусусийлаштирилиб, уларнинг 21,5 % акциядорлик жамиятларига айлантирилди, 78,5 % эса хусусий мулк сифатида сотилди. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастурини фаол амалга ошириш натижасида 2010 йилнинг 1 январигача бўлган маълумотларга кўра рўйхатга олинган корхоналар умумий сонинг 92,7 % нодавлат мулкига тааллуқлидир, уларнинг 54,3 % - фермер ва деҳқон хўжаликлари, 20,8 % хусусий корхоналар, 0,9 % - хорижий капитал иштирокидаги корхоналар, 0,3 % - акциядорлик жамиятлари, 16,4 % - бошқа турдаги корхоналардир. жадвал Ўзбекистонда хусусийлаштириш жараёнида нодавлат хўжалик юритувчи субъектлар ташкил этилишининг динамикаси Жами Шу жумладан : Акциядорлик Хусусий мулк Йиллар хусусийлаштирилган корхона ва ташкилотлар жамиятларига айлантирилганлар (умумий сонга нисбатан % ҳисобида) сифатида сотилган лар (умумий сонга нисбатан % ҳисобида) 1994 9744 29,7 70,3 1995 8537 12,0 88,0 1996 1915 65,6 34,4 1997 899 50,7 49,3 1998 266 41,4 58,6 1999 373 37,8 62,2 2000 372 40,8 59,2 2001 1238 18,3 81,7 2002 1800 12,4 87,6 2003 1452 5,2 94,8 2004 1228 2,3 97,7 2005 980 0,3 99,7 2006 673 2,8 97,2 2007 631 - 100,0 2008 392 - 100,0 2009 135 - 100,0 2010 96 - 100,0 Жами 30731 21,5 78,5 Бошқарув механизмларини такомиллаштириш мақсадида иқтисодиётда институцианал ислоҳотлар амалга оширилди. Иқтисодиёт тармоқлари ва соҳаларини бошқарадиган, хўжалик юритувчи субъектларга иқтисодий эркинлик беришга ёрдамлашадиган, ташаббускорлик ва тадбиркорликнинг ривожланишини рағбатлантирадиган ташкилий-ҳуқуқий тузилмалар шакллантирилди. Хусусан, маъмурий-буйруқбозлик тизимининг ўзагини ташкил этган, марказдан туриб режалаштириш тизими асоси ҳисобланган Давлат режа қўмитаси, Давлат таъминот қўмитаси, Давлат нарх қўмитаси, Давлат агросаноат қўмитаси каби турли идоралар тугатилиб, янги бозор тузилмалари шакллантирилди. Ислоҳотларнинг биринчи босқичи мобайнида тармоқ вазирликлари хўжалик юритишнинг янги, бозор тузилмалари – уюшмалар, концернлар, корпорациялар ва бошқа хўжалик бирлашмаларига айлантириш йўли билан батамом тугатилди. Мамлакатда бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган янги молия ва икки поғонали банк тизими шакллантирилди, миллий валютани мустаҳкамлаш чоралари кўрилди. Бу мустақил пул-кредит сиёсати юритиш, бюджет ва пул сиёсатининг маъсулият доирасини белгилаб қўйишни, уларнинг ўзаро самарали муносабатини таъминлади. Айни пайтда хўжалик юритувчи субьектлар ва бюджет ташкилотларининг молиявий маблағлардан фойдаланишдаги мустақиллиги сезиларли даражада ортди. Оқилона иқтисодий сиёсатнинг амалга оширилиши натижасида Ўзбекистонда мураккаб ўтиш даврида ҳам ялпи ички маҳсулот ҳажми кескин равишда пасайиб кетишига йўл қўйилмади. 1996 йилдан эътиборан эса мамлакатда барқарор иқтисодий ўсиш таъминланяпти. Бу муваффақиятларга эришишда кенг кўламли бозор ислоҳотларини жорий этиш, қулай инвестиция муҳитини яратиш, иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва янгилаш, экспортга ихтисослашган янги тармоқ ва корхоналар барпо этиш, бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал суратларда ривожлантириш алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Иқтисодиётни таркибий қайта қуриш Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгунча импортнинг энг муаммоли моддалари ҳисобланган энергия ресурслари ва доннинг ташқаридан олиб киришга боғлиқликдан тўла ҳалос бўлиш имконини берди ҳамда макроиқтисодий барқарорлик учун шарт-шароит яратди. 1997 йилда ислоҳотлар амалга оширила бошлагандан бери дастлабки марта ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши (105,2%) мамлакат аҳолиси сони ўсиши(101,8%)дан юқори бўлди. Иқтисодий ислоҳотлар • ижтимоий йўналтирилган бозор ислоҳотларининг ҳуқуқий асосини яратиш; • кўпукладли иқтисодиётни шакллантириш; • иқтисодиёт тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш; • экспорт салоҳиятини ошириш; расм. Иқтисодий ислоҳотлар самараларининг инсон тараққиётига таъсири Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг биринчи босқичида иқтисодиёт соҳасида юз берган туб ўзгаришлар асосида кейинги босқичнинг стратегик мақсадлари ва йўналишлари: иқтисодиётни модернизация қилиш ва ислоҳ этишни янада чуқурлаштириш, инвестиция фаолиятини кучайтириш, чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва шу негизда Иқтисодий ислоҳотларнинг самаралари • макроиқтисодий барқарорлик, иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари; • ялпи ички маҳсулот ҳажми ва миллий даромаднинг ортиши; • иқтисодий мустақилликка эришиш Иқтисодий ўсишнинг инсонни ривожлантиришга таъсири • инсон капиталига инвестицияларнинг кўпайиши; • ижтимоий соҳанинг ривожлантирилиши; • аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатининг ортиши; • ижтимоий ҳимояга муҳтож аҳоли тоифаларини қўллаб- иқтисодий барқарор ўсишни таъминлаб, бозор муносабатларини тўлиқ жорий этиш белгилаб олинди. 2000-2011 йиллар мобайнида мамлакатда ялпи ички маҳсулот ҳажми (ЯИМ) 2,1 баробар ошди. Мазкур кўрсаткич бўйича Ўзбекистон дунёнинг иқтисодиёти жадал ривожланаётган мамлакатлари қаторидан жой олди. Иқтисодиётда юз бераётган жиддий таркибий ва сифат ўзгаришлардан 2000 йилда мамлакат ялпи ички маҳсулотини шакллантиришда саноат ишлаб чиқаришининг улуши 14,2 % ни ташкил этгани ҳолда 2011 йилда бу кўрсаткич 24,1 % га етгани далолат беради. Транспорт ва алоқанинг улуши тегишли равишда 7,7 % дан 12,4 % га етди. Қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотлари етиштириш 2000 йилдаги 1 387,2 млрд.сўмликдан 2011 йилда 19   633,6 млрд.сўмликка, яъни ўн олти баравардан кўпроққа ортган бўлса ҳам, тармоқ ишлаб чиқаришининг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши 30,1 % дан 17,5 % га тушди. (жадвал). жадвал Мамлакат ялпи ички маҳсулот ҳажмида иқтисодиёт тармоқларининг улуши (ЯИМ умумий ҳажмига нисбатан % ҳисобида) Тармоқлар 1990 йил 2000 йил 2011 йил 2011 йилда 1990 йилга нисбатан, % Саноат 17,6 14,2 24,1 136,4 Қишлоқ хўжалиги 33,4 30,1 17,5 -190,8 Қурилиш 5,8 6,0 6,4 110,4 Транспорт ва алоқа 5,2 7,7 12,4 238,5 Савдо 4,5 10,8 9,0 200,0 Бошқа тармоқлар 22,2 18,7 23,7 106,8 Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ҳажми ҳам 2000 йилга нисбатан 4 баробардан зиёд ошди. Саноат маҳсулоти умумий ўсишининг қарийб 70,0 % ни юқори қўшимча қийматга эга бўлган тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган соҳалар ташкил этди. Жадал суръатлар билан ривожланаётган машинасозлик ва автомобилсозлик, кимё ва нефть-кимё, озиқ-овқат, қурилиш материаллари саноати, фармацевтика ва мебелсозлик миллий иқтисодиётнинг ҳақиқий локомотивига айланди. 77750,6 41655,9 14926,3 19633,6 18291,3 020000400006000080000 Ялпи ички маҳсулот Саноат Истеъмол товарлари Қишлоқ хўжалиги Асосий капиталга инвестициялар расм. Ўзбекистон Республикасининг 2011 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари, (млрд.сўм ҳисобида) Мамлакат иқтисодиётида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка устуворлик беришда улар тузилмаларининг қуйидаги иқтисодий афзалликлари ҳисобга олинди. Яъни: ● улар иқтисодий ўсиш суръатларини оширишни таъминлайди; ● бозор тизими зарур эгилувчанликка эга бўлишига хизмат қилади, иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни тезлаштиради, мулкни давлат тассаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнларини чуқурлаштиради; 8742,7 19211,7 6513,8 13395 2827,6 05000100001500020000 Саноат Қишлоқ хўжалиги Қурилиш Чакана савдо Экспорт расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг 2011 йилда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётидаги салмоғи, (млрд.сўм ҳисобида, экспорт – млн.АҚШ доллари) ●рақобат муҳитини шакллантиради, минтақавий ва маҳаллий бозорларда йирик бизнеснинг монополиясини чеклайди, ҳамда уларнинг ўз корхоналарининг минтақалардаги бўлинмаларини ташкил этиш орқали ишлаб чиқаришларини оқилона ташкил этишларига туртки бўлади; ● фан-техника тараққиётини тезлаштиради (кам сонли маҳсулот ва тажриба ишлаб чиқаришни йўлга қўяди, инновацияларни яратиш ва жорий этишга интилади); ● кичик корхоналар учун капиталнинг қуйироқ техник тузилмаси хос бўлганлиги сабабли уларда йирик корхоналарга нисбатан меҳнат бирлигига ишлатилаётган ишлаб чиқариш воситалари бирлиги кўпроқ тўғри келади; ● иқтисодиётнинг бу сектори давлат ва маҳаллий бюджетларга молиявий тушумларнинг муҳим манбаси ҳисобланади. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик мамлакат ялпи ички маҳсулоти таркибида ҳал қилувчи тармоққа, ижтимоий фаол аҳолимизнинг катта қисмини қамраб олган соҳага айланди. 2011 йилда кичик бизнеснинг ЯИМдаги улуши 54,0 % га етди. Кичик бизнес субектлари ишлаб чиқараётган маҳсулотларни сотиш қарийб 2 баробар кўпайиб, 600 миллиард сўмни ташкил этди, зарур хомашё ресурслари қўшиб ҳисоблаганда, 2,8 триллион сўмдан ошди. Айни пайтда Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш 13,0 миллиард сўмдан ортиқ бюджет маблағини тежаш имкониятини яратди. Кичик бизнес Ўзбекистон учун энг долзарб масалалардан бири – меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлашда асосий ўринни эгаллади. 2011 йилда мамлакатда яратилган қарийб 1 миллионга яқин иш ўрнининг 610 мингдан зиёди ёки 64,0 % иқтисодиётнинг шу сектори ҳиссасига тўғри келади. Умуман, бугунги кунда 8913,5 минг нафар киши, иқтисодиётда жами иш билан банд бўлганларнинг 74,8 % кичик бизнес тузилмаларида меҳнат қилмоқда. 18,5 13,2 9 5,66,711,827,8 Энергия манбалари ва нефть маҳсулотлари Озиқ-овқат маҳсулотлари Пахта толаси Кимё ва ундан тайёрланган маҳсулотлар Машина ва ускуналар Хизматлар Бошқалар -расм. 2011 йилда мамлакат экспортининг таркиби, (экспорт умумий ҳажмига нисбатан % ҳисобида) Миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларида таркибий ўзгаришларни амалга ошириш экспорт ҳажми, унинг таркиби ва сифатига ижобий таъсир кўрсатди. 2011 йилда экспорт маҳсулотлари ҳажми 15 миллиард АҚШ долларидан кўпроқни ташкил этди. Бу 2000 йилга нисбатан 4,6 баробар зиёддир. Ташқи савдо айланмасининг ижобий сальдоси 4,5 миллиард АҚШ долларидан ошди. Экспорт таркибида тайёр маҳсулотлар улуши 2000 йилда ги 46 ,0 % дан 2011 йилда 60 ,0 га етди. Сўнгги йилларда Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги кўпчилик мамлакатларида ташқи қарзларининг ялпи ички маҳсулотларига нисбатан салмоғи тобора ортиб бормоқда. Бу кўрсаткич Қозоғистонда 102,0 %, Қирғизистонда – 81,0 %, Украинада – 64,0 %, Россияда – 37,0 % ни ташкил этмоқда. Ўзбекистонда эса амалга оширилаётган оқилона иқтисодий сиёсат натижасида ялпи ички маҳсулот ҳажмига нисбатан ташқи қарзларнинг салмоғи 2012 йил 1 январь ҳолатига кўра 17,5 %, экспорт ҳажмига нисбатан 53,7 % дан ошмайди. Мазкур кўрсаткич халқаро мезонлар бўйича “ҳар жиҳатдан мақбул ҳолат” деб баҳоланади. Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда эришилган натижалар Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки ва бошқа нуфузли халқаро молия ташкилотлари томонидан юксак баҳоланмоқда. Халқаро валюта жамғармасининг баёнотида, жумладан, шундай дейилади: “Ўзбекистон жадал ўсишга эришди ва глобал молиявий инқирозга қарши самарали чоралар кўрди. Кейинги беш йилда Ўзбекистонда ўсиш суръатлари ўртача 8,5 фоизни ташкил этди ва бу Марказий Осиёдаги ўртача ўсиш кўрсаткичидан юқоридир». Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ва мутаносиб ривожланиб бораётганини 2005 йилдан бошлаб Давлат бюджети профицит билан бажарилаётгани ҳам яққол тасдиқлаб турибди. 2011 йилда Давлат бюджетининг харажатлар қисми 2000 йилга нисбатан қарийб 17,8 баробар ўсди. Давлат бюджети харажатларининг 58,7 фоизи ижтимоий соҳани молиялаш ва аҳолининг кам таъминланган қатламларини қўллаб-қувватлашга йўналтирилди. Инсон капиталига инвестициялар Инсон капиталига инвестициялар уни инвестицияларнинг бошқа туридан фарқлайдиган қатор хусусиятларга эгадир. Улар қуйидагилардан иборат: 1. Инсон капиталига инвестицияларнинг самарадорлиги бу инвестициялар киритилган шахснинг умр кўриши давомийлигига (меҳнатга лаёқатли даври давомийлигига) бевосита боғлиқдир. Инсонга инвестициялар қанчалик эрта киритилса, улар шунчалик тез самара келтира бошлайди. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, сифатлироқ ва узоқ муддатли инвестициялар юқори ва узоқ муддатли самара келтиради. 2. Инсон капитали фақат жисмоний ва маънавий жиҳатдан эскириш, шунингдек жамланиш ва кўпайиш хусусиятига эгадир. Инсон капиталининг эскириши, биринчидан, инсон организми табиий эскириши (қариши даражаси), иккинчидан, билимлар эскириб қолиши ёки олинган билимлар қийматининг ўзгариши даражаси билан белгиланади. Инсон капитали ходимни мунтазам ўқитиб бориш ва у томонидан ишлаб чиқариш тажрибасини бойитиши жараёнида тўпланиб боради. Агар мазкур жараён узлуксиз давом этса, инсон капиталининг сифат ва миқдор хусусиятлари яхшиланиб ва кўпайиб боради. 3. Инсон капитали тўпланиб боргани сари унинг даромад келтириши муайян чегарагача ортиб боради. Бу чегара фаол меҳнат фаолиятининг юқори чегараси (фаол меҳнатга лаёқатли ёш) билан чегараланган, шундан сўнг инсон капиталидан даромад олиш кескин камайяди. 4. Инсон капитал шаклланишида “ўзаро кўпайиш самараси” хусусиятига эга бўлади. Унинг моҳияти шундан иборатки, таълим бериш жараёнида фақат таълим олаётган шахснинг эмас, балки таълим бераётган шахснинг ҳам инсон капитали сифати яхшиланиб, миқдори ортади. Бунинг натижасида ҳам таълим олувчи, ҳам таълим берувчининг иш хақи ортади. 5. Инсонга киритиладиган барча инвестицияларни ҳам инсон капиталига маблағ киритиш деб ҳисоблаб бўлмайди, яъни инсон капиталига инвестициялар ижтимоий жиҳатдан мақсадга мувофиқ ва иқтисодий жиҳатдан зарур бўлиши шарт. Масалан, жиноий фаолият билан боғлиқ харажатлар инсон капиталига инвестициялар ҳисобланмайди, чунки улар ижтимоий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас ва жамият учун зарарлидир. 6. Инсонга маблағ киритишнинг хусусиятлари ва турлари тарихий, миллий, маданий ўзига хосликлар ва анъаналар билан боғлиқдир. Масалан, фарзандларнинг таълим даражаси ва касб танлаши кўп жиҳатдан оилавий анъаналарга ҳамда ота-оналарининг таълими даражасига боғлиқдир. 7. Инвестициянинг бошқа шаклига нисбатан инсонга маблағлар киритилиши ҳам алоҳида шахс, ҳам бутун жамият нуқтаи назаридан энг манфаатли хисобланади. АҚШдаги Пенсильвания университети таълим кафедраси профессори Роберт Земскийнинг Тафта университети хузуридаги Флетчер бизнес мактаби иқтисодичиси Лайза Линч ва Уоттондаги менеджмент профессори Питер Копелли билан биргаликда амалга оширган тадқиқотлари (3100 тадан кўпроқ иш жойлари тахлил қилиб чиқилган) таълим даражаси 10,0 % га ортганда жамланма меҳнат унумдорлиги 8,6 % га ўсишини кўрсатди. Таққослаш учун шуни келтириш мумкинки, асосий фондлар шу даражага кўпайтирилганда меҳнат унумдорлиги атиги 3,4 % га ортган. Бошқача қилиб айтганда, инсон капиталига инвестициялардан олинадиган фойда техникага капитал қуйилмалардан олинадиган фойдадан уч баробар юқоридир. К. Макконнелл ва С. Брю инсон капиталига киритиладиган инвестицияларининг уч турини ажратиб кўрсатганлар: • таълимга, шу жумладан умумий ва махсус, расмий ва норасмий таълимга, иш жойида тайёргарликка харажатлар; • соғлиқни сақлашга (касалликлар профилактикаси, тиббий хизмат кўрсатиш, пархез таом, турар жой шароитларининг яхшилаш) харажатлар; • ходимларнинг нисбатан қуйи самарали жойлардан юқорироқ самарали жойларга миграция қилиш имкониятини берадиган ҳаракатчанликка харажатлар. 1. Инсон капиталига инвестициялар расм. Инсон капитали шакллантирилиши ва ундан фойдаланилишининг алгоритми Таълим билан биргаликда инсон саломатлигига маблағ киритиш ҳам нихоятда муҳимдир. Инсон капиталини жамғариш учун саломатликнинг иқтисодий қиймати ва аҳамияти шубхасиздир. Мамлакатда умр кўриш давомийлигининг паст даражада бўлиши саломатликни сақлаш учун инвестициялар киритишни устувор харажатлар қаторига қўшади. Бу эса инсон ҳаётини узайтиришга, демак инсон капитали амал қиладиган даврни кўпайтиришга кўмаклашади. Шахс саломатлигининг қониқарсиз аҳволи меҳнат унумдорлигини пасайтиради. Жисмонан заиф ва бемор ходимлар ўз инсон капиталини тўла даражада намоён қила олмайдилар. Шунинг учун корхоналар ўз ходимларининг саломатлигига инвестициялар киритишдан иқтисодий 7. Инсоннинг ўз капиталига янги инвестициялар киритишга мотивациясининг ортиши 6. Инсон турмуш даражаси ва турмуш сифатининг ортиши 2. Инсон томонидан зарур капиталнинг жамғарилиши 3. Тўпланган капиталдан меҳнат фаолияти жараёнида фойдаланиш 4. Меҳнат унумдорлигининг ортиши ва ишлаб чиқаришнинг ривожланиши5. Инсон меҳнатига ҳақ тўлашнинг кўпайиши, унинг даромадларининг ортиши жиҳатдан манфаатдорлар. Шу муносабат билан касб касалликларининг олдини олиш, айрим ходимлар учун пархез таомлар тақдим этиш ёки барча ходимларни бепул овқатлантириш, иш жойида тиббий хизмат кўрсатиш, ходимларнинг дам олиш уйларида ҳордиқ чиқариш, тиббиёт муассасаларида даволанишлари харажатини қоплаш, уларнинг турар жой шароитларини яхшилаш, ходимларни бахсиз ходисалардан суғурта қилиш алоҳида аҳамиятга эгадир. Бугунги кунда илмий ишланмаларга харажатлар ҳам инсон капиталига инвестициялар ҳисобланади. Фаннинг ривожланиши жараёнида фақат интеллектуал янгиликлар яратилиб, улар асосида ишлаб чиқаришнинг янги технологиялари шаклланибгина қолмасдан, балки янги қобилият ва эхтиёжларга эга бўлган одамларнинг ўзи ҳам сифат жиҳатдан ўзгаради. Ахборот жамиятида фан ўзига хос “инсон капитали генератори”га айланади. Маданият инсон капитали такрор ҳосил қилиниши жараёнига таъсир кўрсатади, маънавиятсиз шахсни уйғун ривожлантириб бўлмайди. Маданиятда авлодлар тажрибаси жамланади, билимлар, кўникмалар сақланади. Одамларнинг маданий даражаси жамиятнинг иқтисодий ривожланишига, унинг ижтимоий-сиёсий, мафкуравий, таълим ва маънавий- ахлоқий таркибига жиддий даражада таъсир кўрсатади. Инсон капиталига маблағ киритиш самарадорлигини баҳолашга турлича ёндашувлар мавжуд. Я. Фитц-енц инсон капиталига инвестициялар самарасини ҳисоблаб чиқиш учун уни оддийгина тарзда: даромадни ходимлар сонига бўлган ҳолда аниқлашни таклиф этган: Инсон капиталига инвестициялар самарадорлигининг коэффициенти = (Фойда - (Харажатлар - [Иш хақи+Имтиёзла)]) : Иш хақи + Имтиёзлар Бу 1985 йилги Инсон ресурслари самарадорлиги тўғрисидаги маърузада келтирилган биринчи кўрсаткич эди. Ходимнинг таълим олишига инвестициялар унинг инсон капиталини шакллантиради ва муайян даврдан сўнг ўз эгасига қуйидаги формула бўйича фойда келтиради: Yn = X0 + RCn, бунда Yn - n йил таълимга эга шахснинг иш ҳақи; Хо – ноль даража таълимга эга ходимнинг иш ҳақи ; R – таълимга сарфларнинг жорий самараси нормаси ; С n - n йил таълим олиш давомида инвестициялар ҳажми . Таълимга харажатлар ва бунинг натижасида олинадиган фойда аниқланганидан сўнг олинган фойда миқдори чиқимлар миқдори билан таққосланади. Бу икки миқдор ўртасидаги фарқ олинган таълим қийматини кўрсатади. жадвал Инсон капиталига инвестицияларнинг самараси Жамият учун Иш берувчи учун Ходим учун Манфаатлар: • давлатнинг рақобатдошлиги ортиши; • солиқ тушумларининг кўпайиши; • аҳоли касалланиши даражасининг пасайиши; • ишсизлик Манфаатлар: • маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми кўпайиши ва сифатининг яхшиланиши ҳисобига фойда олишнинг ортиши; • бозорда рақобатдошликнинг мустаҳкамланиши; Манфаатлар: • иш ҳақининг ортиши; • ишсиз қолиш хавфининг камайиши; • касалланиши оқибатида иш ҳақидан маҳрум бўлишнинг камайиши даражасининг камайиши; • ижтимоий тўловларнинг, шу жумладан ишсизларга харажатларнинг камайиши; • ижтимоий барқарорликнинг мустаҳкамланиши ва бошқалар • касаллик сабабли ходимларнинг ишга чиқмаслиги туфайли йўқотишларнинг камайиши Харажатлар: • аҳолига таълим бериш даврида солиқ тушумларининг камайиши; • таълим, соғлиқни сақлаш ва бошқа мақсадлар учун бевосита умумий харажатлар Харажатлар: • техника хавфсизлиги, ходимларга тиббий хизмат кўрсатиш учун бевосита харажатлар; • ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш даврида меҳнат унумдорлиги пасайиши билан боғлиқ билвосита йўқотишлар; • малакали ходимларнинг ишдан бўшаб кетиш хавфи Харажатлар: • таълим олиш ва тиббий хизмат учун бевосита шахсий харажатлар Г.Псахаропулос мамлакатларнинг аҳоли жон бошига даромадлари асосида таълимга инвестицияларнинг ижтимоий самарадорлигини аниылаган. Уларга мувофиқ, энг камбағал давлатларда аҳоли жон бошига даромад паст бўлган ҳолатларда бошланғич таълимнинг самарадорлиги 23,0%, ўрта таълимнинг самарадорлиги – 15,0%, олий таълимники эса –11,0% ни ташкил этган. Даромад даражаси юқори бўлган энг ривожланган мамлакатларда эса бошланғич таълимнинг самарадорлиги – 14,0%, ўрта таълимники – 10,0%, олий таълимники – 8,0% тенг бўлган. Мазкур мамлакатларнинг ҳукуматлари таълим соҳасига инвестицияларни лойиҳалашда юқорида қайд қилинган самарадорликни 8,0 %д ан кам ҳолда прогноз қиладилар. Шу билан бирга академик ёки ўрта касб-ҳунар таълим самарадорлиги таҳлил этилган тадқиқотларда академик таълим – 16,0%, ўрта касб-ҳунар таълими -11,0 % самара келтириши ҳисоблаб чиқилган. Тадқиқотчилар мазкур фарқни харажатлар миқдори билан изоҳлайдилар. Чунки, касб-хунар таълими умумакадемик таълимга нисбатан кўпроқ харажатларни талаб қилади. Жахон банки экспертлари инсон капитали қийматининг баҳолашнинг ўз усулларини таклиф қилганлар. Улар бунинг учун жамланма миллий бойлик даромадидан миллий бойлик қиймати –ер, фойдали қазилмалар, ўрмон ва денгиз ресурслари, ишлаб чиқариш капитали ва бошқа активлар айрилади. Бунинг натижасида ҳосил бўладиган миқдор инсон капитали қийматидир. Ушбу усулда ҳисоблаб чиқилган инсон капиталининг қиймати ҳатто камбағал мамлакатларда ҳам миллий даромаднинг ярмига яқинини, ривожланган давлатларда эса – тўртдан уч қисмини ташкил этади. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараққиёт дастурининг маълумотлари ҳам мамлакат ялпи ички маҳсулот индекси инсон капиталининг асосий қисми – бевосита таълим даражаси индексига боғлиқлигини асослайди (жадвал). жадвал Ялпи ички маҳсулот индексининг таълим индекси даражаси билан боғлиқлиги Таълим Ялпи ички Мамлакатлар даражаси индекси маҳсулот индекси Юқори даромадга эга мамлакатлар 0,97 0,96 Ўртача даромадли мамлакатлар 0,84 0,70 Паст даромадли мамлакатлар 0,58 0,52 Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрига кўра миллий инсон капиталини ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегияси қуйидаги принципларга мувофиқ амалга оширишили зарур: 1. Миллий инсон капиталинин шакллантириш ва такрор ҳосил қилишда давлатнинг асосий роилини эътироф этиш. 2. Инсон капитали ва янгича турмуш сифатини шакллантириш вазифаларини комплекс ҳал этиш. 3. Иқтисодий ўсиш ижобий динамикасини таъминлайдиган бошқа унсурларга нисбатан фан, таълим, соғлиқни сақлаш, маданиятни устувор ривожлантириш. Бу инсон капиталининг сифати мамлакатни ижтимоий иқтисодий ривожлантириш сохасида энг мухим омилдир. Инсон капитални шакллантириш жараёнида инвесторларнинг ўзаро қалин ҳамкорлиги талаб этилади. Ана шу ўзаро ҳамкорликда давлатнинг функцияси умумий инсон капиталини яратишдан иборатдир. Яъни бу меҳнат функцияларини бажариш учун зарур бўлган умумий таълимни ҳамда соғлиқни сақлашни ижтимоий тизим сифатида ривожлантириш заруратини англатади. Инсон капиталининг жамият учун ниҳоятда муҳимлиги давлат харажатларнинг катта қисмини ўз зиммасига олиши зарурлигини англатади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда умумий таълим, ўрта махсус, касб–ҳунар таълими, соғлиқни сақлаш асосан давлат томонидан молиялаштирилади. Жумладан, мамлакатда Кадрлар тайёрлаг миллий дастури доирасипа 2005-2010 йиллар давомида 7800 дан ортиқ умумтаълим муассасаси, қарийб 1500 та касб-ҳунар коллежи ва академик лицей барпо этилди ва реконструкция қилинди (жадваллар). жадвал Ўзбекистонда касб-ҳунар коллежларини қуриш ва қайта таъмирлаш Йиллар Фойдаланишга топширилган ўқув ўринлари Ўзлаштирилган инвестициялар (млрд.сўм) Жами Шу жумладан Жами Шу жумладан Янги қурилиш Қайта таъмирлаш Янги қурилиш Қайта таъмирлаш 2005 63600 36440 29160 193,3 123,5 69,8 2006 69660 47230 22430 179,1 136,2 42,9 2007 110940 87720 23220 323,3 270,2 53,1 2008 113195 105090 8105 355,0 336,3 18,5 2009 115610 96165 19445 472,9 421,4 51,5 2010 20330 12945 7385 149,4 117,9 31,5 Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга оширишга киришилган 1998-2010 йилларда касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейлар қуриш ва қайта таъмирлашга 2559,1 млрд.сўм, 2011 йилда эса яна 21,1 млрд.сўм сарфланди. жадвал Ўзбекистонда академик лицейларни қуриш ва қайта таъмирлаш Йиллар Фойдаланишга топширилган ўқув ўринлари Ўзлаштирилган инвестициялар (млрд.сўм) Жами Шу жумладан Жами Шу жумладан Янги қурилиш Қайта таъмирлаш Янги қурилиш Қайта таъмирлаш 2005 6840 5850 990 22,7 19,9 2,8 2006 3240 3240 - 15,9 15,2 0,7 2007 12885 10365 2520 50,4 42,1 8,3 2008 14655 9990 4465 51,8 35,0 16,8 2009 12300 8815 3405 60,5 46,3 14,2 2010 2250 900 1350 34,8 24,5 10,2 Ўзбекистонда мактаблар, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ўқув юртлари учун дарсликлар ва ўқув қўлланмаларини тайёрлаш тизими шаклланган, шунингдек, дарсликлар ва ўқув қўлланмаларини чоп этиш учун нашриёт базаси қарор топган. Шу билан бир қаторда ўқув юртларини мебель, лаборатория ускуналари, касб-ҳунар-ишлаб чиқариш таълимига оид кўплаб асбоб-ускуналар турларини ишлаб чиқариш ҳамда уларни жиҳозлаш йўлга қўйилган. Давлат томонидан ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими муассасаларини жиҳозлаш учун 128,0 млрд.сўм ҳамда 209,4 млн.АҚШ доллари ҳаражат қилинди.21,1 млрд.сўм эса бу тизим учун дарслик ва адабиётлар нашр қилишга йўналтирилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси олий ўқув юртларини ривожлантиришнинг 2011-2015 йилларга мўлжалланган дастурини қабул қилган. Ушбу дастурнинг асосий мақсади – олий мактабнинг моддий- техника базаси ва жиҳозланишини янада мустаҳкамлаш, замонавий ўқув лаборатория ва асоб-ускуналар билан таъминлаш, пировард мақсадда эса ўқув дастурларини такомиллаштириш, ҳозирги даврнинг тобора ортиб бораётган талабларига жавоб берадиган кадрлар тайёрлашни таъминлашдир. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарорига мувофиқ олий таълим муассасаларининг моддий-техник базасини модернизация қилиш ва мутахассислар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш бўйича 2011-2016- йилларга мўлжалланган дастурни амалга ошириш учун 277,0 миллиард сўмдан ортиқ маблағ йўналтириш кўзда тутилган Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга оширишда ёшларни спорт билан шуғулланишга жалб этиш ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Бюджет, ҳомийлик ва хайрия маблағлари ҳисобидан молиялаштириладиган Ўзбекистон Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси маблағлари ҳисобидан қарийб 1500 та энг замонавий, барча ёшлар фойдаланиши мумкин бўлган болалар спорти объектлари барпо этилди. Бугунги кунда мамлакатдаги деярли ҳар бир мактаб, коллеж ва лицей очиқ спорт майдончалари билан биргаликда замонавий спорт анжомлари билан жиҳозланган ёпиқ спорт заллари ва сузиш ҳавзаларига эга. Ўзбекистонда уч босқичдан иборат, ҳар йили ўтказиладиган, мактаб ўқувчилари учун “Умид ниҳоллари”, касб-ҳунар коллежи ва академик лицей ўқувчилари учун “Баркамол авлод”, олий ўқув юртлари талабалари учун “Универсиада” яхлит спорт мусобақалари тизими шаклланган. Ушбу тизим талаба ёшларни оммавий равишда жисмоний соғломлаштириш ва спорт ҳаракатига жалб этиш имконини бермоқда. Ўзбекистонда таълим тизимини ривожлантиришда халқаро ва минтақавий молия муассасалари, чет эл давлатларининг техник ёрдамлари ҳам муҳим роль ўйнамоқда. Улар республикада умумтаълим, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълимни қўллаб-қувватлаш учун 500,0 млн.АҚШ долларидан кўпроқ маблағ киритдилар. Бу ҳамкорлар қаторида Жанубий Корея ва Германия ҳукумати, Осиё тараққиёт банки, Жаҳон банки, Ислом тараққиёт банки, ОПЕК фонди, Саудия фондини келтириш мумкин (8.7- расм). 290 110 42 20 100 0100200300 Осиё тараққиёт банки Жанубий Корея Ислом тараққиёт банки Германия Бошқалар расм. Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ривожлантиришга халқаро ва минтақавий молия ташкилотлари, хорижий мамлакатларнинг техник ёрдами (млн.АҚШ доллари ҳисобида) Ўзбекистонда аҳоли учун барча биринчи тиббий ёрдам бепул ҳисобланади. Шошилинч тиббий ва педиатрия ёрдами, туғруқ ва ҳомиладор аёлларга тиббий ёрдам, шунингдек, онкологик, юқумли ҳамда бошқа қатор ижтимоий аҳамиятга эга касалликларни даволаш хизматлари ҳам шу асосда амалга оширилмоқда. Ҳозирги вақтда мамлакатнинг Давлат бюджетида соғлиқни сақлаш соҳасига сарфланаётган харажатлар улуши 15,7 % ни, ялпи миллий маҳсулот умумий ҳажмининг 4,1 % ни ташкил этади. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози давом этаётганига қарамасдан, 2009-2011 йилларда давлат томонидан соғлиқни сақлаш соҳасини молиялаш ҳажми 2,5 баробар кўпайди. Умуман олганда, кейинги ўн йил мобайнида соғлиқни сақлаш соҳасини ривожлантиришга йўналтирилган бюджет маблағлари ҳамда имтиёзли кредит ва грантлар 750 миллион АҚШ долларидан зиёдни ташкил этди 2011 йилнинг ўзида даволаш-профилактика муассасаларини реконструкция қилиш, уларни замонавий лаборатория, диагностика ва даволаш жиҳозлари билан таъминлаш учун қиймати қарийб 137,0 миллиард сўмлик бюджет маблағлари ҳамда 136,0 миллион АҚШ долларилик хорижий имтиёзли кредит ва грантлар йўналтирилди. Барча вилоятлар марказлари ва Тошкент шаҳрида скрининг марказлари ташкил этилди ва уларнинг фаолиятини таъминлаш учун 2011 йилнинг ўзида 4,0 миллион АҚШ доллардан ортиқ маблағ йўналтирилди. Айни пайтда мамлакатда перинатал марказлар тармоғи ҳам жадал ривожланмоқда. Ўтган ўн йил давомида республикада 11 та перинатал марказ ташкил этилди. 2011 йилда уларда 158 минг нафардан ортиқ, яъни 2000 йилга нисбатан 10 баробар кўп она ва бола тиббий кўрикдан ўтказилди. 2011 йилда республикада бюджетдан ташқари Таълим ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, капитал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармаси ҳам ташкил этилди. Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизимидаги ислоҳотларнинг янги босқичи вазифаларини амалга оширишга киришилган. Мазкур йўналишда белгиланган тадбирларда соғлиқни сақлаш муассасалари тармоғини мақбуллаштиришни ниҳоясига етказиш ва уларни энг замонавий аппаратура билан босқичма-босқич қайта жиҳозлаш кўзда тутилган. Айнтқса, ихтисослаштирилган тиббиёт марказларининг моддий-техник, илмий ва амалий базасини янада мустаҳкамлаш, тиббиёт ходимларини рағбатлантиришга катта эътибор берилади. Бу мақсадлар учун турли манбалар ҳисобидан яқин йилларда 1,5 миллиард АҚШ долларига тенг маблағлар йўналтирилади. Ўзбекисмтон Республикаси Президенти И.А.Каримов “ушбу масалага биз нафақат аҳоли фаровонлиги ва саломатлигини мустаҳкамлашнинг муҳим омили, балки иқтисодиётимизни юксалтириш ва жамиятимиз барқарор тараққиётининг муҳим кўрсаткичларидан бири сифатида қарамоқдамиз” деб уқтирди. Инсон капиталига оила даражасида ҳам инвестициялар киритиш мақсадга мувофиқдир. Чунки, инсон капиталининг барча таркибий қисмлари оила ўз фарзандига киритадиган инвестициялар орқали шакллантирилади ва кўпайтирилади. Инсоннинг интеллектуал ва психофизиологик қобилиятларини оилада ривожлантириш унинг келгусида камол этиши ва инсон капитали мунтазам такомиллашиб боришининг пойдеворидир. Шундай бўлса ҳам инсон капиталининг асосий инвестори – мазкур капитал эгасининг ўзидир. Шахс ўз инсон капиталига инвестиция киритишнинг мақсадга мувофиққлиги тўғрисида қарор қабул қилар экан, кутилаётган харажатлар ва олиниши мўлжаланаётган даромадларни таққослайди. Кимдир дарҳол манфаат топишни маъқул топади, бошқалар эса келажакда олиши мумкин бўлган даромадни кўпроқ қадрлайди. Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

Похожие

Инсон тараққиёти концепцияси
Инсон тараққиёти омиллари
Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари
Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти
Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари