Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари - Идея национальной независимости - Рефераты

Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

282.5 KB

Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари Режа: 1. Инсон манфаатларини таъминлашда барқарор ривожланишнинг роли 2. Билимга асосланган иқтисодиёт – тараққиётнинг бош омили 3. Мамлакатда инсон тараққиётининг асосий йўналишлари

Инсон манфаатларини таъминлашда барқарор ривожланишнинг роли Ўзбекистон Республикаси ҳукумати Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ривожланиш дастури билан Мингйиллик миллий мақсадларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш соҳасида қалин ҳамкорлик билан қилиши биргаликда инсонни ривожлантиришнинг бошқа йўналишлари бўйича ҳам шериклик алоқаларини мустаҳкамламоқда. Ўзбекистоннинг БМТ Ривожланиш дастури билан ҳамкорлигидаги 2010-2015 йилларга мўлжалланган Ҳаракат режаси бунинг амалий ифодасидир. Аввал ҳам ана шундай, 2005-2009 йилларга мўлжалланган дастур қабул қилинган эди. Унда қуйидаги вазифаларни ҳал этиш режаланган эди: • иқтисодий ривожланиш ва кам таъминланган аҳоли сонини камайтириш; • демократик бошқарув соҳасидаги ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш; • атроф мухит ва энергетика. БМТнинг Ривожланиш дастури Ўзбекистон Республикаси аҳолиси фаровонлигини ошириш стратегиясини ишлаб чиқишда техникавий ёрдам кўрсатди. Мамлакат ҳукумати мазкур миллий стратегияни 2007 йилнинг август ойида Ўзбекистонни 2008-2010 йилларда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий ҳужжати сифатида маъқуллади. БМТнинг Ривожланиш дастури мамлакат ҳукуматига Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Мингйиллик ривожланиш мақсадларини Ўзбекистоннинг миллий шароитларига мослаштиришда ҳам ёрдам кўрсатди. Натижада Миллий мақсадлар кейинчалик Аҳоли фаровонлигини ошириш стратегияси га киритилди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ўзбекистонда Ривожланишга кўмаклашиш бўйича дастури (ЮНДАФ 2010-2015 йиллар) қуйидаги стратегик мақсадларга эришишга қаратилган: • иқтисодий бошқарув ва кам таъминланган аҳоли сонини камайтириш;

• атроф муҳит ва энергетика; • демократик бошқарув. Ушбу йўналишлар асосида мамлакатда 2011-2015 йиллардаги энг муҳим стратегик вазифалар сифатида қуйидагилар белгилаб олинган: • макроиқтисодий барқарорлик ва иқтисодий ўсишнинг барқарор юқори суръатларини таъминлаш, иқтисодиёт тармоқларини янада диверсификация қилиш ҳисобига унинг сифат кўрсаткичларини яхшилаш; • ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техникавий ва технологик янгилаш; • миллий маҳсулотларнинг ички ва ташқи бозорларидаги рақобатбардошлигини ошириш. Бу ўринда “барқарор иқтисодий ўсиш” ва “барқарор ривожланиш” тушунчаларини фарқлаш лозимлигини таъкидлаш керак. ХХ аср 60- йилларида пайдо бўлган “барқарор ривожланиш” тушунчаси атроф мухит ва табиий ресурслардан фойдаланишга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишни назарда тутади. Фақат шундагина барча миллатларнинг келажак авлодлари учун муносиб турмуш даражасини таъминлаш, айни пайтда инсониятнинг ҳаёти учун зарур бўлган сайёрамизнинг энг мухим экологик тизимларини сақлаш ва ҳимоя қилиш имконияти пайдо бўлади. 1972 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида ташкил этилган Инсон муҳити бўйича конференция (Атроф муҳит бўйича Стокгольм конференцияси) табиий ресурслардан эҳтиёткорлик билан фойдаланилган ҳолдагина жаҳон ҳамжамияти янада ривожланиши мумкин деган хулосага келди. Кейинчалик мазкур концепция БМТнинг Атроф муҳит ва ривожланиш бўйича комиссияси томонидан такомиллаштирилди. Ушбу комиссия 1987 йилда “барқарор ривожланиш ” деганда “ Ҳозирги авлод эхтиёжларини келажак авлод эхтиёжларини хавф остига қўймасдан қондириш” маъносида талқин этиш зарурлигини белгилаб берди. Барқарор ривожланиш концепцияси 1992 йил июнь ойида Рио-де- Жанейро (Бразилия) бўлиб ўтган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг

Атроф муҳит ва ривожланиш бўйича конференциясида муҳокама этилиб, янада ривожлантирилди. Ушбу конференция “XXI кун тартиби” (“XXI аср учун кун тартиби”) деб номланган атроф муҳит ва ривожланиш бўйича декларация қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси учун барқарор ривожланиш принципи жуда мухимдир. Мамлакатнинг барқарор ривожланиш стратегик мақсадлари қуйидагиларни қамраб олади: • барқарор иқтисодий ўсиш шароитларида ҳар бир фуқаронинг соғлом ва самарали ҳаётини таъминлаш; • жаҳон хўжалик алоқалари тизимига интеграциялашган ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш; • Орол денгизи экологик инқирози оқибатларини бартараф этиш ҳамда республиканинг бошқа минтақаларида экологик вазиятни соғломлаштириш; • қулай атроф мухитни сақлаш ва яхшилаш; • табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, уларни келажак авлод фойдаланиши учун сақлаш. Ўзбекистонда ривожланишга ёрдам бериш бўйича Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг дастури (ЮНДАФ 2010-2015 йиллар) 1-мақсади “Аҳоли, шу жумладан унинг ночор қатламлари (иқтисодий жихатдан қолоқ минтақалар, жумладан қишлоқ жойлари аҳолисини, хусусан аёлларни, уй бекаларини, меҳнат муҳожирлари ва улар оилаларини, болаларни, жумладан ўсмирларни, кекса кишиларни, СПИДга чалинган шахсларни, ногиронларни) иқтисодий фаровонлигини ошириш”га қаратилган. Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот ўсишининг барқарор юқори суръатларини таъминлаш кўзда тутилган. Жумладан, 2011-2015 йилларда ялпи ички маҳсулот ҳажмини 1,5 маротабага, ҳарид қобилияти паритети бўйича эса (АҚШ доллари ҳисобида) – 1,6 маротабага кўпайтириш режалаштирилган. Бунинг учун ҳар йили ялпи ички маҳсулот ҳажмини 8,0%дан кўпроқ ортишни таъминлаш талаб қилинади. Айни пайтда иқтисодий ўсиш макро-иқтисодий кўрсаткичлар мутаносиблиги, инфляция

кўрсаткичлари паст бўлиши ва миллий валюта курси барқарорлиги холатида таъминланиши керак. Мазкур даврда фаол инвестиция сиёсатини амалга ошириш ҳисобига иқтисодиётга 77,4 млрд.АҚШ доллари миқдорига тенг маблағ йўналтирилади. Бу авввалги беш йилликдагига нисбатан икки маротабадан ҳам зиёддир. 2011–2015 йиллада 13,0 млрд.АҚШ долларидан ортиқ чет эл инвестицияларини жалб этиш, бу маблағлар ҳисобига 320 та йирик инвестиция лойиҳасини амалга ошириш ҳам режаланган. “Ўзбекистон Республикасида 2011–2015 йилларда саноатни ривожлантириш устуворликлари тўғрисида”ги дастур асосида умумий қиймати 47,5 млрд.АҚШ долларига тенг бўлган 500 та инвестиция лойиҳасини амалга ошириш мўлжалланмоқда. Ушбу даврда мамлакатда автомобиллар ишлаб чиқаришни – 1,2, замонавий автобусларни – 1,3, музлаткичларни – 4, тедевизорларни – 5 маротабага кўпайтириш кўзда тутилмоқда. Иқтисодиётдаги таркибий ўзгартиришлар ва унинг янада диверсификация қилиниши ялпи ички маҳсулот ҳажмида саноат улушини 2010 йилдаги 24,0 % дан 2015 йилда 28,0 % га етказиш имконини беради. Иқтисодиёт бошқа тармоқларини ҳам янада ривожлантириш кўзда тутилган. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг ялпи ички маҳсулот таркибидаги улуши 17,5 % дан 13,5 % га камайишига қарамасдан аграр сектор маҳсулотларининг ҳажми 1,3 баробарга ортади (10.1-расм).

24,1 17,5 11,4 6,4 28 13,5 13 7,6 0 5 10 15 20 25 30 2011 йил 2015 йил Саноат Қишлоқ хўжалиги Транспорт ваа алоқа Қурилишрасм. Мамлакат иқтисодиёти тармоқларининг 2011-2015 йиллардаги ўсиши прогнозлари (иқтисодиёт тармоқларининг ялпи ички маҳсулот ҳажмидаги салмоғи, %) Саноат сифат кўрсаткичларини яхшилаш чоралари кўрилади. Ўзбекистонда ишлаб чиқариш ҳажмларини кенгайтириш ва рақобатбардош маҳсулотларининг янги турларини ишлаб чиқаришни ўзлаштириш бўйича биринчи навбатдаги чоралар дастури тасдиқланган. Ушбу дастурга кўра, яқин йиллар ичида мавжуд корхоналар негизида рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга қаратилган 50 та лойиҳа амалга оширилади. Ушбу лойиҳаларнинг умумий қиймати 658,0 миллион АҚШ долларини ташкил этади. Бу маблағнинг 176,0 миллион АҚШ доллари – корхоналарнинг ўз маблағлари, 164 миллион АҚШ доллари –Ўзбекистон Тикланиш ва ривожланиш фонди маблағлари, 210 миллион АҚШ доллари – тижорат банкларининг кредитлари, 108 АҚШ миллион доллари – чет эл инвестициялари ва кредитларидир. Шунингдек импорт ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича умумий қиймати 787,6 миллион АҚШ доллари бўлган 77 та инвестиция лойиҳаси ҳам амалга оширилади.

Кейинги йилларда ялпи ички маҳсулотнинг барқарор юқори суръатларда ортиши, давлатнинг таълим ва соғлиқни сақлаш соҳасига ҳаражатлари миқдори кўпайиши Ўзбекистонда аҳолининг кам таъминланган қисми умумий даражасини 2001 йилдаги 23,6 % дан (шаҳарларда – 17,6 % ва қишлоқ жойларида – 27,1 %) 27,5 % га (шаҳарларда – 22,5 % ва қишлоқ жойларида – 30,5 %) камайтириш имконини берди. Ўзбекистонда Мингйиллик ривожланиш мақсадларига эришиш ҳамда ЮНДАФ 2010-2015 йиллар дастури бўйича турмуш даражасини ошириш юзасидан қуйидагилар кўзда тутилган: 1.1 – якун: аҳоли ночор қатламлари турмуш даражасини оширишга қаратилган иқтисодий ва ижтимоий ҳимоя чораларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда бошқарувнинг марказий ва маҳаллий органлари салоҳиятини мустаҳкамлаш; 1.2 – якун: аҳолининг ночор қатламларини ишга жойлаштириш имкониятларини кенгайтириш ва уларнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш. 1.3 – натижа: бизнес юритиш сохасида микромолиялаштириш хизматларидан ҳамда маслаҳат-ахборот хизматларидан фойдаланишни кенгайтириш; 1.1.4 – натижа: аҳолининг асосий ижтимоий хизматлардан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш учун маҳаллий органлар билан биргаликда инфратузилмаларни тиклаш. Ўзбекистон аҳолисининг жамланма даромадлари 2015 йилга бориб камида 2,6 баробарга ортиши мўлжалланган. Шунингдек, иш хақи, пенсиялар, нафақалар ва стипендияларнинг миқдори ҳам сезиларли даражада кўпаяди. Инсонни ривожлантириш концепциясида таълим унинг асосий таркибий қисмлардан бири эканлиги тасодифий эмас. Соддалаштирилган статистика таҳлили шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда инсон ривожланиши индексининг қарийб 40,0 % республика таълим даражаси кўрсаткичига

боғлиқ. Ўз навбатида, бунинг учдан икки қисми қисми мамлакат катта ёшли аҳолисининг саводхонлик даражаси, учдан бир қисми ўқув юртларига ўқишга кираётганларнинг жами коэффиценти, яъни 6–24 ёшдаги ўқиётганлар улуши билан белгиланади. Ўзбекистон таълим даражаси бўйича дунёнинг ривожланган мамлакатлари қаторида туради. Ўзбекистонда таълим кўрсаткичи 0,998 ни ташкил этгани ҳолда жаҳон бўйича ушбу ўртача кўрсаткич 0,77 га тенгдир. Республика таълим кўрсаткичи бўйича Европа Иттифоқи таркибига кирадиган Мальта (0,86), Руминия (0,90), Хорватия (0,90), Марказий Американинг саноати энг ривожланган мамлакати - Коста-Рика (0,87) ва Хитой Гонконгидан (0,88) олдинда. Бу кўрсаткич бўйича Ўзбекистон нефть ҳисобидан бойиб кетган Бахрайн ва Бруней (0,88), Қувайт (0,87), Қатар (0,86), Бирлашган Араб Амирликлари (0,71), шунингдек, иқтисодий ривожланиш соҳасида катта муваффақиятга эришган Мексика (0,86) ва Малайзиядан (0,84) олдинда. Ўзбекистон катта ёшдаги аҳоли саводхонлиги даражаси бўйича (99,3%) Италия (98,4 %), Испания, Жанубий Корея (98,0 %) ва Исроил (97,1 %) каби иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларни ортда қолдирмоқда. 2011–2015 йилларда барча умумтаълим мактабларини компьютер синфлари билан жиҳозлаш, таълим жараёнига замонавий ахборот технологияларини жорий қилиш белгиланган. Бундан ташқари болалар спортининг 400 та объекти ҳамда 221 та болалар мусиқа ва санъат мактаби қурилиши ва таъмирланиши кўзда тутилмоқда. Соғлиқни сақлаш сохасида ислохотларни чуқурлаштириш тиббий хизмат кўрсатиш сифатини ошириш, энг аввало қишлоқ жойларида касалликларни барвақт аниқлаш ва профилактика самарали тизимини кенгайтириш, санитария-эпидемиология вазиятини соғломлаштириш, шунингдек тор ихтисосли илмий марказларни янги диагностика ва касалликларни даволаш технологияларини жорий этиш мақсадларига йўналтирилади.

2011-2015 йилларда соғлиқни сақлашнинг 700 тадан кўпроқ муассасаси қурилиши, таъмирланиши ва жихозланиши кўзда тутилмоқда. Бу аввалги 5 йилликдагига нисбатан 1,8 маротаба кўпдир. Жаҳон банки ва Ўзбекистон хукумати ўртасида Халқаро ривожланиш ассоциацияси маблағларидан “Ўзбекистон соғлиқни сақлаш тизимини такомиллаштириш” лойихасини амалга ошириш учун 93,0 миллион АҚШ доллари миқдорида кредит ажратиш тўғрисидаги битим имзонланган. Жаҳон банкининг ушбу “Саломатлик – 3” лойихаси Аҳоли фаровонлигини ошириш давлат стратегияси доирасида соғлиқни сақлаш тизимидаги ислохотларни янада такомиллаштиришга қаратилган. Аҳоли, айниқса қишлоқ жойларидаги аҳолининг сифатли тиббий хизматдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш мақсадларида соғлиқни сақлаш тизимини модернизация қилиш режаланган. Улар қуйидагиларни кўзда тутади: 1) соғлиқни сақлаш хизматлари сифатини ошириш. Бунда асосий эътибор касалхоналарда тиббий хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш, соғлиқни сақлаш бирламчи бўғинини ривожлантириш, клиника хизмати сифатини яхшилашга қаратилади; 2) соғлиқни сақлашни молиялаш ва бошқариш ислохотларини чуқурлаштириш. Бунда асосий эътибор соғлиқни сақлаш бирламчи бўғинини молиялаштиришни такомиллаштириш, туманлар даражасида касалхоналарда хизмат кўрсатишга хақ тўлаш тизимини ислох этиш ҳамда соғлиқни сақлаш тизимини молиялаштириш тўғрисида жамоатчилик хабардорлигини ошириш тизимини яратишга қаратилади. 3) юқумлик касалликлар профилактикаси ва улар билан курашишнинг институционал тизимини мустахкамлаш. “Саломатлик-3” лойиҳаси асосида Жаҳон банки 100 тадан зиёд кўп тармоқли болалар касалхоналари ва туғруқхона муассасаларини замонавий тиббий асбоб–ускуналар билан жихозлаш, шунингдек қишлоқ врачлик

пунктлари қошида дорихоналар ташкил этиш ва уларни ҳаётий зарур дори воситалари билан таъминлаш чораларини кўради. Шу билан биргаликда “Соғлом она – соғлом бола” дастури доирасида туғиш ёшидаги аёлларни ва 14 ёшгача бўлган қизларни 100,0 % тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил этиш, шундан сўнг, зарурат бўлса, уларни соғлиқни сақлаш муассасаларида соғломлаштириш тадбирларини амалга ошириш белгиланган. Ўзбекистондаги демографик вазият инсонни ривожлантириш индекси даражасига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Жумладан, туғилиш сонини ортиши таълим ва соғлиқни сақлаш тизими, шунингдек ижтимоий инфратузилмага катта босим ўтказмоқда. Ушбу соҳаларда асосий ижтимоий хизматлар кўрсатиш сифат стандартларини сақлаб туришга тобора кўпроқ маблағ талаб этилмоқда. Айни пайтда меҳнат бозорига кириб келаётган ёшлар сони ҳам ортиб боряпти. Шунинг учун аҳолининг иш билан самарали бандлигини таъминлаш энг муҳим ижтимоий масалалардан ҳисобланади. Бу ҳисобга олинган ҳолда мамлакатда йилига ўртача 1 миллионта янги иш ўрнилари яратиш режаланган. Иш балан бандлик давлат ва ҳудудий дастурларга мувофиқ янги иш ўрнилари қуйидагилар ҳисобига ташкил этилади: ● инвестиция дастурлари, маҳаллийлаштириш дастурлари, ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва технологик қайта жиҳозлаш тармоқ дастурларини амалга ошириш; ● вақтинча ишламаётган корхоналарни, шу жумладан тижорат банклари балансига берилган корхоналарни тиклаш; ● кичик корхоналар ва микрофирмалар ташкил этиш, хусусий тадбиркорликни ривожлантириш; ● касаначиликни, биринчи навбатда саноат корхоналари билан меҳнат шартномаси бўйича кооперациялашга асосланган касаначиликни ҳамда ҳунармандчилик ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш;

● фермер ва деҳқон хўжаликларини, айниқса паррандачилик, балиқчилик, асаларичиликка, шунингдек мева-сабзавот ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлашга ихтисослаштирилган тузилмаларни ташкил этиш ва ривожлантириш; ● ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш, аҳоли пунктларини ободонлаштиришни кенгайтириш ва бошқалар. Аҳоли, айниқса қишлоқ аҳолиси турмуш сифатини яхшилашда Ўзбекистонда 2009 йилдан эътиборан амалга ошириб келинаётган типовой лойиҳалар бўйича шахсий турар жойлар массивларини барпо этиш дастури катта роль ўйнамоқда. 2011–2015 йилларда яна 35,5 мингта шахсий турар жойлар қурилиши режаланган. Шу билан бирга мазкур турар жой массивларида замонавий муҳандислик ва транспорт инфратузилмалари, ижтимоий объектлар ҳам барпо этилади. Билимга асосланган иқтисодиёт – тараққиётнинг бош омили Билимга асосланган иқтисодиёт иқтисодиётнинг саноат ривожланишидан кейинги ва инновацион иқтисодиётнинг олий босқичи ҳисобланади. Бунда кўпинча “билимга асосланган иқтисод” атамаси “инновацион иқтисодиёт” синоними сифатида ишлатилади. Аммо билимга асосланган иқтисодиёт – инноваицон иқтисодиётни ривожлантиришнинг олий босқичидир. Жаҳон банки экспертларининг таърифига кўра: “Билимга асосланган иқтисодиёт – ўзининг ўсиши ва рақобатдошлигини ошириш учун билимларни яратадиган, тарқатадиган ва улардан фойдаланадиган иқтисодиётдир”. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг мутахассислари томонидан билимга асосланган иқтисодиётга батафсилроқ таъриф берилган, яъни у “билимлар барча тармоқлар, барча секторлар, иқтисодий жараёнларнинг барча қатнашчиларини бойитадиган иқтисодиётдир. Айни пайтда бундай

иқтисодиёт турли шакллардаги билимлардан фойдаланибгина қолмасдан, балки мазкур билимларни юқори технологияли маҳсулотлар, юқори малакали хизматлар, илмий маҳсулот ва таълим сифатида яратади” (расм). расм. Жаҳон банки экспертлари фикрича, билимларга асосланган иқтисодиётнинг таркибий қисмлари Билимга асосланган иқтисодиёт “моддий иқтисодиёт” дан “интеллектуал иқтисодиёт ”га ўтишни назарда тутади. Бунинг моҳияти шундан иборатки, билимлар ва махсус ноёб кўникмалар барқарор иқтисодий ўсишнинг асосий манбаи ва ҳал қилувчи омилига айланади. Буюк Британиянинг собиқ Бош вазири Тони Блэр: “Билимга асосланган иқтисодиёт – амалда бутун иқтисодиётдир. “Янги иқтисодиёт” деган нарсанинг ўзи йўқ, гап шундаки, бутун иқтисодиёт ахборот технологиялари асосида ўзгаради – бу иқтисодий инқилобдир” деб кўрсатган. Академик В.Л. Макаровнинг фикрича, “Билимга асосланган иқтисодиётда, бир томондан, олимлар томонидан қанчалик кўп билим Билимларга асосланган иқтисодиёт Таълим Инновацион инфратузилма Институционал тартиб Билимларни яратиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланишга қодир бўлган билимли ва касбий тайёргарликка эга аҳолининг мавжудлиги Ахборот алмашиш, тарқатиш ва қайта ишлашни таъминлайдиган ресурслар (оммавий ахборот воситалари, Интернет ва бошқалар) Билимлар эркин ҳаракатланиши, ахборот- коммуникация технологияларини жорий қилиш ва тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашадиган умумиқтисодий муҳит

яратилса, иккинчи томондан, одамлар бу билимларни қанчалик кўп истеъмол қилсалар, шунчалик кўп маҳсулот ҳажми ортади.... Яъни билимларни пировард истеъмолчиларга етказадиган олимларнинг ҳам, уни истеъмол қиладиган одамларнинг ҳам иши муҳимдир”. Билимга асосланган иқтисодиёт инфратузилмасига иқтисодий ўсишни таъминлайдиган қуйидаги омиллар киради: • юксак турмуш сифатини амалга оширадиган самарали давлат институтлари; • юқори сифатли таълим; •самарали илм-фан; • самарали илмий-техникавий венчур бизнеси; • юқори сифатли инсон капитали; • билимлар ва юқори технологияларнинг яратилиши; • ахборот жамияти ёки билимлар жамияти. Ҳозирги вақтда фақат АҚШ ҳамда Европа Иттифоқига аъзо айрим давлатларининг иқтисодиётини билимларига асосланган иқтисодиёт деб аташ мумкин. Жаҳоннинг ушбу тараққий этган давлатлари олимлар ғояларини товарлар ва маҳсулотларга тез ва самарали айлантириш учун энг мақбул шарт-шароитларни яратдилар. Бевосита илмий тадқиқотлар, инсон капиталига инвестициялрнинг ортиши ва бунинг натижасида энг янги технологияларнинг ўзлаштирилиши жаҳоннинг етакчи мамлакатларига иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини таъминлаш имкониятини бермоқда. Меҳнатни билимлар билан алмаштириш билан боғлиқ туб ўзгаришларнинг моҳияти шундан иборатки, билимлар ресурсларни қайта ишлашга жалб қилинар экан, меҳнат эмас, балки бевосита билимлар қиймат манбаи сифатида намоён бўлади. Моҳият жиҳатидан “қийматнинг меҳнат назарияси ” “билимлар томонидан яратиладиган қиймат” назарияси билан алмаштирилмоқда. Ушбу назариянинг асосчиси Т.Сакайя “биз билимлар

томонидан яратилаётган қадриятлар ҳаракатлантирувчи кучга айланаётган тараққиётнинг янги босқичига қадам қўймоқдамиз” деб таъкидлаган. Билимларга асосланган иқтисодиёт – билимлардан ўзининг ўсиши ва рақобатбардошлигини таъминлаш учун фойдаланаётган иқтисодиётдир. Бундай иқтисодиётда билимлар иқтисодиёт барча тармоқларини, иқтисодий жараёнларнинг барча қатнашчиларини бойитиб боради. Билимларга асосланган иқтисодиёт улкан ижтимоий аҳамитяга эга, у турмуш сифатини яхшилаш принципларига асосланган (10.3-расм). Европа комиссияси экспертлари билимларни қуйидагича таснифлайдилар (10.4-расм): ● илмий билимлар; ● техника (технологик) билимлари; ● инновациялар; ● инсон капитали; ● малака; ● ахборот-коммуникация технологиячларига оид билимлар.

расм. Билимга асосланган иқтисодиёт тизими Инсоният бугунги кунда эга бўлган билимларнинг 90,0 % сўнгги 30 йил ичида яратилган. Умуман, жаҳонда билимларни биринчи марта икки бараварга кўпайтириш учун 1700 йил (милодий I-XVII асрлар) керак бўлди. Билимларнинг иккинчи бор яна икки маротабага ортиши эса 1900 йилда содир бўлди. Билимларнинг учинчи марта яна икка каррага кўпайган санаси сифатида 1950 йил кўрсатилади (10.5-расм). Цивилизациянинг бутун тарихи давомида тайёрланган олимлар ва муҳандисларнинг 90,0 % ҳам замондошларимиздир. Билимга асосланган иқтисодиёт тизими Ресурслар Билимлар Меҳнат ресурслари Табиий ресурслар Капитал Мавжуд билимлар Янги яратилган билимлар Билимларни ишлатиш Билимга асосланган иқтисодиёт тизими амал этишининг самараси ● Таннархнинг арзонлашиши ● Стратегик рақобат устунлиги Инсонни ривожлантириш

XXI асрни – ахборот асри деб аталиши бежиз эмас. Ушбу мингйиллик бошига келиб ахборот ҳажми 30 баробарга ортди. расм.Европа комиссиясининг билимлар таснифиБИЛИМ ЛАР Илмий билимлар Техника (технологик) билимлари Инновациялар Инсон капитали Малака Ахборот-коммуникация технологиячларига оид билимлар

расм. Жаҳонда билимлар ҳажми кўпайиши суръатлари Билимларга асосланган иқтисодиёт тизимида билимлардан ресурс сифатида фойдаланиш – билимларни жорий этиш, биринчи навбатда, инновацион жараённи амалга ошириш билан боғлиқдир. Билимларни жорий этиш самараси, энг аввало инсон фаровонлигини акс эттирадиган унинг саломатлиги, турмуш даражасининг сифати ва умр кўриш давомийлигида ўз ифодасини топади. Ушу соҳадаги инновацияларга тиббиёт, таълим, ижтимоий-маданий ривожланиш, турар жой қурилиши, ҳаёт хавфсизлигини таъминлаш, озиқ- овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришдаги энг янги ютуқлар тааллуқлидир. Буни қуйидаги мисолларда кўриш мумкин: энергия, меҳнат, материал сарфини тежайдиган янги технологияларнинг жорий этилиши товарлар ва хизматлар қийматини арзонлаштиради. Маркетинг ва ташкилий инновациялар аҳолининг эхтиёжлари учун зарур бўлган товарлар ва хизматлардан фойдаланиш имкониятларини кенгайтиради. Шу билан бирга ишлаб чиқариш сохасидаги ва ташкилий инновациялар меҳнат жараёнини Жаҳонда билимлар ҳажмининг биринчи марта икки баробарга кўпайиши 1700 ЙИЛ (МИЛОДИЙ I - XVII АСРЛАР)Жаҳонда билимлар ҳажмининг иккинчи марта икки баробарга кўпайиши 200 ЙИЛ (1900 ЙИЛ) Жаҳонда билимлар ҳажмининг учинчи марта икки баробарга кўпайиши 50 ЙИЛ (1950 ЙИЛ)

инсонпарварлаштиришга хизмат қилади, айни пайтда ходимларнинг малакасини оширади. Товарлар ва хизматлар таннархини арзонлаштиришга хизмат қиладиган билимлардан фойдаланиш ишлаб чиқарувчиларга рақобатда стратегик устунлик беради. Натижада корхоналар ва улар ходимларининг даромадлари ортади. Пировард натижада эса бу миллий иқтисодиёт барқарор юқори суръатларда ўсишни таъминлайди. Бундан ташқари даромадларни қайта тақсимлашга қаратилган давлат сиёсати таълим, соғлиқни сақлаш, маданият соҳаларини, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш дастурларини молиялаштиришни кўпайтиради. Чет эл олимларининг сўнгги тадқиқотлари жаҳондаги энг йирик компанияларининг интеллектуал капитали қиймати унинг моддий ресурслари ва молиявий капиталига нисбатан ортиб бораётганидан далолат беради. Мазкур нисбат 5:1 ва 6:1 даражага яқинлашиб қолди. Бунинг ёрқин тимсолини АҚШдаги “эски” ва “янги” компаниялар иқтисодий самарадорлигида кузатиш мумкин (жадвал). жадвал АҚШдаги “эски” ва “янги” компанияларнинг иқтисодий самарадорлиги “Эски” компанияла р Бозор капиталлашув и даражаси, млрд. долл. Иш билан бандла р сони, минг киши Янги компанияла р Бозор капиталлашув и даражаси, млрд. долл. Иш билан бандла р сони, минг киши “Женерал Моторс” 52,7 594,0 “Яху” 92,9 0,803 “Форд” 62,5 345,2 “Америка он лайн” 141,0 12,1 “Даймлер– 76,9 441,5 “Циско” 368,0 21,0

Крайслер” Жами 129,1 1380,7 Жами 601,9 33,9 Жадвалда акс этганидек, янги иқтисодиёт тимсоли бўлган уч компанияда иш билан банд ходимлар сони “эски” компаниялардагига қараганда 40 баравар кам бўлгани ҳолда уларнинг капиталлашувининг даражаси уч маротаба юқоридир. Бунинг сабаби – “янги” компанияларнинг ўз ишлаб чиқаришига илмий–тадқиқот ва тажриба–конструкторлик ишланмаларини дадил жорий этиб бориш билан бир қаторда персонал “капитали”ни ҳам муттасил бойитиб боришлари – ходимлар муттасил ўқитиши, малака ошириши, инновациялар яратиш ва жорий этишга рағбатлантирилиши ва ҳоказолардадир. Инноваци я (инглизча “innovationas” –“киритилган янгилик”, “ихтиро” сўзидан) - фан-техника ютуқлари ва илғор тажрибага асосланган техника, технология, бошқариш ва меҳнатни ташкил этиш каби соҳалардаги янгиликлар, шунингдек уларнинг турли соҳалар ва фолият доираларида қўлланилишидир. Кенг маънода инновация дейилганда янги технологиялар, маҳсулот ва хизматлар турлари сифатидаги янгиликлар, ишлаб чиқариш, молия, тижорат, маъмурий ёки бошқа хусусиятларга эга ташкилий-техникавий ва ижтимоий- иқтисодий қарорлардан самарали фойдаланиш тушунилади. Янгилик ғоясининг туғилиши, унинг яратилиши ва оммалашишидан бошлаб фойдаланишгача бўлган вақтни инновациянинг ҳаётий цикли деб аташади.Ана шулар билан боғлиқ ишларни олиб бориш тартиби ҳисобга олинган ҳолда инновациянинг ҳаётий циклига инновация жараёни сифатида қаралади. Инновация ўз тизими га эгадир (расм).

расм. Инновацион тизимнинг амал этиши Бозор иқтисодиёти шароитларида инновация фаолияти инновациялар киритишлардан иборатдир. Янгиликлар янгиликлар бозорини, инвестициялар капитал (инвестиция) бозорини, янгиликлар киритишлар янгиликлар киритишларнинг соф рақобат бозорини яратади. Халқаро стандартларга кўра инновация бозорда жорий этилган янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот, амалий фаолиятда қўлланиладиган янги ёки такомиллаштирилган технологик жараён ёхуд ижтимоий хизматларга янгича ёндошув кўринишидаги инновация фаолиятининг пировард натижаси сифатида баҳоланади. Давлат инновация сиёсати дейилганда давлат тузилмаларининг инновация жараёнларини фаоллаштириш ва улар иқтисодий-ижтимоий самарадорлигини ошириш билан боғлиқ ҳолда иқтисодиёт ва умуман Инновацион тизим ● Илмий марказлар ● Унверситет ва институтлар ● Хусусий фирмаларЎз илмий ишланмалари, ноу-хаулар Четдан ўзлаштирилган илмий ишланмалар, ноу-хаулар Инновацияларни маҳаллий шароитга мослаштириш Янги технологиялар, янги машина ва ускуналар, янги маҳсулотлар, янги хизматлар

жамиятга таъсир кўрсатишга қаратилган мақсад ҳамда усуллар комплекси тушунилади. Инновация стратегиясини фақат замонавий бозор механизмлари, туб инновациялар ҳамда ихтирочилар ва новаторларнинг ижодий фаоллиги, улар манфаатларини ҳимоя қиладиган уюшмалар ва ташкилотларни давлат томонидан қўллаб-қувватланишини қўшиб олиб борган ҳолдагина самарали амалга ошириш мумкин. Бозор муносабатларини ривожлантириш технологик рақобатни кучайтиради, сифатсиз маҳсулотларни ишлатадиган ва ишлаб чиқарадиганларни банкротликка олиб келади, илмий-техника тараққиётига таяниб иш кўрадиганларга эса асосини илмий-техникавий даромад ташкил этадиган юқори фойда келтиради. Ҳозирги вақтда инновация сиёсатининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: • миллий маҳсулот рақобатбардошлиги ортишини таъминлайдиган инновация фаоллигини кучайтириш; • замонавий технологиялар асосини ташкил этадиган инновацияларни бутун чоралар билан қўллаб-қувватлаш; • янги маҳсулотлар ва илғор техникавий ишланмаларга асосланган технологиялар яратиш ҳамда кейинчалик уларни моддий ишлаб чиқариш соҳасида жорий этиш учун илмий-тадқиқот ва конструкторлик лойиҳаларини молиялаштириш; • инновация фаолиятини давлат томонидан тартибга солишни рақобатбардош бозор инновация механизми самарали амал қилиши ва интеллектуал мулкни ҳимоялаш билан қўшиб олиб бориш; • инновацияларни амалга ошириш учун ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий манфаатдорлигини ва бунинг самараси сифатида ишлаб чиқариш ва умуман иқтисодиётнинг техникавий даражасини тубдан ўзгартиришга қаратилган қонунчилик ва ахборот асосини яратиш;

• технологияларнинг халқаро ва минтақалараро трансферти, халқаро инвестициявий ҳамкорлик, миллий инновация тадбиркорлиги манфаатларини ҳимоя қилишга кўмаклашиш. Экспертлар тадқиқот ва илмий ишланмаларга сарф қилинган ҳар 1 АҚШ доллари техникага сарф қилинган 1 АҚШ долларига нисбатан саккиз баробар кўп фойда келтириши ҳисоблаб чиқилган. Миллий бойлик таркибида ҳам инсон капиталининг салмоғи ортиб бормоқда (жадвал). жадвал Инсон капиталининг қиймати ва унинг миллий бойликдаги салмоғи Мамлакатлар Инсон капиталининг қиймати, млрд.АҚШ доллари Инсон капиталининг миллий бойликдаги салмоғи, % Миллий инсон капиталининг жаҳон инсон капиталидаги улуши, % АҚШ 99,0 77,0 26,0 Россия 30,0 50,0 8,0 Хитой 25,0 77,0 7,0 Бразилия 9,0 74,0 2,0 Ҳиндистон 7,0 58,0 1,8 Ўзбек мутафаккирлари ҳам илм–фаннинг аҳамиятига юксак баҳо берганлар. Абу Райҳон Берунийнинг “Минералогия” асарида таъкидланишича, мамлакат фаровонлиги ундаги илм-фаннинг аҳволи, тараққий этишига ҳам боғлиқ. Унинг фикрича, инсоннинг энг катта бахти билимга эгалигидир, чунки унга ақл берилган. Бахтни ана шундай тушунишгина жамиятда тинчлик ва фаровонликка олиб келади: «Инсон ҳақиқий роҳат-фароғатга етгани сари унга етишга бўлган интилиши кучайиб боргандагина ўша фароғатни чин дилдан ҳис қилади. Инсон руҳи ўзи билмаган нарсани англаганида ҳам ана шундай ҳолат рўй беради», инсоннинг энг олий бурчи эса бошқалар, айниқса, камбағалларга ғамхўрлик қилишидир.

Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб илм– фанга алоҳида аҳамият бериб келинмоқда. 1992 йил 8 июлда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Фаннинг ривожланишини давлат томонидан қўллаб–қувватлаш тадбирлари ва инновация фаолияти ҳақида”ги қарори ҳудди шундан далолат беради. Ўзбекистонни ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида ишлаб чиқариш ва ресурсларни етказиб беришга йўналтирилган ўсиш стратегиясидан талаб омилларига ва юқори қўшимча қийматни шакллантиришга йўналтирилган стратегияга ўтиш, фойдали инновацияларни жорий этиш ва билимлардан самаралироқ фойдаланиш учун зарур ўзгартиришларни амалга ошириш талаб қилинади. Утахассисларнинг фикрича, ушбу чоралар мамлакатнинг ХХI асрда барқарор юқори иқтисодий ўсишга эришишни таъминлайди. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон аҳолиси фаровонлигини ошириш стратегиясида мазкур муаммо ҳал қилувчи ўрин эгаллайди. Хусусан, ушбу стратегияда 2015 йилгача бўлган даврда иқтисодий ўсишни таъминлашнинг асосий саккиз омилидан учтаси бевосита билимларга асосланган иқтисодиёт принциплари билан боғлиқдир: 1. Таълим ва кадрларни тайёрлаш . Мўлжалланган даврда Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ва Мактаб таълимини ривожлантириш умуммиллий дастури асосида аҳоли саводхонлигини 99,3-100,0% даражасида сақлаб туриш кўзда тутилади. Шу билан бирга компьютер саводхонилиги барча умумтаълим мактабларининг дастурларига киритиш ҳамда уларнинг 50,0 % ни 2015 йилгача Интернетдан фойдаланишларини таъминлаш энг муҳим вазифа сифатида белгиланган. Стратегияда илмий-техникавий ривожланиш эҳтиёжларини қондириш имкониятларини кенгайтириш ҳамда кадрларни иқтисодиёт турли тармоқларида талаб этилаётган ихтисосликларга тайёрлаш даражасини ошириш режаланган. Узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш мақсадида янги таълим муассасалари қуриш, мавжудларини реконструкция қилиш, уларни энг замонавий ўқув қуроллари билан жихозлаш ҳам кўзда тутилган.

2 . Фан, техника ва инновацион тизимлар . Бу йўналишда, биринчи навбатда, илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари соҳасида устуворликларни аниқлаш тизимини шакллантириш, инновацияларни тижорат принципи асосида жорий этиш кўзда тутилмоқда. Илмий-тадқиқот институтлари, олий-ўқув юртлари ва ишлаб чиқариш ўртасида шериклик алоқаларни мустахкамлаш, инновацион инвестия лойихаларини молиялаштириш мақсадларида венчур фондлари ва инвестиция компанияларини ташкил этиш ҳамда уларни бошқаришда кўмаклашиш, интеллектуал мулкни ишонарли ҳимоя қилишга алоҳида эътибор қаратилади. 3. Ахборот ва коммуникация технологиялари . Ахборот-коммуникация технологиялари секторини устувор ривожлантириш билимларга асосланган иқтисодиёт шаклланишини таъминлайдиган энг муҳим сектор сифатида кўрилмоқда. 2015 йилга бориб электрон шаклидаги ахборотдан барча соҳаларда (ҳукумат муассасалари, ишбилармон доиралар, умуман аҳоли) фойдаланиш йўлга қўйилиши керак. Интернетдан давлат бошқарувини такомиллаштириш (электрон ҳукумат), логистика, бизнес хизмати қўрсатиш соҳаларида фойдаланиш жиддий равишда кенгаяди. Иқтисодиёт, шунингдек давлат бошқаруви тизими умумий самарадорлигини оширишда Интернет технологияларидан қўлланиш чора- тадбирлари ишлаб чиқилади. Билимларга асосланган иқтисодётни шакллантиришда таълимнинг анъанаваий функцияларини қайта кўриб чиқиш ҳам талаб этилади. Таълимни янги сифат даражасига кўтариш учун унинг янги функцияларини белгилаб олиш жуда мухимдир. Улар қаторида қуйидагиларни келтириш мумкин: • инновацион-венчур, яъни таълим тизими томонидан яратилган инновацион маҳсулотларни хўжалик амалиётига жорий этиш; • тадбиркорлик, яъни таълимнинг ўз илмий ва ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини бозорларда рақобатбардошлигини таъминлашга эришиш; • карьерани таълим билан боғлаш, яъни узлуксиз таълим тизимини ривожлантирган ҳолда касб таълими даражасини ҳам ошириш.

Билимларга асосланган иқтисодиёт миллий инновацион тизимни шакллантириш ва ривожлантиришни ҳам назарда тутади. Х. Фриманнинг фикрича, миллий инновацион тизим – бу “фаолияти янги технологияларни яратиш, модификация қилиш ва тарқатишга йўналтирилган давлат ва хусусий секторлардаги институтлар тармоғидир”. Миллий инновацион тизим да унсурларнинг биринчи гуруҳи инсон капитали, ахборот-коммуникация технологиялари сектори, интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш тизими, шунингдек умумий тадбиркорлик муҳитини қамраб олади. Миллий инновацион тизим учун ушбу унсурлар зарур, лекин етарли эмас, шунинг учун уларни қўллаб- қувватлаш ва рағбатлантириш талаб қилинади. Унсурларнинг иккинчи гуруҳига инновацияларни молиявий қўллаб- қувватлаш воситалари (грантлар, имтиёзли ёки кафолатли кредитлаш) ташкилий воситалар (илмий-техникавий бизнес-инкубаторлари, технология боғлари, технологияни ўзлаштириш бўйича ташкилотлар) ҳамда янги маҳсулотлар, хизматлар, технологиялар, ноу-хаулар, патентлар киради. Инновацион фаолиятнинг натижалари меҳнат унумдорлигининг ва миллий ишлаб чиқарувчиларнинг ички ҳамда ташқи бозорлардаги рақобатбардошликлари ортишида, ресурсларнинг тежалишида, умуман иқтисодиётнинг барқарор ўсишида ўз ифодасини топади (расм).

расм. Миллий инновацион тизим Ўзбекистонда фақат ёқилғи-энергетика, кимё, нефть-газни қайта ишлаш, металлургия, машинасозлик тармоқлари, енгил ва тўқимачилик, қурилиш материаллари саноати корхоналарида инновацион ва энергияни тежайдиган технологияларни жорий этиш жаҳон бозорида рақобатбардош қўшимча 10,4 млрд. АҚШ доллари миқдорида маҳсулот ишлаб чиқариш, йиллик экспорт ҳажмини 6,5 млрд. долларга кўпайтириш имконини бериши ҳисоблаб чиқилган. Шунинг учун республикада фан ва тахникани Миллий инновацион тизимЗарур, лекин етарлича бўлмаган шароитлар Инсон капитали Ахборот- коммуникация технологиялари сектори Умумий тадбиркорлик муҳити Қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш воситалари Молия манбаларидан фойдаланиш имконияти Ташкилий воситалар Инновацион лойиҳалар Натижалар ● Меҳнат унумдорлигининг ортиши ● Рақобат устунлигининг ортиши ● Харажатларнинг камайиши Интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш тизими

ривожлантириш, инновацион фаолиятни молиялаштиришни яхшилаш, фан ва ишлаб чиқариш ўртасидаги алоқаларни кенгайтириш чоралари кўрилмоқда, иқтисодиётни модернизациялаш, диверсификациялаш ҳамда маҳаллийлаштириш давлат дастурлари амалга оширилмоқда. Ўзбекистоннинг рақобат устунлиги биргина унинг табиий бойликлари, мустақиллик йилларида яратилган замонавий кўп тармоқли саноатидагина эмас, балки юксак илмий-техникавий салоҳияти, мустаҳкам илмий базаси, юқори малакали кадрларида ҳамдир. Ҳозирги вақтда республикада 220 тадан кўпроқ илмий-тадқиқот муассасалари, тажриба-конструкторлик ташкилотлари, олий ўқув юртлари, илмий-ишлаб чиқариш корхоналари, кичик инновацион марказлар фаолият олиб бормоқда. Фан соҳасида 34 мингтадан кўпроқ ходим мавжуд бўлиб, уларнинг 2721 нафари фан доктори, 9231 нафари фан номзоди, 14 мингтадан кўпроқ нафари тадқиқотчилардир (расм). Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда интеллектуал салоҳиятдан самарали фойдаланиш стратегиясини амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори жуда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Олий таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг инновацион ҳамкорлигини ташкил этиш мақсадида мамлакатда профессор-ўқитувчилар, илмий- тадқиқот институтларининг илмий ходимлари, корхона ва ташкилотларнинг вакиллари, иқтидорли талаба ёшларидан иборат инновацион гуруҳлар ташкил этилган.

14000 2721 9231 0 5000 10000 15000 Т адқиқотчилар Ф ан докторлари Ф ан номзодларирасм. Ўзбекистоннинг илмий салоҳияти Кўпгина ривожланган давлатлар тажрибаси илм-фаннинг етакчи тармоқларида тадқиқот ишларини ташкил этиш, илмий изланишларни тезкорлик билан ишлаб чиқаришга жорий этишни йўлга қўйишда олий ўқув юртлари таркибидаги илмий марказларнинг роли ниҳоятда катта эканлигидан далолат бериб турибди. Масалан, АҚШдаги энг йирик илмий марказлар олий ўқув юртлари таркибидадир. Германияда давлат тузилмаси таркибида ёки мустақил бўлган 200 тадан ортиқ илмий марказ фаолият кўрсатади. Бу мамлакатда қарор топган анъанага кўра, давлат томонидан молиялаштириладиган тадқиқотларнинг катта қисми олий ўқув юртларида олиб борилади. Бельгияда давлат бюджетидан илмий тадқиқотлар учун ажратилаётган маблағларнинг 40,0 % дан кўпроғи университетлардаги илмий марказларга йўналтирилади. Республика олимлари, шу жумладан олий ўқув юртларининг илмий марказлари ва лабораториялари тадқиқотчилари ҳам илм-фаннинг энг замонавий ва ғоят истиқболли йўналишлари – нано- ва биотехнологиялар, замонавий ахборот технологиялари, дастурий таъминот каби соҳаларда самарали изланишлар олиб бормоқдалар ва қатор илмий ишланмаларини ишлаб чиқаришга жорий этиш чораларини кўрмоқдалар.

Жумладан, Ўзбекистон Миллий университети ва республика Фанлар академияси томонидан Буюк Британиянинг етакчи олий ўқув юрти – Кембриж университети билан ҳамкорликда 2012 йилда Юксак технологиялар ўқув-тажриба маркази ташкил этилди. Марказнинг асосий вазифаси – иқтидорли талабалар, аспирант ва ёш олимларни кимё, физика, биология, биокимё, биофизика, геология ва геодезия соҳаларида амалий инновацион илмий тадқиқотлар олиб бориш ҳамда илмий ишланмаларни амалга оширишнинг замонавий усулларига ўргатишдан иборат. Марказ энг замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозланмоқда, , бу ерда Кембриж университетининг олим ва мутахассислари аниқ йўналишдардаги тадқиқот ишларини амалга ошириш жараёнида ёш олимларни тайёрлаб боради. Инновацияларни яратиш ва жорий этиш катта молиявий ресурсларни талаб этади. Корхоналар, ташкилотлар ва умуман давлатнинг инновацияларни молиялаштириш учун ажратаётган маблағлари мамлакатнинг технологик ривожланганлиги, жаҳон бозорларида рақобатбардошлигининг асосий кўрсаткичидир. Шунинг жаҳоннинг ривожланган мамлакатлари илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига ялпи ички маҳсулотлари хажмининг 2,0 % дан 4,74 % гача қисмини сарфлашмоқда (расм). Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ривожланиш дастури лойиҳаси доирасида олиб борилган таҳлиллар Ўзбекистонда илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига давлат харажатлари мамлакат ялпи ички махсулотининг 0,2 % ни ташкил этишидан далолат беряпти. Мамлакат илмий-техникавий салоҳиятларини, илмий-тадқиқотлар ва ишланмалар соҳасини ривожлантириш асосан давлат томонидан молиялаштирилмоқда. Хусусан, ушбу соҳани молиялаштириш учун жалб этилган умумий маблағнинг 53,7 % Давлат бюджети ҳисобидан ажратилмоқда. Фундаментал фанни молиялаштиришнинг 89,1%, амалий тадқиқотларнинг 80,6% ҳам давлат томонидан молиялаштирилмоқда.

Кейинги 5 йил давомида Ўзбекистонда фан-техника соҳасига харажатлар 31,7 % га ортган.2,03 2,1 2,55 2,67 3,45 3,68 4,74 0 2 4 6 Ка на да Ф ра нция Ге рма ния АҚШ Япония Шве ция Исроил расм. Ривожланган мамлакатларда илмий-тадқиқот ва тажриба- конструкторлик ишларининг молиялаштирилиши (ялпи ички маҳсулот ҳажмига нисбатан % ҳисобида) Чет эллардаги ривожланган давлатларда эса тадбиркорлик тузилмалари тадқиқотлар ва ишланмалар учун харажатларнинг асосий қисмини ўз зиммасига олади. Мамлакатда инновацияларнинг барча турлари (технологик, маркетинг ва ташкилий) учун умумий харажатлар хажми ЯИМнинг 0,7 % ни ташкил этади. Бу эса илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларига сарфлардан тахминан 2,5 баробар кўпдир (расм). Ушбу маблағнинг асосий қисми – 97,7 % технологик инновацияларга йўналтирилмоқда. Иқтисодиётнинг барча тармоқларида ишлаб чиқаришни модернизациялаш амалга ошириляпти. Технологик инновацияларга харажатлар умумий хажмининг 67,5 % корхоналар учун машина ва жиҳозлар харид қилишга йўналтириляпти. Янги маҳсулотлар, хизматларни яратиш, бу инновацион товарларни ишлаб чиқиш усулларини мамлакат

иқтисодиётининг қишлоқ ва ўрмон хўжалиги (95,8%), шунингдек таълим. мадания, фан, ва фанга хизмат кўрсатиш (56,3%) корхона ва ташкилотлари энг кўп харажат қилмоқдалар.47 51 0,4 1,6 Ишлаб чиқариш Т ехнология Т ашкилий Маркетинг расм. Ўзбекистонда инновацияга харажатларнинг таркиби (умумий харажатларга нисбатан % ҳисобида) Иқтисодиёт тармоқлари инновацион фаолиятининг энг мухим кўрсаткичи – инновация махсулотлари ишлаб чиқарилишидир. Ўзбекистонда 2009 йилда 1660,4 миллиард сўмлик инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқарилган ва бу кўрсаткич бир йилда 25,3 % га ортган. Инновацион махсулотларни ишлаб чиқаришга машинасозлик ва металлга ишлов бериш, қурилиш материаллари ва ёнилғи саноати корхоналари энг катта хисса қўшмоқдалар. Жумладан, машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоқларида инновацион маҳсулотлар умумий хажмининг 38,8 % га, қурилиш материаллари саноатида эса 12,3 % га етган. Умуман мамлакатда юқори технологияли махсулотлар улуши ҳам сезиларли даражада ортиб бормоқда. 2000-2009 йилларда ушбу кўрсаткич деярли икки баробарга кўпайди (расм).

6,1 9,4 11 11,4 11,6 051015 2000 2005 2007 2009 2011 расм. Ўзбекистонда саноат ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмида юқори технологияли маҳсулотлар ортишининг динамикаси (% ҳисобида) Юқори технологияли махсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтиришида машинасозлик саноати, айниқса автомобилсозлик корхоналари етакчилик қилмоқдалара. Шу билан бирга кимё-фармацевтика саноати корхоналарида ҳам ишлаб чиқариш умумий ҳажмида юқори технологияли маҳсулотлар улуши ортиб боряпти. Иқтисодиёт тармоқларига илмий ишланмалар ва замонавий технологияларни кенг жорий этишда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори катта аҳамиятга эга бўлди. Мазкур қарор асосида ҳар йили Республика инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар ярмаркаси ўтказиб келинмоқда. Ушбу ярмаркада 2000-2011 йилларда 2000 дан ортиқ инновацион ишланма, технология ва лойиҳалар намойиш этилди. Уларнинг аксариятини ишлаб чиқаришга жорий этиш натижасида мамлакат корхоналарида 242,2 млрд.сўмлик янги маҳсулот ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Уларнинг 15,0 млн.АҚШ доллари миқдоридаги импорт ўрнини босадиган маҳсулотлардир. Шу билан бирга

инновацион технология ва лойиҳалар иқтисодиёт тармоқларида 16,4 млрд.сўмлик энергия ва бошқа ресурсларни тежаш имконини берди. Мамлакатда инсон тараққиётининг асосий йўналишлари Инсонни ривожлантириш стратегик мақсадларини амалга ошириш, аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатини ошириш учун миллий иқтисодиёт барқарор юқори суръатларда ўсиши таъминланиши лозим. Ўзбекистон Республикси Президенти И.А.Каримов “ўрта муддатли истиқболда иқтисодиётимизни ривожланган демократик давлатлар даражасига олиб чиқишни ҳозирги босқичдаги бош стратегик вазифа сифатида ўз олдимизга қўйганмиз” деб кўрсатган. Бунга эришиш учун қуйидаги устувор вазифалар ҳал этилиши талаб этилади: ● иқтисодиётни изчил ислоҳ этиш, таркибий жиҳатдан ўзгартириш ва диверсификация қилишни чуқурлаштириш, юқори технологияларга асосланган янги корхона ва ишлаб чиқариш тармоқларининг жадал ривожланишини таъминлаш, фаолият кўрсатаётган қувватларни модернизация қилиш ва техник янгилаш жараёнларини тезлаштириш. Шу мақсадда 2012-2016-йилларда умумий қиймати 6,2 млрд.АҚШ долларига тенг бўлган 270 дан зиёд инвестиция лойиҳасини, шунингдек, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича тармоқ дастурларини амалга ошириш кўзда тутилмоқда; ● ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сифатини бошқариш тизимларини жорий этиш, маҳсулотларнинг халқаро стандартларга мослигини таъминлаш; ● ноёб, қайта тикланмайдиган захиралар - нефть, газ конденсати, табиий газ ва бошқа ёқилғи-энергетика ресурсларидан оқилона ва тежамкорлик билан фойдаланиш, айни пайтда муқобил энергия ресурсларини излаш ва жорий этиш, саноатда маҳсулот таннархини 10,0-15,0 %га пасайтириш;

● саноатнинг қайта ишлаш тармоқларини жадал ривожлантириш, ишлаб чиқарилаётган истеъмол товарлари турларини кўпайтириш ва сифатини яхшилаш, бу соҳада иш берувчилар учун қўшимча имтиёзлар бериш; ● ташқи бозорда харидорбоп, юқори ликвидли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун экспортга маҳсулот чиқарадиган корхоналарни рағбатлантиришни янада кучайтириш, уларга қўшимча имтиёз ва преференциялар бериш; ● хизматлар ва сервис соҳасини, энг аввало, қурилиш, транспорт, молия-банк ва ахборот-коммуникация соҳаларида жадал ривожлантириш, айниқса, қишлоқ жойларда аҳолига тиббий ва коммунал-маиший хизматлар кўрсатишни кенгайтириш; ● 2011-2015-йилларда инфратузилмани, транспорт ва коммуникация қурилиши ривожланишини жадаллаштириш давлат дастури ижросини таъминлаш, айниқса телекоммуникация тармоғи кўламини кенгайтириш, уни ривожлантириш ва модернизация қилиш учун қўшимча ресурсларни жалб этиш. Мамлакат аҳолиси фаровонлигини ошириш фақат иқтисодий ўсиш юқори суръатларига эмас, балки иш билан самаралик бандлик ка, айниқса қишлоқ жойларидаги меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлашга боғлиқдир. Ўзбекистонда ишсизликнинг расмий кўрсаткичлари жуда кам – 0,5 % ни ташкил этади. Мазкур кўрсаткичлар ишсизларни ҳисобга олиш услубиёти мукаммал эмаслиги билан изоҳланади. Чунки мамлакатда фақат меҳнат органларида расмий рўйхатга олинган шахсларгина ишсиз деб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш вазирлиги томонидан иш билан бандликни танлаб тадқиқ қилиш натижалари ишсизлик даражаси 3,5-4,0 % ни (мавсумий ва тўла бўлмаган бандликни ҳисобга олмаган ҳолда) эканлигидан далолат беради.. Жахон банки маълумотларига кўра эса, Ўзбекистонда бир марталик иш билан банд

бўлиш, чет элларда ишлаш учун жўнаб кетиш ва айрим бошқа иш билан бандлик ҳисобга олинмаганда ишсизлик даражаси 6,0 % га етади. Халқаро мезонларга мувофиқ, ишсизликни ушбу даражаси ҳам у қадар катта эмас. Аммо бунда шуни ёдда тутиш керакки, меҳнатга лаёқатли аҳолининг бир қисми тўлиқ бўлмаган иш ҳафтаси ёки тўлиқ бўлмаган иш куни тартибида иш билан банддир. Айрим фуқаролар мавсумий ёки вақтинчалик ишга эгалар. Бюджет соҳасида ва қишлоқ хўжалигида иш хақи даражаси нисбатан пастлиги ҳам одамларда самарасиз иш билан бандлик ҳиссини уйғотади. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада либераллаштириш шароитларида меҳнат бозорини тартибга солиш иқтисодий механизмлар орқали амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир. Уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат: • янги самарали иш жойларини яратиш . Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда йилига 1,0 миллионта иш жойи яратилмоқда. Уларнинг асосий қисми кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тузилмаларида ташкил этиляпти. Бироқ мазкур соҳадаги иш ўринлари у қадар барқарорлик хусусиятига эга эмас; • хизмат соҳаси ни, айниқса қишлоқ жойларида ҳамда иқтисодиётнинг бир тармоқли минтақаларида жадал ривожлантириш хисобига оқилона тармоқ ва ҳудудий иш билан бандликни шакллантириш; • қишлоқ жойларидаги меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлаш даражасини ошириш . Кейинги йилларда мамлакатда экин майдонларининг меллиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича кўрилаётган кенг кўламли чораларга қарамасдан суғориладиган унумдор ерлар майдони ҳар йили қисқариб бормоқда, қишлоқ аҳолиси эса кўпаяпти. Мазкур ҳолат қишлоқ хўжалигида самарасиз иш билан бандликнинг ортишга олиб келмоқда. Шу сабабли қишлоқдаги меҳнат ресурсларни қайта тақсимлаш шароитларида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш, бу ерларда кичик ишлаб чиқаришларни жадал

ривожлантириш ҳисобига ҳамда иқтисодиётнинг бошқа, жумладан енгил ва озиқ-овқат, қурилиш материаллари саноатида янги иш жойлари яратиш жуда мухимдир. Иш билан самарали бандлик муаммосини ҳал этиш меҳнат бозорларидаги номутоносибликни ҳам тартибга солишга хизмат қилади. Таҳлиллар меҳнат бозорларида юқори малакали ходимларга доимий талаб мавжуд бўлгани ҳолда малакасиз иш кучи таклифи ортиқчалигидан далолат бермоқда. Хусусан, иқтисодиётнинг реал сектори юқори малакали муҳандислар, менежерлар, шунингдек фермер хўжаликлари учун мутахассисларга эҳтиёж катта эканлигини кўрсатмоқда. Шунинг учун таълим муассасаларида мутахассислар тайёрлаш таркибига аниқлик киритиш ҳамда уларни тайёрлаш сифатини янада ошириш ниҳоятда муҳимдир. Ҳар йили мамлакат коллеж ва лицейларини 500 минг нафардан кўпроқ ёшлар тугаллайди. Уларни кафолатли иш билан таъминлаш мақсадида битирувчиларнинг корхоналар билан ишлаб чиқариш амалиётини ўташ ва ундан сўнг ишга қабул қилиш бўйича шартномалар тузилиши йўлга қўйилмоқда. Мамлакат ҳукумати томонидан касб–ҳунар коллежлари, академик лицейлар, олий таълим муассасаларида мутахасислар тайёрлаш сифатини ошириш ҳамда бу таълим муассасалари битирувчилари меҳнатидан самарали фойдаланиш бўйича дастур ҳам ишлаб чиқилган. Унинг асосида минтақавий ҳамда ҳар бир туман ва шаҳарда ҳудудий дастурлар тайёрланган ва амалга оширилмоқда. Мазкур дастурлар қуйидагиларга йўналтирилган: • олий ва ўрта махсус, касб–ҳунар таълими битирувчилари меҳнатидан иложи борича тўлароқ фойдаланиш, шунингдек Иш билан бандликка кўмаклашувчи бюджетдан ташқари фонд маблағларини жалб этган ҳолда қўшимча иш жойлари яратиш; • маҳаллий таълим муассасаларини ривожлантириш эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир минтақадаги меҳнат бозорида иш кучига амалдаги талаб ва таклифни аниқлаш;

• таълим муассасалари битирувчиларини иш билан таъминлашни тезкор назорат қилиш механизмини яратиш; • мутахассислар тайёрлашни иш берувчилар талаблари асосида йўлга қўйиш мақсадида иш берувчилар билан касб таълими муассасаларининг ўзаро ҳамкорлик қилишини таъминлаш. Иқтисодиётда инновацион жараёнлар узлуксиз ривожланиб бориши кўп жиҳатдан олий таълимнинг истиқболни кўзлаб иш кўришига боғлиқдир. Университет ва институтларнинг маъмурияти бугун билимларни эгаллаётган ёшлар яна 4-6 йилдан сўнг бевосита меҳнат фаолиятига киришишларини ҳисобга олишлари зарур. Ҳозирча эса мамлакат олий таълим тизимидаги жараёнлар инновацион иқтисодиёт эҳтиёжларига тўла мос тушмайди. Давлат таълим стандартларида меҳнат бозори талаблари тўлиқ ҳисобга олмаган. Кадрларни тайёрлаш миллий дастурида фан ва ишлаб чиқаришнинг интеграциялашиши вазифалари белгилаб қўйилган. Лекин ана шундай шериклик алоқаларида олий таълим муассасаларининг роли ҳали талаб даражасида эмас. Олий ўқув юртларда инновацион фаолиятга мотивациялаш механизмларидан самарали фойдаланилмайди. Университет ва институтларда илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларини ташкил этиш даражасини иқтисодиётнинг амалий вазифаларга йўналтириш талаб қилинмоқда. Инсонни ривожлантириш миллий мақсадларида соғлиқни сақлаш соҳасидаги энг муҳим вазифалари сифатида касалликларнинг олдини олиш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш, тиббий хизмат сифатини яхшилаш устувор йўналишлари сифатида белгиланган. Аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш стратегияси тиббий хизмат сифатини тубдан яхшилашга йўналтирилиши лозим. Тиббий ёрдам сифати – кўп омилли вазифадир. Ушбу вазифани мувофақиятли ҳал этиш қуйидагиларга боғлиқдир: мутахассисларнинг малакаси;

тиббий хизмат кўрсатишда фаннинг энг янги ютуқларидан фойдаланиш; даволаш жараёнида замонавий асбоб-ускуналарни кенг қўллаш; самарали дори воситалари ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш. Шу билан бирга соғлиқни сақлаш ходимларининг малака бўйича табақаланиши ҳам кузатилади. Энг малакали тиббиёт ходимлари тор ихтисослашган пойтахт, вилоят марказлари клиникалари, тез тиббий ёрдам кўрсатиш тузилмаларида тўпланган. Тиббиёт йўналишидаги мутахассислар тайёрлаш сифатини ошириш учун фақат ўқув дастурлари ва таълим усулларини такомиллаштириб қолмасдан, балки профессор-ўқитувчилар савиясини ҳам ошириш, соғлиқни сақлаш ўрта бўғини кадрларининг узлуксиз таълими тизимини жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Инсоннинг турар жой, ижтимоий инфратузилманинг бошқа хизматларига эҳтиёжи бирламчи ҳисобланади. Қишлоқдаги уй хўжаликлари ҳозир ҳам ичимлик сув, газ, электр қуввати билан таъминланишда муаммоларга дуч келадилар. Оқибатда шаҳар ва қишлоқ аҳолиси турмуш даражаси ўртасида тенгсизлик юзага чиқади. Ушбу муаммони хал этиш ҳам жиддий инвестицияларни талаб қилади. Инсонни ривожлантириш концепцияси – ижтимоий тараққиётга янгича истиқболли ёндашув бўлиб, унинг марказига инсоннинг ҳаёти танлов имкониятларини кенгайтириш қўйилган. Инсонни барқарор ривожлантиришни таъминлаш учун барча – табиий, жисмоний капитал, айниқса инсон капитали муттасил ортиб бориши талаб қилинади. Фақат шундагина хар бир инсон ўз қобилиятини ривожлантириш учун энг қулай шарт–шароититга эга бўлади ва ўзининг ривожланиши имкониятлари тобора кенгайиб боради. Ўзбекистонда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсат бевосита ана шу мақсадларга эришишга йўналтирилган.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

Похожие

Ўзбекистонда маориф тараққиётининг ижтимоий ва миллий асоси

Ҳозирги дунёнинг мафкуравий манзараси. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг устувор йўналишлари

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Ўзбекистонда уйғониш бахти

Миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими