logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Идея национальной независимости
  4. Инсон тараққиёти концепцияси

Инсон тараққиёти концепцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

327 KB
Скачать
Инсон тараққиёти концепцияси Режа: 1. Иқтисодий ўсиш ва инсон тараққиёти 2. Инсон капитали назариясининг шаклланиши ва ривожланиши 3. Халқларнинг хақиқий бойлиги - одамлар Иқтисодий ўсиш ва инсон тараққиёти Юқорида қайд қилинганидек, иқтисодий ўсиш ялпи ички махсулот ижобий динамикаси асосида миллий ишлаб чиқариш реал хажмининг узоқ муддатли ўзгаришидир. Миллий ишлаб чиқариш реал хажмининг барқарор ўсиши эса иқтисодиёт тармоқлари ривожланганлиги даражасига боғлиқдир. Жаҳон мамлакатлари ўз ривожланиш даражаси бўйича одатда қуйидаги босқичларда деб ҳисобланадилар: ● иқтисодий ривожланишнинг саноат ривожланишидан олдинга босқичида. Бу босқичда иқтисодий ривожланишнинг асосий харакатлантирувчи кучи иқтисодиётнинг аграр сектори хисобланади; ● иқтисодий ривожланишнинг саноат ривожланиши босқичида . Бу босқич асосини саноат ишлаб чиқариш ва фан-техника тараққиёти ташкил этади; ● иқтисодий ривожланишнинг саноат ривожланишидан кейинги босқичида. Бу босқичда юқори фан сиғимига эга тармоқлар, шу жумладан ахборот технологиялари биринчи даражали аҳамият касб этади. Саноати ривожланган жамият назариясига кўра, бошланғич босқичда саноат секторининг ўсиши асосан оммавий ишлаб чиқариш ҳисобига таъминланади. Фан-техника тараққиёти юқори технологияли тармоқларни ривожлантиришни рағбатлантиради, ишлаб чиқаришнинг механизациялаштирилиши ва автоматлаштирилиши ходимлар малакасига талабни оширади. Меҳнат жараёнлари механизациялаштирилиши ва автоматлаштирилиши натижасида мазкур тармоқдан бўшатилаётган хордимлар хизмат соҳасига ўтадилар ва жамият босқичма-босқич саноат ривожланишидан кейинги ҳолатга ўтади. Саноати ривожланган жамятида иқтисодий ўсиш ва инсонни ривожлантириш хусусиятига саноатдаги таркибий ўзгаришлар таъсир кўрсатади. Жахондаги кўпгина мамлакатларнинг тажрибаси саноатни ривожлантириш таркибий ўзгаришларнинг уч босқичи орқали рўй беришидан далолат беради: 1. Меҳнат сарфи юқори бўлган ишлаб чиқаришни ривожлантириш. Ушбу жараён, бир тарафдан, иш хақи даражаси паст бўлишини назарда тутади, бу ўз навбатида оилаларнинг даромадига ва инсонни ривожлантиришга салбий таъсир кўрсатади. Иккинчи томондан, иш жойлари сонининг кўпайтирилиши иш билан бандликни рағбатлантиради. Бу аҳоли сони барқарор юқори даражада кўпайиб борадиган ҳамда фан ва технология етарли даражада ривожланмаган кўпгина ривожланаётган мамлакатлар учун хосдир. Айни пайтда кўп меҳнат сарфи талаб қиладиган тармоқларнинг устуворлиги инсонни ривожлантириш даражасини мутаносиб тақсимлаш муаммосини ҳал этишга ёрдам беради. 2. Капитал сиғими юқори бўлган ишлаб чиқаришларни ривожлантириш иш хақи ва даромад даражаси юқорироқ бўлишини таъминлайди, бу эса инсонни ривожлантириш имкониятларини кенгайтиради. Айни пайтда бундай ривожланишда ушбу ишлаб чиқаришлардаги капиталнинг улуши иш кучи салмоғидан юқори бўлади. Бу эса иш билан бандликка салбий таъсир кўрсатади. 3. Фан сиғими юқори бўлган ишлаб чиқариш юқори капитал сиғими хусусиятига эгадир. Юқори меҳнат унумдорлиги ва рентабеллик инсонни ривожлантириш салохиятини сезиларли даражада оширишни таъминлайди. Ўзбекистонда маъмурий-буйруқбозлик тузумидан бозор иқтисодиётига ўтишда Президент И.А.Каримов томонидан ишлаб чиқилган, “ўзбек модели” номини олган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Мазкур моделнинг принциплари қуйидагилардан иборатдир: ● иқтисодиётни мафкурадан холи этиш, унинг сиёсатдан устунлигини таъминлаш; ● давлатнинг бош ислоҳотчи вазифасини бажариши, яъни ислоҳотлар ташаббускори бўлиши ва уларни мувофиқлаштириб бориши; ● қонун устуворлигини таъминлаш; ● кучли ижтимоий сиёсат юритиш; ● ислоҳотларни босқичма-босқич ва изчил олиб бориш. Мамлакатда бу илмий асосланган, пухта ишлаб чиқилган ва собитқадамлик билан изчил амалга оширилаётган ислоҳотлар туфайли ишлаб чиқариш оммавий равишда пасайиб кетиши, ички ва ташқи давлат қарзи ҳаддан ташқари ортиши, аҳолининг турмуш даражаси кескин камайишига йўл қўйилмади. 1997-2003 йилларда мамлакат иқтисодиёти йилига 3,8 % – 5,2% ўсиш даражасида ривожланиб борди. 2004 йилдан бошлаб қулай тадбиркорлик муҳитини яратиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашга қаратилган иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлаштирилиши натижасида Ўзбекистонда йилига 7,0 % – 9,0% даражасида барқарор иқтисодий ўсиш суръатлари таъминланмоқда. Жумладан, Ўзбекистонда ЯИМнинг ўсиши суръатлари 2008 йилда 9,0%, 2009 йилда - 8,1%, 2010 йилда эса 8,5%, 2011 йилда 8,3 % ни ташкил этди. Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда қўлга киритилган натижалар Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки ва бошқа нуфузли халқаро молия ташкилотлари томонидан юксак баҳоланмоқда. Халқаро валюта жамғармасининг баҳолаш миссияси баёнотида жумладан бундай дейилади: “Ўзбекистон жадал ўсишга эришди ва глобал молиявий инқирозга қарши самарали чоралар кўрди. Кейинги беш йилда Ўзбекистонда ўсиш суръатлари ўртача 8,5 % ни ташкил этди ва бу Марказий Осиёдаги ўртача ўсиш кўрсаткичидан юқоридир”. 2011 йилда 2000 йилга нисбатан милилй ялпи ички маҳсулот ҳажми икки баробарга (харид қобилияти паритети бўйича ушбу даврда ЯИМ нинг ўсиши 2,6 ортди), аҳоли жон бошига ҳисоблаганда эса 1,7 маротабага кўпайди. 2000-2011-йиллар мобайнида ялпи ички маҳсулот ҳажми 2,1 баробар ошди. Мазкур кўрсаткич бўйича Ўзбекистон дунёнинг иқтисодиёти жадал ривожланаётган мамлакатлари қаторидан жой олди. 9 8,1 8,5 8,3 6810 2008 2009 2010 2011 расм. Ўзбекистон Республикасида ялпи ички маҳсулот ҳажми ўсишининг динамикаси (% ҳисобида) Ўзбекистонда тадбиркорлик муҳити жиддий равишда яхшиланганлиги, иқтисодий ўсиш юқори суръатлари барқарор хусусиятга эгалигини инвестициявий фаоллик кўрсаткичлари яққол исботлаб турибди. Хусусан, 1990 - 2000 йилларда ўзлаштирилган капитал қуйилмаларнинг ҳажми 3,8 баробарга ортди, 2010 йилда эса мамлакат иқтисодиётида ўзлаштирилган капитал қуйилмаларнинг ҳажми 9,7 млрд АҚШ долларига тенг бўлди. Бу кўрсаткич 1990 йилга нисбатан 11,6 ортди. Мамлакатда корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш ҳамда замонавий, юксак технологияларга асосланган янги ишлаб чиқаришни ташкил этишни тезлаштириш борасида фаол инвестиция сиёсати юритишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2011 йилда молиялаштиришнинг барча манбалари ҳисобидан қиймати 10,8 млрд. АҚШ долларидан ортиқ капитал қўйилмалар ўзлаштирилди.Инвестицияларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 23,9 % га етди. 2011 йилнинг ўзида иқтисодиётнинг реал секторига 2,9 млрд. АҚШ доллари ҳажмида хорижий инвестициялар жалб қилинди, уларнинг 78,8 % тўғридан-тўғри хорижий инвестициялардир. Иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш қулай инвестиция муҳитига боғлиқдир. Инвестиция муҳити қулай бўлишини қуйидаги асосий омиллар белгилайди: • хорижий инвестицияларни жалб этиш бўйича давлат сиёсати ҳамда бу масалада мавжуд имтиёзлар; • ресурс-хомашёлар (асосий турдаги табиий ресурслар билан таъминланганлик даражаси); • ишлаб чиқариш (мамлакатдаги хўжалик фаолияти натижаларининг жамланмаси); • истеъмол ( аҳолининг жамланма харид қобилияти); • инфратузилма (мамлакатнинг жўғрофий жойлашиши, инфратузилмаларнинг ривожланганлиги даражаси); - малакали иш кучи мавжудлиги ҳамда ўртача иш ҳақи даражаси; • иқтисодий конъюктуранинг ҳолати; • ички бозорнинг ривожланганлиги, ишлаб чиқарилган маҳсулотларни ташқи бозорда сотиш имкониятлари; • кредит тизими, солиққа тортиш даражаси; • интеллектуал салоҳият (аҳолининг таълим даражаси); • институционал (фан-техника ютуқлари жорий этилишининг даражаси). Чет эл инвестициялари Ўзбекистон Республикаси худудида турли шакл ва усулларда амалга оширилиши мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси юридик ва (ёки) жисмоний шахслари билан биргаликда ташкил этилган хўжалик жамиятлари ва ширкатлари, банклар, суғурта ташкилотлари ва бошқа корхоналарнинг низом жамғармалари ва бошқа мулкида ҳиссадорлик асосида иштирок этиш; • тўлалигича чет эл сармоядорларига тегишли бўладиган хўжалик жамиятлари ва ширкатлари, банклар, суғурта ташкилотлари ва бошқа корхоналарни ташкил этиш ва ривожлантириш; • Ўзбекистон Республикаси резидентларининг мулки, акциялари ва бошқа қимматли қоғозлари, шу жумладан қарз мажбуриятларини сотиб олиш; • интеллектуал мулк ҳуқуқига, шу жумладан, муаллифлик ҳуқуқига, патентлар, товар белгилари, фойдали моделлар, саноат намуналари, фирма номлари ва ноу-хауга, шунингдек ишонч(гудвилл)га инвестиция киритиш; • концессияларни, шу жумладан, табиат ресурсларини разведка қилиш, ишлаб чиқиш, қазиб олиш ёхуд фойдаланиш ҳуқуқини сотиб олиш; • савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари мулкига эгалик қилиш, турар-жой биноларини улар жойлашган ер участкалари билан, шунингдек ердан (шу жумладан ижара асосида) ва табиат ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқини сотиб олиш. Ўзбекистон Республикасида инвестициялар киритиш шакллари бўйича бирон-бир чеклашлар мавжуд эмас. Чет эл сармоядорлари мамлакат худудида амалдаги қонунчиликка мувофиқ равишда ҳар қандай ташкилий- ҳуқуқий шакллардаги корхоналарни ташкил эта оладилар. Бугунги кунда чет эл сармоядорларига инвестиция киритишнинг қуйидаги шакллари таклиф этилади: • қўшма корхона ташкил этиш; • 100 % чет эл капиталига эга корхоналар ташкил этиш; • хусусийлаштирилаётган корхоналар акциялари бир қисми ёки тўла пакетини сотиб олиш. Қуйидаги шартларга жавоб берадиган янги ташкил этилаётган корхоналар чет эл инвестициялари киритилган корхоналар деб эътироф этилади: • корхона низом фонди камида 150,0 минг АҚШ долларига тенг бўлган миқдор; • корхона таъсисчиларидан бири чет эл юридик шахси бўлган корхона; • чет эл инвестицияларнинг улуши корхона низом фондининг камида 30,0% ни ташкил этадиган корхона. Бундан ташқари агар чет эл инвестициялари киритилган корхона ўз даромадларининг 60,0 % дан кўпроғини ишлаб чиқарган маҳсулотини сотиш ёки кўрсатган хизматидан олса, бу корхоналар чет эл инвестициялари киритилган ишлаб чиқариш корхоналари деб ҳисобланади. Бундай корхоналарга қўшимча солиқ, бож имтиёзлари ва бошқа имтиёзлар ҳамда рағбатлантириш омиллари берилади. Мамлакатдаги амалдаги қонунчиликка мувофиқ тўғридан-тўғри чет эл инвестициялари тушунчаси қуйидагиларни мужассамлаштирган: • хорижий сармоядорлар томонидан моддий ва номоддий неъматларни ҳамда уларга ҳуқуқни, шу жумладан, интеллектуал мулкка ҳуқуқни киритиш; • чет эл сармоядорлари томонидан ҳар қандай чет эл инвестицияларидан олинган даромадни тадбиркорлик объектлари ва фаолиятнинг бошқа турларига киритиш. Шу биланг бир қаторда жами инвестицияларнинг 73,0 % дан ортиғи мамлакатнинг ички манбалари ҳисобидан – корхоналар ва аҳоли маблағлари, инвестиция жараёнларида тобора фаол иштирок этаётган тижорат банклари кредитлари, шунингдек, давлат бюджети ва бюджетдан ташқари жамғармалар маблағлари ҳисобидан шакллантирилаётганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. 4988 1164 885 6400 1700 1258 8200 2856 1258 9700 2880 1360 10700 2900 2285 020004000600080001000012000 2007 2008 2009 2010 2011 Инвестицияларнинг умумий ҳажми Шу жумладан хорижий инвестициялар Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар расм. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига жалб қилинган инвестициялар миқдори (млн.АҚШ доллари ҳисобида) Ишлаб чиқариш қувватларини барпо этишга жами инвестицияларнинг 73,5 % дан ортиғи йўналтирилмоқда. Замонавий, юксак самарали асбоб- ускуналар харид қилишга инвестицияларнинг 45,3 % сарф қилинмоқда. Иқтисодий ўсиш кўп жихатдан иқтисодиётга солиқ босимини камайтиришга қаратилган изчил сиёсат самарасидир. Ўзбекистонда изчиллик билан амалга оширилаётган, биринчи навбатда солиқ юкини камайтиришга қаратилган оқилона солиқ сиёсати иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларга, хўжалик юритувчи субъектларнинг ишбилармонлик фаоллиги ва молиявий барқарорлигини юксалтиришга хизмат қилмоқда. 2011 йилда солиқ юки, 1991 йил билан солиштирганда, ялпи ички маҳсулотга нисбатан қарийб 2 баробар камайиб, 41,2 % дан 22,0 % га тушди 2011 йилда микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солиқ тўлови ставкасининг 7,0 % дан 6,0 % га камайтирилиши хўжалик юритувчи субъектлар инвестиция фаолиятининг кенгайишига хизмат қилди. Бунинг натижасида бўшаб қолган қарийб 80,3 млрд. сўм маблағни биринчи навбатда ишлаб чиқаришни технологик янгилаш ва замонавий техникани жорий этишга йўналтириш имкони пайдо бўлди. 2012 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун ягона солиқ тўлови ставкаси 6,0 % дан 5,0 % га туширилиши режалаштирилган. Ўзбекистонда мустақилликнинг дасталабки йиллардан бошлаб саноатни таркибий ўзгартириш ва диверсификация қилишга киришилди. Иқтисодиёт тармоқларини индустрлаштириш, модернизация қилиш, техник ва технологик жихатдан янгилаш, саноатнинг янги тармоқлари – автомобиль, нефть, газ, кимё, темир йўл машинасозлиги ва бошқаларнинг яратилиши саноат махсулотлари ишлаб чиқариш умумий ҳажми ҳамда саноатнинг ЯИМдаги улушини кўпайтиришни таъминлади (жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикасининг саноат тармоқларида 1990-2010 йилларда ўсиш суръатлари (1990 йил = 100,0 %) Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2010 йил Саноат - жами 100,0 123,6 3 баробар Ёнилғи 100,0 127,3 2,2 баробар Қора металлургия 100,0 58,8 1,5 баробар Рангли металлургия 100,0 107,4 113,4 % Кимё ва нефть-кимё 100,0 97,5 2,8 баробар Машинасоздик ва металлга ишлов бериш 100,0 142,2 11,5 баробар Ўрмон, ёғочга ишлов бериш ва целлюлоза- қоғоз 100,0 2,5 баробар 13,5 баробар Қурилиш материаллари 100,0 58,4 1,3 баробар Енгил 100,0 159,2 3,8 баробар Озиқ-овқат 100,0 150,0 5,7 баробар Бошқа тармоқлар 100,0 162,6 5,4 баробар Мамлакат иқтисодиётида юз бераётган жиддий таркибий ва сифат ўзгаришларини 2000 йилда саноат ишлаб чиқаришининг ялпи ички маҳсулотни шакллантиришдаги улуши 14,2 % и ташкил этган бўлса, 2011 йилда бу кўрсаткич 24,1 % а етганида яққол кўриш мумкин. Саноат маҳсулоти умумий ўсишининг қарийб 70,0 % ни юқори қўшимча қийматга эга бўлган тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган соҳалар ташкил этди. Ўзбекистон учун янги хисобланган автомобилсозлик айниқса юқори суръатларда ривожланмоқда. Фақат 2000-2010 йилларда мамлакатда енгил автомобиллар ишлаб чиқариш 7,1 баробарга, автобуслар – 2,6, юк автомобиллари – 10 баробарга ортди. Умуман олганда мустақиллик йилларида республикада машинасозлик ва металлга ишлов бериш махсулотлари ишлаб чиқариш хажми 11,5 маротабага кўпайди. Давлат макроиқтисодий барқарорликни мустахкамлаш мақсадларида иқтисодиётнинг базовий тармоқлари: нефть, газ, олтин қазиб олиш, рангли металлургия, кимё ва нефть–кимё саноатини жадал ривожлантириш чораларини кўрди. Натижада Ўзбекистон саноатининг тармоқ таркибида чуқур ўзгаришлар рўй берди. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитларида ҳам Ўзбекистонда экспорт ҳажми ортиб бормоқда. 2011 йилда экспорт маҳсулотлари ҳажми 2010 йилга нисбатан қарийб 15,4 % га кўпайди ва 15,0 млрд. АҚШ доллардан кўпроқни ташкил этди. Бу 2000 йилга нисбатан 4,6 баробар зиёддир. Ташқи савдо айланмасининг ижобий салдоси 4,5 млрд. АҚШ долларидан ошди. Экспорт таркибида тайёр маҳсулотлар улуши 60,0 % ни ташкил этди, ҳолбуки, 2000 йилда бу кўрсаткич 46,0 % эди. Мамлакат ташқи савдосининг ижобий сальдоси эса 1,8 маротабага ортиб 4,2 млрд. АҚШ долларини ташкил этди (расм). Тегишли равишда мамлакатнинг олтин – валюта захиралари кўпайди. 2012 йилнинг 1январь ҳолатига кўра, мамлакатнинг умумий ташқи қарзи ялпи ички маҳсулотнинг 17,5 % дан, экспорт ҳажмига нисбатан эса 53,7 % дан ошмайди. Бу халқаро мезонлар бўйича “Ҳар жиҳатдан мақбул ҳолат” деб ҳисобланади. 317 1318 4247 4517 0200040006000 2000 2005 2010 2011 расм. Ўзбекистон Республикаси ташқи савдосининг ижобий сальдоси (экспорт ҳажмитнинг импорт ҳажмига нисбатан ортиқлиги, млн.АҚШ доллари ҳисобида) Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ва мутаносиб ривожланиб бораётганини 2005 йилдан бошлаб Давлат бюджети профицит билан бажарилаётгани ҳам яққол тасдиқлаб турибди. 2011 йилда Давлат бюджетининг харажатлар қисми 2010 йилга нисбатан 25,4 фоизга, 2000 йилга нисбатан эса қарийб 17,8 баробар ўсди. Қайд этиш жоизки, давлат бюджети харажатларининг 58,7 фоизи ижтимоий соҳани молиялаш ва аҳолининг кам таъминланган қатламларини қўллаб- қувватлашга йўналтирилди. Иқтисодиётнинг барқарор юқори суръатларда ўсиши, иш хақи, пенсиялар, стипендиялар ва нафақалар миқдорининг мунтазам равишда қайта кўриб чиқилиши аҳоли даромадлари кўпайиши, турмуш сифати яхшиланишини таъминламоқда. Бу аҳоли турмуш даражасининг жон бошига кўрсаткичлари жиддий равишда ортганлигида ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда. Ўзбекистонда кучли ижтимоий сиёсатни изчил амалга ошириш 1990 йилдагига нисбатан энг кам иш хақи миқдорини 2,6 баробарга, энг кам пенсия миқдорини эса 5,9 баробарга кўпайтирилишини таъминлади. Аҳоли фаровонлигининг энг муҳим умумлашма кўрсаткичи оила истеъмол бюджетининг ҳажми ва таркиби хисобланади. У оилалар жамланма даромадларининг ҳажми ва таркибига боғлиқдир. Ўзбекистон аҳолисининг жамланма даромадлари кейинги 20 йил ичида 8,6 баробарга кўпайди (расм). 1 1,9 8,6 0510 1990 2000 2010 расм. Ўзбекистон аҳолиси жамланма даромадларининг ортиши динамикаси (1990 йил = 1) Жамланма даромадаларининг таркибида ушбу даврда мулкдан, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишдан иборат даромадларнинг янги моддалари пайдо бўлди. Масалан, 1990 йилда мулкдан, тадбиркорлик фаолиятидан, маҳсулот сотиш ва хизматлар кўрсатишдан олинган даромадларнинг салмоғи умумий даромадларнинг 10,6 % ни ташкил этган бўлса 2010 йилда мазкур кўрсаткич 47,0 % га етди. Даромадларнинг бу янги турлари катта ижобий аҳамиятга эгадир. Чунки аҳоли тадбиркорлик фаоллигининг ортиши оилалар жамланма даромадлари жадал ва барқарор ўсиши учун бозор рағбатларини яратади, шунингдек боқимандаликни, даромадлардаги текисчилик даражасини камайтиради. Аҳоли даромадларининг ортиши ўрта синфнинг шаклланиши ва унинг аҳоли умумий сонидаги салмоғи кўпайишига хизмат қилади. Агар 1990 йилда Ўзбекистонда ўртача даромадга эга аҳолининг улуши, эксперт баҳоланишга кўра, жами аҳолининг тахминан 18,0 % ни ташкил этган бўлса, 2000 йилда уй хўжаликларини текшириш натижалари бўйича бу 24,0 % га етганлиги аниқланди. 2011 йилда эса барча уй хўжаликларининг 60 % мамлакат бўйича ўрта даражадан паст бўлмаган барқарор пул даромадларга эга бўлган. 18 24 56 60 0204060 1990 2000 2009 2011 расм. Мамлакат бўйича ўрта даражадан паст бўлмаган барқарор пул даромадларга эга бўлган уй хўжаликлари салмоғининг ортиши (жами уй хўжаликларига нисбатан % ҳисобида) Аҳоли жамланма даромадларининг ортиши фуқаролар жамғармалари ҳажми доимий равишда кўпайиб бораётганлигида ҳам ўз ифодасини топмоқда. Айниқса 2000-2010 йилларда аҳоли жамғармалаи ҳажми юқори суръатларда ўсиб, бу даврда мазкур кўрсаткич 28,6 баробарга кўпайди. Ўзбекистонда бозор муносабатларининг шакллантирилиши ва ривожлантирилиши жараёнида аҳолининг жамланма харажатлари таркибида янги модда – тадбиркорлик фаолиятига сарфлар пайдо бўлди. Уларнинг салмоғи жозирги вақтда жами ҳаражатларнинг 8,5 % ни ташкил этади. Моҳият жихатидан бу уй хўжаликларининг хусусий мулк асосида ўз даромадларини шакллантириш ва кўпайтириб бориш имкониятини берадиган асосий капиталнинг энг самарали шаклидир. Инсон капитали назариясининг шаклланиши ва ривожланиши Жахон иқтисодиёти фанининг тарихи ХХ аср бошига қадар ишлаб чиқариш жараёнида жисмоний капитал – ишлаб чиқариш воситалари, моддий ресурслар ва ҳоказолар асосий роль ўйнаганлигидан далолат беради. Чунки бу даврда технологияга қўшимча ресурслардан бири сифатида фойдаланиладиган табиий кучга эга иш кучининг бўлиши кифоя қиларди. Ходимларни қўитиш ва уларни бир-бири билан алмаштириш осон эди. Бироқ ХХ асрнинг ўрталарида рўй берган объектив жараёнлар вазиятни тубдан ўзгартирди. Фан-техниканинг жадал ривожланиши билимлар, кўникмалар, махорат, инсон қобилиятини биринчи ўринга кўтарди. Бевосита инсон иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳаракатлантирувчи кучига айланди. Бу ижтимоий муносабатлар тубдан ўзгараётганидан далолат берарди. Инсон омилининг кучайишига жамиятда содир бўлаётган ўзгаришлар ҳам таъсир кўрсатарди. Ходимлар ўз меҳнатлари натижаларини тақсимлашда, мулкда, фойдада иштирок этиш тизими орқали корхоналарни бошқаришда иштирок эта бошладилар, кооператив корхоналарнинг сони ва уларнинг самарадорлиги ҳам ортарди. Натижада иқтисодиёт фанида “инсон капитали” категорияси шакллана бошлади. Унинг пайдо бўлиши иқтисодиёт ва у билан турдош фанларнинг иқтисодиёт ва ҳаёт талабларига жавоблари бўлди. Жамият ва иқтисодиёт ривожланишининг суръатлари ва сифатида инсон ва у томонидан тўпланган интеллектуал салохиятни чуқур тадқиқ этиш ҳаётий заруратга айланди. Инсон капитали концепцияси XVII асрда пайдо бўлган деб ҳисобланади. Уни биринчилардан бўлиб 1676 йилда Вильям Петти урушда қуролларни йўқотишни инсон ҳаётини йўқотиш билан таққослаш асосида қўллади. У Англия учун урушда инсон В. Петти бойлик ва унинг манбалари таркибига ер ва у келтирадиган рента, капитал ва ундан олинадиган фойда (фоиз) билан бир қаторда одамларнинг меҳнати, малакаси ва соғлиғига боғлиқ равишда, у ёки бу турдаги даромад келтиришини кўрсатган. Олимнинг фикрига кўра, инсон капиталининг миқдори ходимнинг бутун умри давомидаги иш хақи капиталашиши билан баҳоланади. Яна бир аср ўтгандан сўнг Адам Смит ва классик иқтисодий назариянинг бошқа вакиллар ҳам инсон капитали концепциясини эътироф этдилар. Адам Смит 1776 йилда ўзининг “Халқлар бойлигининг моҳияти ва сабаблари хусусидаги тадқиқотлар” асарида халқларнинг бойлиги асосан ишчилар сони ва улар кўникмасининг сифати билан белгиланишини кўрсатган. Бундан яна юз йил ўтгандан сўнг Альфред Маршалл ҳам инсон капиталига узоқ муддатли инвестициялар самараси ва бу жараёнда инсоннинг ролини таҳлил этди. Хақиқатдан ҳам жаҳоннинг тараққий этган давлатлари иқтисодиёти ўсиши тўғрисидаги статистика маълумотлари ўсишнинг классик омилларига асосланган ҳисоб-китоблардаги кўрсаткичлардан анча юқори эканлигини кўрсатди. Иқтисодиёт ривожланиши ва ўсиши жараёнларини таҳлил этиш инсон капиталини замонавий иқтисодиёт ва жамиятни ривожлантирадиган асосий ишлаб чиқариш ва ижтимоий омилга айланганидан далолат берди. Маълумки, капиталнинг қомусий талқини – капитал (французча, инглизча «capital » ва лотинча «capitalis» сўзларидан — «бош, асосий») “даромад келтиришга қодир бўлган ёки одамлар томонидан товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун яратилган ресурслар” дир. “Капитал” атамаси одатда келгусида ишлаб чиқаришда фойдаланалиши мўлжалланаётган меҳнат махсулотларига нисбатан ишлатилади. Капитални яратиш жараёни инвестиция киритиш деб аталади. Инвестиция киритиш дастлаб харажатлар қилиш, кейинчалик бу харажатларнинг қопланишини назарда тутади. Дастлабки пайтда инсон капитали деганда одамларнинг меҳнатга бўлган қобилияти – таълим ва касб кўникмаларига инвестициялар жамланмаси тушунилган. Кейинчалик инсон капитали тушунчаси жиддий равишда кенгайди. Жаҳон банки экспертлари томонидан амалга оширилган энг сўнги ҳисоб-китобларда инсон капиталига истеъмол харажатлари – оилаларнинг овқатланиши, кийим–кечак, турар жой, таълим, соғлиқни сақлаш, маданиятга ва ҳоказоларга сарфлар, шунингдек давлатнинг бу мақсадлар учун харажатлари киритилган. Юқорида қайд этилганлар умумлаштирадиган бўлса, инсон капитали тор маънода – бу инсоннинг интеллекти, соғлиғи, билими, сифатли ва унумли меҳнати ҳамда унинг турмуш сифатидир. Кенг маъно даги инсон капитали – бу иқтисодий ривожланишнинг интенсив ишлаб чиқариш омили, жамият ва оилани ривожлантириш, меҳнат ресурсларининг билимли қисми, интеллектуал ва бошқарув меҳнати, яшаш ва иш жойи муҳитидир. Улар инсон капиталини ривожлантиришнинг ишлаб чиқариш омили сифатида самарали ва оқилона амал этишини таъминлаши керак. Инсон капитали назариясига мувофиқ одамлар ўзларига инвестиция киритиб, имкониятларини кенгайтиришлари, давлат эса инсон капиталини бойитиш учун маблағ сарфлаб, миллий даромадни кўпайтириши мумкин. Бундай инвестицияларнинг самарадорлиги сарф қилинган маблағларнинг меҳнат унумдорлиги ортиши ва иш хақи кўпайиши орқали қопланишида ўз ифодасини топади. Умуман, кенг манодаги капитал дейилганда тўпланадиган, ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган ва даромад келтирадиган ижтимоий бойликнинг барча унсублари назарда тутилади. Бу Т. Шульц фикрига кўра, капитални: инсон капитали ва ашёвий капиталга изчил тақсимлаш имконини беради. Инсон капитали концепциясига тўлиқроқ аниқлик киритиш учун жисмоний ва инсон капитали ўртасидаги фарқни ажратиш талаб этилади. Капиталнинг бу икки тури муайян даражада, айниқса келажакда фойда олиш учун бугун маблағ сарфлаш масаласида ўзаро ўхшашдир. Шу билан бирга инсон капитали ўзига хос ноёб белгиларга эгадир. Жисмоний капиталдан фарқли равишда инсон капитали бевосита одамнинг ўзи билан боғлиқдир. Эркин жамиятда инсон капиталининг эгаси фақат шу инсоннинг ўзи бўлиши мумкин. Капиталнинг бу шакли ҳам, масалан унинг эгаси бетоб бўлса қадрсизланиши, вафот этса бутунлай йўқотилиши мумкин. Мазкур ҳолат инсон капиталига инвестиция киритиш жисмоний капиталга инвестиция киритишга қараганда кўпроқ таваккалчиликни талаб этишидан далолат беради. Инсон капиталини бошқаларга бера олмаслик ҳам унинг эгасига боғлиқлигини кўрсатади. Инсон ўз эътиқоди, мойиллиги, ҳаётий қадриятлардан келиб чиққан холда ўз капиталидан турли самарадорлик билан фойдаланиши мумкин. Амалиётда аҳолида мавжуд бўлган инсон капитали заҳираси билан унинг меҳнат бозорда фойдаланилаётгани ўртасида катта тафовут бўлиши мумкин. Ашёвий капитал бойликнинг бевосита моддий шаклига – бинолар ва иншоатлар, ер ва бошқа табиий ресурслар, дастгоҳлар, моддий–товар бойликлари заҳираларига эгадир. Ашёвий бўлмаган капитал ўз моддий шаклига эга бўлмасдан, жисмоний капиталда мужамлашади ва ушбу капитал сифати ёки самарадорлигини ошириши мумкин. Капитал жамланмасининг бу икки қисми ўз навбатида инсонларда мужассамлашмаган капитал ва инсон капиталига бўлинади. Одамларда мужассамланган ашёвий капитал инсонни шакллантириш учун зарур бўлган, яъни болаларни тарбиялашга чиқимлардир. Иқтисодчи Ж. Кендрик ноашёвий инсон капитали қаторига умумий таълим ва махсус тайёргарлик учун, соғлиқни сақлаш ва иш кучи ҳаракатланишига харажатларни киритади. Инсонда мужассамлашмаган ноашёвий капиталга илмий тадқиқотлар ва ишланмалар киради. Инсон капитали назариясини шакллантириш, уни ривожлантириш, илмий жамоатчилик томонидан эътироф этилишига Т. Шульц улкан ҳисса қўшган. У биринчилардан бўлиб инсон капитали тушунчасига ишлаб чиқарувчи омил сифатида қараган. Олим саноат ривожланиши ва саноат ривожланишидан кейинги иқтисодиётда инсон капиталининг асосий ҳаракатлантирувчи куч сифатидаги ролини англаб етиш учун кўп иш қилди. Т. Шульц ўзининг “Анъанавий аграр соҳасининг трансформацияси” асарида қишлоқ хўжалигидаги технологияларнинг ролига алоҳида эътибор қаратган. Унинг фикрига кўра, бу технологияларнинг даражаси, энг аввало фермерлар эгаллаган билимларга боғлиқдир. Фермерлар билими даражасининг пастлиги ҳосилдорлик ўсиши ва қишлоқ хўжалиги самарадорлиги ортиши йўлидаги асосий тўсиқлардан биридир. Т.Шульцнинг ҳисмоблашича, инсонга инвестиция киритишнинг асосий натижалари одамларда меҳнат қобилиятининг ортиши, уларнинг жамиятда самарали бунёдкорлик фаолиятини амалга ошириши, саломат бўлиши ва ҳоказоларда ўз ифодасини топади. У инсон капитали жамланиш ва такрор ҳосил қилинишга қодир деб ҳисоблаган. Олимнинг баҳолашича, жамиятда ишлаб чиқарилаётган жамланма маҳсулот умумий ҳажмининг тўртдан уч қисми инсон капиталини тўплашга сарфланмоқда. Ҳолбуки, ХХ асрдаги такрор ҳосил қилишга доир кўпчилик назарияларда бу кўрсаткич тўртдан бир қисмни ташкил этади, деб кўрсатилар эди. Инсон капитали назариётчиларидан Г. Беккер инсон капитали тушунчасини биринчи бўлиб микродаражада қўллай бошлади. У корхонадаги инсон капиталини инсон кўникмалари, билим ва маҳоратининг жамланмаси деб белгилаган. Бунда у ходимларни махсус ўқитиш, уларда махсус билим ва кўникмалар ҳосил қилишга алоҳида аҳамият берган. Г.Беккернинг ҳисоблашича, ходимларнинг махсус тайёргарлиги фирманинг рақобат устуворлигини шакллантиради. Бу бозорларда маҳсулотларнинг маълум ва машҳур бўлиши, пировард натижада фирманинг нуфузи, ноу-хауси ва савдо белгисида ўз ифодасини топади. Ходимларни махсус тайёрлашдан, энг аввало, фирма ва компанияларнинг ўзлари манфаатдор, шунинг учун улар буни ўзлари молиялаштирадилар. Америкалик иқтисодчи олий таълимдан олинадиган қўшимча даромадни қуйидаги тарзда белгилаган: коллежни тугаллаганлар ишлаб топган даромаддан ўрта маълумотга эга ходимларники айрилади. Таълимга чиқимлар ҳам таълим олиш учун бевосита харажатлар, ҳам муқобил чиқимлар – ўқиш даврида бой берилган даромадлардир. Унинг хисоблаб чиқишича, таълимга инвестициялар йилига тахминан 12,0 – 14,0 % миқдорида фойда келтиради. Мазкур тадқиқотларнинг амалий аҳамият шундан иборатки, Г. Беккер инсон капиталига инвестициялар рентабеллигининг миқдорини аниқлади ва уни АҚШ даги кўпгина фирмаларнинг рентабеллиги билан таққослади. Хусусий таълим муассасалари сонининг кўпайиши, қисқа муддатли семинарлар ва махсус курслар ташкил этадиган консалтинг фирмалари фаолиятининг кенгайиши натижасида таълим фаолиятининг хусусий сектордаги рентабеллик даражаси тижорат фаолиятининг бошқа турлари рентабеллиги даражасидан 10,0 – 15,0 % ортиқ эканлигини кўрсатди. Жамланма ишлаб чиқариш таркибида алоҳида инсон капитали категориясини ажратиб кўрсатиш уни аниқроқ таркибий таҳлил қилиш имконини беради (расм). Америкалик иқтисодчи И. Бен-Поратнинг таснифлашига кўра, инсон капитали қуйидаги таркибий қисмлардан иборат: 1) инсон капиталини яратишда иштирок этаётган одамларнинг сифат хусусиятлари ва қобилияти; 2) бозорда таклиф этилаётган ҳамда бошқа ашёвлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишга киритилган капитал қисми. расм. Инсон капиталини шакллантириш ва ривожлантириш Г. Беккер томонидан, шунингдек “махсус инсон капитали” тушунчаси ҳам муомалага киритилган. Бу категория “умумий инсон капиталидан” фарқли равишда махсус тайёргалик натижасида эгалланган ҳамда фақат ўзининг корхонаси учун ишлаб чиқаришда манфаат келтирадиган билимлар ва кўникмалар жамланмасидир. Миллий иқтисодиёт Инсоннинг ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлари учун зарур шарт-шароитлар Моддий: • табиий неъматлар; • даромад; • овқат; • меҳнат шароитлари; • турар жой; • атроф муҳит; • хизматлар; • ижтимоий ҳимоя Маънавий: • соғлиқни сақлаш; • таълим; • ахборот ресурслари; • маданий дам олиш; • жисмоний тарбия ва спорт; • урф-одатлар; • миллий қадриятлар Шахсни шакллантириш ва ҳар тарафлама ривожлантириш Инсон капиталини шакллантириш ва ривожлантириш С. Фишер: “Инсон капитали инсонда мужассамлашган даромад келтириш қобилияти мезонидир. Инсон капитали туғма қобилият ва истеъдод, шунингдек олинган таълим ва малакадан иборат” деб кўрсатган. Айрим олимлар инсон капитали таркибига унинг эгасининг ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этиш имкони нуқтаи назаридан ёндашадилар. Жумладан О. Нордхог қуйидигиларни таъкидлайди: “Таҳлил этиш нуқтаи назаридан, бир тарафдан, ходимларнинг солиғи ва малакасини, иккинчи томондан, уларнинг мотивацияси ва фирмага содиқлигини фарқлаш фойдалидир. Дастлабки икки унсур алоҳида бир ходимнинг топшириқни бажариш, яъни меҳнат қилиш бўйича асосий қобилиятини ташкил этади. Инсон капиталининг кейинги икки унсури эса мазкур ходим ўз малакасига кўра, ишда қандай фаолият олиб боришини акс эттиради. Қобилият ва хоҳиш биргаликда мазкур ходимнинг меҳнатга қобилиятини шакллантиради”. И.В. Ильинский инсон капитали таълим капитали, соғлиқ капитали ва маданият капиталида иборат деб ҳисоблайди. Инсон капитали таркибини кенгроқ таҳлил этиш учун функциявий ёндашув принципини ҳисобга олиш лозим. Функциявий ёнаошувнинг методологик принципи ҳодисани фақат унинг ички таркиби бўйича эмас, балки унинг функциявий мақсади, пировард фойдаланиш мақсади нуқтаи назаридан кўриб чиқишни талаб этади. Россиялик иқтисодчи С.А. Дятлов ушбу принцип бўйича инсон капитали инвестициялар натижасида шакллантирилган ва инсон томонидан жамланган соғлик, билимлар, кўникмалар, қобилият, мотивациянинг муайян заҳирасидир деган фикрни билдиради. Бу заҳира ижтимоий ишлаб чиқаришнинг у ёки бу соҳасида мақсадга мувофиқ фойдаланар экан, меҳнат унумдорлигини ва ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ёрдам беради, бу билан мазкур инсоннинг иш ҳақи (даромади) кўпайишига таъсир кўрсатади. В.Т. Смирнов ва И.В. Скоблякова эса инсон капиталини алоҳида инсон, алоҳида корхона ёки корхоналар гуруҳи даражасида баҳолаш лозимлигини кўрсатадилар. Инсон капиталини таҳлил этиш ва улар турларига турлича ёндашувларни умумлаштириш бу иқтисодий категорияни расмда акс эттирилгандек тассавур этиш имконини беради: 1. Маданий-аҳлоқий капитал. Ходимнинг обрўси, фирманинг нуфузи ишлаб чиқариш кўрсаткичлари каби жуда муҳимдир. Маъсулият, ҳалоллик, ваъданинг устидан чиқиш амалий муносабатларда ниҳоятда қадрланади. Социология фанлари доирасида маданий-аҳлоқий капитал интеллектуал қобилият, билим, махорат, кўникмалар, аҳлоқий сифатлар, малака жамланмасини ифода этади. 2. Саломатлик (биофизик) капитали . Жисмоний куч, чидамлилик, ишчанлик, меҳнат фаолиятининг давомийлиги ҳар бир инсон учун ҳар қандай ишлаб чиқариш фаолиятида жуда муҳимдир. Саломатлик капитали инсон капиталининг ажралмас қисми бўлиб, унга инвестициялар киритиш ходимлар касалланишининг камайиши ҳисобига меҳнат қобилиятини сақлаб қолишда ўз ифодасини топади. расм. Инсон капиталининг таснифи 3. Меҳнат капитали . Меҳнат қанчалик мураккаб бўлса, ходимнинг малакаси, билими, тажрибаси, ва маъсулиятига талаб ҳам шу қадар юқори бўлади. Малакали меҳнат оддий меҳнатга қараганда самаралироқдир, шунинг учун унга юқорироқ хақ тўланиши керак. Корхоналарда меҳат капитали малакали ходимларнинг меҳнатида мужассам бўлиб, уларнинг салмоғи қўлланиётган технологияга боғлиқдир. 4. Таълим капитали. У тажриба, меҳнат кўникмалари ва энг муҳими билим тўпланиши натижасида бутун ҳаёт давомида шаклланиб боради. Инсон капиталининг таркиби Ажратиб бериладиган инсон капиталининг турлари Ажратиб берилмайдиган инсон капиталининг турлари Маданий-аҳлоқий Саломатлик (биофизик) Меҳнат Ташкилий-тадбиркорлик Ижтимоий-маданий Социал Таркибий Ташкилий Мижоз (бренд-капитал) Таълим малакали ходимларни такрор ҳосил қилишнинг асосий воситаси ҳисобланади. 5. Интеллектуал капитал . Интеллектуал фаолиятнинг маҳсулоти муаллифнинг мутлақ мулки сифатида муаллифлик ҳуқуқи билан патентланади ва мустаҳкамланади. Бу капиталдан иқтисодиётда қандай фойдаланиш йўналишларини ва шаклларини белгилаш ҳуқуқи муаллифга тегишлидир. Интеллектуал мулк объектлари хўжалик айланмасига корхоналарнинг моддий активлари сифатида жалб этилади ҳамда уларнинг, шунингдек ушбу актив эгаларининг даромадларини кўпайтиради. 6. Ташкилий-тадбиркорлик капитали . Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш ёки корхона персоналини бошқариш учун ташкилотчилик қобилияти, юксак масъулият, ишбиларморлик, янгиликка интилиш, тежамкорлик, ирода, оқилона таваккалчилик қилиш талаб қилинади. Ана шу капитал – ноу-хау, тижорат сирларига эга бўлиш уларни ташкилий- тадбиркорлик капиталига айлантириш имконини беради. Ишбилармонлик даражаси хусусий ва назорат қилинадиган капитал миқдорида ўз ифодасини топади. Бу эса кичик, ўрта ва йирик бизнесни ажратиб кўрсатиш имконини беради. Юқорида қайд қилинган инсон капиталининг турлари мазкур иқтисодий категориянинг ажратиб берилмайдиган турларига таалуқлидир. Ажратиб бериладиган инсон капитали турларига эса қўйидагилар киради: • ижтимоий-маданий инсон капитали. Бу капитал ходимлар маданий сифатлари ва қобилиятларининг интеграциялашиши ва кооперациялашишини, ижтимоий такрор ҳосил қилиш таркибида доимий ахборот, илмий, таълим, технологик оқимлар мавжуд бўлишини акс эттиради; • социал капитал. Социал нормалар, ишонч ва ҳоказолар унинг унсурлари хисобланади. Социал капитал ҳар бир иқтисодий субъект у ёки бу тарзда ижтимоий муносабатлар тизимига интеграция қилинганлигии билан боғлиқдир. Инсон капиталининг ушбу тури қатор ўзига хос хусусиятларга эгадир: биринчидан, бу ҳамиша ташкиллаштирилган ўзаро муносабатлар маҳсулидир, шунинг учун шахсий эмас, балки ижтимоий шаклга эгадир; иккинчидан, социал капитал ташкилий-ижтимоий тизим амал этишининг унсури сифатида хусусий мулк бўлиши мумкин эмас, яъни ижтимоий неъмат хисобланади. А.И. Мерко социал капитал ахборот, ғоялар, ишонч, кооперация, ҳиссий қўллаб-қувватлаш ва ташкилий даражанинг бошқа унсурларини қамраб олган деб хисоблайди. Бундан келиб чиққан холда у ижтимоий капиталнинг икки даражасини ажратиб кўрсатади. 1. Таркибий капитал – бу хўжалик юрутувчи субъектнинг бозорнинг ўзгариб борадиган конъюнктурасига мослашган ҳамда буни корхона учун манфаатли йўналишга қаратган ҳолда ўз ташкилий тузилмасини бошқариш қобилиятидир. Ҳозирги давр иқтисодиётида фирмалар иш кўрадиган рақобат муҳити инновациялар таъсири остида мутассил ўзгариб туради. Бундай ўзгаришларнинг юқори суръати корхона муваффақиятга эришиши мумкин бўлган шароитларни мураккаблаштиради. Ана шундай шароитлардан бири - корхонада салмоқли даражада таркибий капитал мавжуд бўлишидир. 2. Ташкилий капитал. Мохият жиҳатидан бу хўжалик юритишнинг тизимга солиш малакаси ҳамда ташкилий имкониятлардир. Ташкилий капитал қуюдагиларни қамраб олади: инновациялар капитали – уларга муҳофаза қилган тижорат ҳуқуқлари, интеллектуал мулк ҳамда бошқа номоддий активлар ва фирмани янгиланишга қодирлигини таъминлайдиган қадриятлар киради; жараёнлар капитали – уларга, масалан, ишлаб чиқариш, маҳсулотни сотиш, махсулот сотишдан сўнг сервис хизмати кўрсатиш тизимларини, яъни улар натижасида маҳсулот қийматини шакллантирадиган капитални киритиш мумкин. Шу билан биргаликда мижозлар капитали (бренд-капитал ) ҳам фарқланади. Мижозлар капиталига эга бўлган корхона фаолиятини маҳсулот ёки хизматдан фойдаланувчини “истеъмол қийматини биргаликда яратиш ва такомиллаштиришга жалб этиш” корхонаси деб аташ мумкин. Бунда харидор корхона томонидан яратилган барча маҳсулотлар ва хизматларнинг олий ҳаками вазифасини бажаради. Инсон капиталининг юқорида қайд қилинган таркиби мазкур иқтисодий категория инсоннинг ўзи серқирра эканлиги билан изоҳланади. Ишлаб чиқариш капитали доирасидаги ашёвий ва инсон капитали яхлитлиги ва ажралмаслигига қарамасдан инсон капитали тобора мавқеи ортиб, етакчи роль ўйнамоқда. Бевосита инсон капитали истеъмол қилинаётган жисмоний капиталнинг товарлардаги қийматини сақлаб туради ҳамда иш кучи қийматини қоплайдиган ва капитал эгаларига фойда келтирадиган янги қиймат яратади. Профессор қ.Х. Абдураҳмоновнинг фикрича, “Инсон капиталини аҳамияти табиий ресурслар, моддий бойлик ва воситаларга қараганда юқорироқдир”. Шунинг учун инсон капитали иқтисодий ўсиш ва самарадорликнинг асосий омилидир. Инсон капиталининг иқтисодий категорияси сифатидаги тушунчаси жаҳон ахборот ҳамжамияти ва “билимлар иқтисодиёти” ривожланиши билан биргаликда мунтазам равишда кенгайиб бормоқда. Ҳозирги даврда инсон капитали интеллектуал ва бошқарув меҳнатини, яшаш ва меҳнат фаолияти муҳитини қамраб оладиган иқтисодиётни, жамият ва оилани ривожлантиришнинг интенсив ишлаб чиқариш омилидир. Бу инсон капиталини ривожлантиришнинг ишлаб чиқарувчи омили сифатида самарали ва оқилона амал этишини таъминлайди. Инсон капитали назариясига мувофиқ, инсон капиталининг тўпланиши турли шаклларда амалга оширилиши мумкин. Уларнинг энг асосийлари таълим олиш ҳамда касбий тайёргарлик давомида қобилиятларни ривожлантириш асосида капитални тўплашдир. Одатда бу қатордан оиладаги тарбия ҳам ўрин олади. Шу билан бирга капитални тўплашнинг бошқа шакллари ҳам мавжуддир. Ўз соғлиғи тўғрисида ғамхўрлик қилиш (инвестиция киритиш), миграция, иқтисодиёт, меҳнат бозори амал этиши тўғрисида ахборот олиш ҳамда инсоннинг интеллектуал ва жисмоний қобилиятларини ривожлантиришни, бу қобилиятлардан фойдаланиш меҳнат самарадорлигини ошириш имкониятини таъминлайдиган бошқа шакллар шулар жумласидандир. Инсон капиталининг шаклланиши манбаларидан (давлат, оила, хусусий шахслар ва бошқалар) қатъи назар ундан фойдаланиш ва бевосита даромад олиш инсоннинг ўзи томонидан назорат қилинади. Алоҳида шахснинг инсон капитали унинг саломатлиги, соғлиғи, қобилияти, билими ва кўникмаларидан иборатдир. “Инсоннинг қиймати” унинг ҳаёти босқичларида ортиб боради, бу қийматдан меҳнат унумдорлигини ошириш мақсадида фойдаланилади, айни пайтда шахсий капитал даромадларини кўпайтиради ва инсонни ўз қобилиятини янада оширишга шахсий инвестициялар киритишга рағбатлантиради. Корхонанинг инсон капитали да хозирги вақтда савдо белгиси, персонал ва янги технологиялар сифатидаги номоддий активлар алоҳида роль ўйнайди. Бу капиталга, шунингдек шахсий инсон капитали активларини (лицензиялар, патентлар, муаллифлик гувоҳномалари), фирманинг номоддий активларини (товар белгилари) ташкилий капитал, таркибий, капитал, бренд-капитал ва ижтимоий капиталини киритиш мумкин. Миллий инсон капитали ижтимоий, сиёсий капитални, миллий интеллектуал устуворликларни, миллий рақобат устунликларини ва миллатнинг табиий салоҳиятини қамраб олади. Миллий инсон капитали ҳар бир ривожланаётган мамлакат миллий бойлигининг ярмидан кўпроғини, жахоннинг тараққий этган давлатларида эса 70,0-80,0 % дан ортиғини ташкил этади. Ўрни келганда инсон капитали назариясида ҳам амалий, ҳам назарий даражада қатор бахсли масалалар мавждулигини ҳам кўрсатиш лозим. Назарияга кўра ҳар бир шахс инсон капиталига киритилган инвестициялар келгусида иш хақи ортиши хисобига қопланишини тўғри баҳолайди деб ҳисобланади. Аммо бунда муайян кўникма ва касбларга эга бўлганда, иш ҳақи миқдорига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган жуда кўпгина иқтисодий ва ҳатто сиёсий омиллар ҳисобга олинмайди. Иккинчи муаммо инсон капитали назариясининг эмпирик аҳамияти билан боғлиқдир. Айрим тадқиқотчилар таълим соҳаси каби инсон капиталига ҳаражатлар одамлар иш хақи миқдори ўзгаришига таъсир кўрсатиши мумкинлигини исботлаган. Агар мотивация каби омиллар ҳисобга олинмайдиган бўлса инсон капиталга инвестициялар киритилишининг келгусида ўзини қоплашига ортиқча баҳо бериб юборилиши мумкин. Одатда фақат ишлаб чиқаришни ривожлантириш мақсадида киритиладиган инвестициялар шаклидаги жисмоний капиталдан фарқли равишда инсон капиталига инвестициялар қисман самарасиз фойдаланилиши мумкин. Шунинг учун бу харажатларнинг ҳаммасини инвестицияларга киритиб ҳам бўлмайди. Масалан, тарих, тасвирий санъат ва адабиёт билан шуғулланадиган студентларнинг кўпчилиги буни ўз меҳнати самарадорлигини ошириш мақсадида қилмайди. Бу каби масалалар инсон капиталига киритилган маблағларнинг қиймати ва уларнинг қопланишини хисоблаб чиқишни мураккаблаштиради. Шу билан бир қаторда ҳар қандай инвестициялар бозори каби инсон капитали бозори ҳам камчиликлардан холи эмас: • иш кучининг нисбатан эркин ҳаракатланиши иш берувчиларни иш кучини ривожлантиришга маблағ сарфлашга интилишларини камайтиради; • айниқса ёшлар ўртасида таълимнинг қиммати тўғрисидаги ахборот етишмаслиги инсон капиталига етарли бўлмаган даражада ёки нотўғри инвестиция киритилишига олиб келади; • аҳолининг каттагина қисмида ўзига инвестиция киритиш учун маблағ етишмайди. Инсон капиталига инвестициялар бозорининг бу ва айрим бошқа камчиликлари сабабли бозор механизмлари ўз-ўзидан буни энг мақбул тарзда тартибга солади, деган фикрга олиб келмаслиги керак. Шунинг учун ҳам давлатнинг инсон капиталига инвестициялар киритишда бевосита иштирок этиши нихоятда муҳимдир. Бундай ёндашувнинг алоҳида мухимлигини Жахон банкининг тадқиқотлари исботлаб турибди. Жаҳон банки экспертлари 192 мамлакатда амалга оширган тадқиқотлари натижасида қуйидаги хулосаларга келган: • иқтисодий ўсиш умумий миқдорининг 64,0% дан кўпроғи инсон капитали билан боғлиқдир; • мамлакатнинг табиий ресурслари иқтисодий ўсиш умумий миқдорининг фақат 20,0% гача бўлган қисмини таъминлайди; • ўтиш иқтисодиётига эга давлатларда мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти иқтисодий ўсиш умумий миқдорининг фақат 16,0 % ни таъминлайди. Ушбу далиллар ҳозирги давр жамиятида инсон капиталининг роли ва аҳамиятини яққол кўрсатиб турибди. Халқларнинг хақиқий бойлиги - одамлар “Халқларнинг хақиқий бойлиги – одамлар. Ривожланишнинг асосий мақсади одамларга узоқ, соғлом ва ижодкорона турмуш кечириш имкониятларини берадиган шарт-шароитларни яратишдир. Бу оддий ҳақиқат бўлиб кўриниши мумкин. Бироқ хомашё товарлари ва пул бойлигини тўплашдан кундалик манфаатдорлигидан буни ёддан чиқарадилар” – Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 1990 йилги Инсонни ривожлантириш маърузаси шундай бошланган эди. Аслида бу янгилик эмас. Кўҳна давлардаёқ Аристотель пировард мақсад одамларнинг “ажойиб турмуш тарзи”ни таъминлашдан иборат деб таъкидлаган эди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов “инсонга хос орзу –интилишларни рўёбга чиқариш, унинг онгли ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий ва маънавий оламни бамисоли парвоз қилаётган қушнинг икки қанотига“ қиёслар экан, “жамият аъзоларининг ўз салоҳияти ва истеъдодини рўёбга чиқариши учун уларга биринчи галда тенг имконият ва эркинлик муҳитини, ҳам қонуний, ҳам амалий шарт– шароитларни яратиб бериш зарур” деб алоҳида уқтирган. Ўзбек мутафаккирлари меҳнат муносиб баҳоланиши, меҳнат кишиси эъзозга лойиқлигини уқтирганлар. Чунончи, Юсуф Хос Ҳожиб: “ Хизмат аҳли ўз меҳнати натижасидан умидвор туради... Хизматига лойиқ тақдир кўрган ходимнинг боши кўкка етади”, деб ёзади. Буюк Алишер Навоий ғазалларида меҳнат кишисининг ижтимоий аҳамияти қуйидагича баён этилган: Халқ аро яхшироқ дединг, кимдур? Эшитиб, айла шубҳа, рафъ андин, Яхшироқ бил ани улу ароким Етса кўпроқ улуска нафъ анди. Амир Темур ҳам ўз салтанатида меҳнат аҳли, касб-кор эгалари ҳурмати ўрнига қўйилишига алоҳида эътибор берган: “ Агар касбу ҳунар ва маърифат аҳлларидан бўлсалар, бундайларга салтанат корхоналаридан юмуш берилсин. Булардан бошқа билагида кучи бор фақир-мискинлар эса ўз ақволи ва касбу корига қараб иш тутсинлар”. Халқларнинг асосий бойлиги – инсонни ривожлантириш жараёни кўп жихатдан унинг ижтимоий имкониятлари ва неъматларини белгилайдиган, турмуш кечиришни таъминлайдиган, жамиятдаги ўзаро муносабатларни тартибга соладиган инсон ҳуқуқ ва эркинликларига боғлиқдир. Шунинг учун инсон ҳуқуқлари масаласи ҳамиша ўткир муаммо бўлиб келган, бу ҳуқуқларга эга бўлиш, улар доирасини кенгайтириш, инсоннинг жамиятдаги мавқеини аниқ белгилаб қўйиш учун синфий курашлар олиб борилган. Ижтимоий тараққиётнинг дастлабки босқичларида турли синфий ва табақавий тузилмалар ўртасида инсон ҳуқуқларининг нооқилона тақсимланиши, шахс ҳатто бу ҳуқуқлардан маҳрум қилиниши (қуллар учун) муқаррар бўлган. Лекин жамият тараққиётнинг навбатдаги босқичларида инсон ҳуқуқлари янги сифат хусусиятларига эга бўлиб борган, бу ҳуқуқлар жамиятнинг тобаро кўпроқ аъзолари учуни кафолатнган. Бошқача қилиб айтганда жамият ривожланишининг хар бир босқичи инсон ҳуқуқ ва эркинликларига эга бўлиш, улар доирасини кенгайтиришда олға қўйилган қадам бўлган. Тарих инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини қўллаб-қувватлаш, ҳимоя қилиш учун доимий куч-ғайрат талаб қилинганлигидан далолат беради. Авлодларнинг ҳар бири тарихнинг бу даъватлари учун ўз жавобини бериши, инсон эркинликлари ва ҳуқуқларидек олий қадриятни астоҳдил ҳимоя қилиши зарур бўлган. Инсон эркинлигининг илк фалсафий-ҳуқуқий концепцияси Эпикур асарларида ўз ифодасини топган. Кўҳна юнон мутафаккирининг фикрича, инсон эркинлиги ўз турмуш тарзини оқилона танлаш учун масъулиятдир. Инсон эркинлиги соҳаси – инсоннинг ўзи учун масъулияти соҳасидир. Шахс ўз эркинлигига бу “ўзига боғлиқлигини” ва “бирор жанобга тегишли эмаслигини” англаш орқалигина эришиши мумкин. Кўҳна юнон мутафаккирнинг табиий-ҳуқуқий ғоялари қадимги Римда ривожлантирилди. Маълумки юнон файласуфларининг ҳисоблашларича, қулчиликни бу жамиятнинг умумий қонунларига зид бўлганлиги учун оқлаб бўлмайди. Сенеканинг табиий-ҳуқуқий концепциясида “тақдир қонуни” инсонга хос бўлган барча хусусиятлар, шу жумладан давлат ва қонунлар ҳам бўйсунтирилган табиий ҳуқуқ ролини ўйнайди. Сенека таъкидлаганидек, Коинот ўз табиий ҳуқуқларига эга бўлган табиий давлатдир. Бу қонунларни тан олиш шарт. Рим ҳуқуқшунослари томонидан ишлаб чиқилган ҳуқуқ субъекти, одамларнинг ҳуқуқий мақомлари, табиий ҳуқуқ бўйича шахснинг эркинлиги, ҳуқуқнинг хусусий ва оммавий ҳуқуққа бўлиниши, адолатли ва адолатсиз ҳуқуқ ва ҳоказолар тўғрисидаги қоидалари катта аҳамиятга эгадир. Фома Аквинский қадимий табиий-ҳуқуқий ғоялар асосида давлатнинг мақсади жамият аъзолари учун умумий эзгулик яратиш, улар муносиб турмуш кечиришларига зарур шароитларни таъминлашдир деб кўрсатган. Барча одамлар тенглиги тўғрисидаги қадимги замонларларда шаклланган ғоя Янги давр мутаффакирлари асарларида янада ривожлантирилди. Б. Спиноза, Ш. Монтескье, Т. Жефферсон, И. Кант ва бошқаларнинг асарларида инсон ҳуқуқларининг янги оқилона назарияси ўз ифодасини топди. Шахснинг ҳуқуқлари ва эркинлари янги концепциясини, шахс билан давлат ўртасидаги муносабатларда ҳуқуқ устуворлигини таъминлаш асосланган мазкур назария янги дунёқарашни шакллантиришга катта хисса қўшди. Давлатнинг келиб чиқиши ва унинг ҳуқуқий фаолияти манбаси сифатидаги ижтимоий шартнома концепцияси мазкур жараённинг муҳим унсурига айланди. Б. Спиноза табиий-ҳуқуқий қарашлар ва давлатнинг шартномавий концепциясини ривожлантирар экан, “давлатнинг мақсади - амалда эркинликдир” деган хулоса чиқарган. Франциянинг 1789 йилдаги Декларациясида эълон қилинган инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари ва эркинликлари умумжаҳон эътирофига сазовор бўлиб, ижтимоий ва давлат тартибларини янгилаш ва инсонпарварлаштириш мақсадларига хизмат қилди. Мазкур Декларация ҳамма жойда инсон ва фуқаро ҳуқуқларини эътироф этиш ва ҳимоя қилишга ниҳоятда кучли таъсир кўрсатди. Шундан кейинги даврда инсон ҳуқуқлари сохасидаги назария ва амалиётнинг, ҳуқуқий давлат, ҳуқуқ устуворлиги қоидаларининг ривожланиши ушбу тарихий ҳужжатнинг ижобий таъсирида кечди. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, фуқаролик принципларини шакллантириш ва ривожлантириш тараққиёт ва эркинлик сари йўл очди. XIX асрда турли давлатларда фуқаролик ҳуқуқлари ва сиёсий ҳуқуқларнинг дастлабки нормалари (эркинлик ва тенг ҳуқуқлик, шахснинг даҳлсизлиги, мулк ҳуқуқи, сайлов ҳуқуқи ва хоказолар) таркиб топди. Бугунги кун нуқтаи назаридан улар жуда чекланган (мулк ва сайловдаги чекловлар, сиёсий тақиқлар, эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқли эмаслиги, ирқий камситишлар ва ҳоказолар) эди. 1922 йилда Германия ва Франциянинг Инсон ҳуқуқлари лигаси ташаббуси билан жаҳоннинг турли мамлакатларидаги 20 га яқин ташкилот дунёда инсон ҳуқуқлари бўйича биринчи халқаро ташкилот – Инсон ҳуқуқлари халқаро федерациясини (FIDH) таъсис қилдилар. Иккинчи жахон уруши ва дунёдаги тоталитар тизимларниг фожиона тажрибаси инсон ва фуқаро институтларини ривожлантиришда сифат жиҳатдан янги босқич бошланишига турки бўлди. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қоидаларини ривожлантиришда халқаро ҳуқуқ етакчи роль ўйнай бошлади. 1948 йил 10 декабрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 217 А (III) резолюцияси билан “Инсон ҳуқуқлари умумжахон декларацияси” қабул қилинди ва эълон қилинди. Умумжахон декларациясида 1789 йилги Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларациясидек, “Ҳамма одамлар ўз қадр-қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар” (1-модда) деб эълон қилинди. Шу билан бир қаторда умумжахон декларациясида унга қуйидагилар қўшиб қўйилган: “Ҳар бир инсон ирқи, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътиқодларидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мол-мулки, табақаса ёки бошқа ҳолатидан қатъи назар ушбу Декларацияда эълон қилинган барча ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши зарур” (2-модда). Инсон ҳуқуқларининг умумий принциплари қуйидагилардан иборатдир: • инсон ҳуқуқ ва эркинликлари унга туғилганидан мансуб, давлат томонидан тақдим этилмаган; • инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини тан олиш, уларга риоя қилиш ва ҳимоя қилиш – давлатнинг мажбуриятидир; • инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларининг давлат томонидан мустаҳамлаб қўйилган қоидалари халқаро-ҳуқуқий стандартларга мувофиқ бўлиши керак; • тенглик принципига мувофиқ ҳуқуқ ва эркинликлар ҳаммага ва ҳар бир кишига тенг тақдим этилган; • инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тўғрисидаги ҳуқуқий нормалар фақат эълон қилиниб колмасдан, балки бевосита амал этиши зарур; • инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг мазмунини, моҳияти ва қўлланилишини, давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини белгилаб бериши керак; • давлат инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини бекор қиладиган ёки камайтирадиган қонунлар қабул қилмаслиги лозим; бу ҳуқуқлар ва эркинликлар фақат фавқулодда шароитларда чекланиши (асосийларидан ташқари) мумкин; • инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликлари суд ҳимояси билан кафолатланиши керак; • инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини амалга ошириш бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузиши керак эмас. Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари қуйидагилардан иборат: • базавий (ажратилмайдиган); • асосий (конституциявий); • умумэътироф этилган (халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда мустахкамлаб қўйилганлари). Инсон ҳуқуқлари ижтимоий муносабатларда намоён бўлишига қараб қуйидагиларга бўлинади: • шахсий; • сиёсий; • ижтимоий-иқтисодий ва маданий. Аммо амалиётда бундай тавсифлаш рамзий хисобланади. Шахсий ҳуқуқлар кўпинча фуқаро ҳуқуқлари деб аталса ҳам давлат фуқаролигига мансублиги билан бевосита боғлиқ бўлмасдан ҳар бир шахснинг ҳуқуқи хисобланади. Улар шахсларнинг фуқаролиги, жинси, ёши, ирқи, миллий ёки диний мансублигидан қатъи назар туғма ва ажралмас ҳуқуқлар хисобланади. Бу ҳуқуқлар инсон ҳаёти, қадр-қиммати ва эркинлигини ҳимоя қилиш учун зарурдир. Шахсий ҳуқуқларга қуйидагилар киради: • яшаш ҳуқуқи; • эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи; • шахс қадр-қиммати ҳуқуқи; • хусусий турмуш дахлсизлиги ҳуқуқи; • турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи; • виждон эркинлиги ва фикрлаш эркинлиги; • кўчиш ва яшаш жойини танлаш эркинлиги; • миллатини ва муомала тилини танлаш эркинлиги; • суд ҳимоясидан фойдаланиш ҳуқуқи; • хусусий мулк ҳуқуқи. Сиёсий ҳуқуқлар ва эркинликла, қоида бўйича мазкур давлат фуқаролигига мансублик билан узвий боғлиқ бўлиб, фуқаро асосий конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари гуруҳларидан бири ҳисобланади. Одатда сиёсий ҳуқуқларга қуйидагилар киради: • сўз эркинлиги (ахборот олиш эркинлиги); • уюшиш эркинлиги; • йиғилиш ўтказиш эркинлиги; • давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш ва давлат хизматига тенглик асосидй қабул қилиниш ҳуқуқи; • фуқаролик ҳуқуқи; • сайлов ҳуқуқи. Ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларга эса қуйидагилар киради: расм. Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликлариИнсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликлари Базавий (ажратилмайдиган) Асосий (конституциявий) Умумэътироф этилган • шахсга инсон ҳуқуқ ва эркинликлари туғилганидан мансуб; • ҳуқуқ ва эркинликлар ҳаммага тенг тақдим этилган; • ҳуқуқ ва эркинликлар нормалари амал этиши керак; • давлат инсон ҳуқуқ ва эркинликларини чеклайдиган қонунлар қабул қилмаслиги керак; • инсон ҳуқуқ ва Шахсий Сиёсий Халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган Ижтимоий -иқтисодий Маданий • тадбиркорлик эркинлиги (тадбиркорлик ва қонун билан ман этилмаган иқтисодий фаолиятнинг бошқа турлари билаш шуғулланиш ҳуқуқи); • хусусий мулк ҳуқуқи; • меҳнат ҳуқуқи (меҳнат қилиш ва меҳнатнинг эркинлиги ҳуқуқи); • оилани, оналикни, оталикни ва болаликни муҳофаза қилиш ҳуқуқи; • ижтимоий таъминотдан фойдаланиш ҳуқуқи; • турар жойга эга бўлиш ҳуқуқи; • соғлиқни сақлаш ва тиббий ёрдам олиш ҳуқуқи; • адолатли солиқ тўлаш ҳуқуқи; • 8 соатлик иш куни, адолатли меҳнат шароитлари, бир хил меҳнатга тенг миқдорда иш хақи олиш ҳуқуқи ва ҳоказолар. Маданий ҳуқуқлар шахснинг маънавий ривожланишини таъминлайди. Уларга қуйидагилар киради: • таълим олиш ҳуқуқи; • ижод эркинлиги; • маданий ҳаётда иштирок этиш ҳуқуқи; • қулай атроф муҳитда яшаш ҳуқуқи. Шуни таъкидлаш керакки, 1950 йилдан бошлаб ҳар йили 10 декабрь - Инсон ҳуқуқлари халқаро куни сифатида нишонланади. 1966 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт” ва “Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт” қабул қилинди. Бу ва шундан кейин қабул қилинган халқаро битимлар инсон ва фуқаро ҳуқуқларининг халқаро стандарти ҳамда бу хақ-ҳуқуқларни таъминлаш кафолатларини тасдиқлади. Ўзбекистон Республикаси мустақиллика эришганидан сўнг қўшилган биринчи халқаро-ҳуқуқий хужжат “Инсон ҳуқуқлари умумжахон декларацияси” бўлди. Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари ва манфаатларини ижтимоий ривожланиш ва давлат қурилишининг, ўзининг ички ва ташқи сиёсатининг энг муҳим устувори сифатида белгилаб олди. Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари бўйича 60 та асосий халқаро ҳужжатга қўшилгани, БМТ томонидан мазкур соҳада қабул қилинган 6 та асосий халқаро шартноманинг иштирокчиси эканлиги ҳудди шундан далолат беради. Инсон ҳуқуқлари умумжахон декларациясининг қоидалари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, миллий қонунчиликларида ўз ифодасини топиб, инсоннинг шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини ишонарли ҳимоя қилишни таъминламоқда. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси “Ўзбекистон халқи инсон ҳуқуқларига ва давлат суверенитети ғояларига содиқлигини тантанали равишда эълон қилиб” сўзлари билан бошланади. Мамлакатнинг Асосий Қонунида мустахкамлаб қўйилган Ўзбекистон фуқароларининг шахсий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари принцип жиҳатидан Инсон ҳуқуқлари умужаҳон декларацияси қоидаларига мувофиқдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов кўрсатиб ўтганидек, “ Бизнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси энг демократик, халқаро миқёсда эътироф этилган меъёр ва талабларга жавоб беради”, дейиш учун тўла асосларимиз бор ” . Мамлакат Конституциясининг иккинчи бўлими тўлалигича инсон ҳуқуқлари бўйиа ўзбекча биллдир. Бошқача қилиб айтганда, шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқларнинг яхлит ва кенг қамровли тизими мустаҳкамланган. Табиийки, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги бўлим давлат органлари тизимига бағишланган бўлимдан аввал келади. Давлат ҳуқуқларни тақдим этмайди, фуқаронинг ўзи унга эркинлик билан берилган ажралмас табиий ҳуқуқлардан онгли ва маъсулиятли равишда фойдаланади. жадвал Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ва фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликларининг акс этиши Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 1-модда. Ҳамма одамлар ўз қадр- қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар. 2-модда.Ҳар бир инсон ирқи, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътиқодларидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мол- мулки, табақаси ёки бошқа ҳолатидан қатъи назар ушбу Декларацияда эълон қилинган барча ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши зарур. 7-модда. Барча одамлар қонун олдида тенгдир ва ҳеч бир тафовутсиз қонун билан тенг ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эгадир 18-модда. Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. 3-модда. Ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва шахсий даҳлсизлик ҳуқуқига эга. 24-модда. Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. 25-модда. Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга. 5-модда. Ҳеч ким қийноққа ёки шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр- қимматни хўрловчи муомала ва жазога дучор этилмаслиги керак. 26-модда. Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас. 8-модда. Ҳар бир инсон унга конституция ёки қонун орқали 19 модда. Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда берилган асосий ҳуқуқлари бузилган ҳолларда нуфузли миллий судлар томонидан бу ҳуқуқларнинг самарали тикланиш ҳуқуқига эга. мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари даҳлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас. 17-модда. Ҳар бир инсон якка ҳолда, шунингдек бошқалар билан биргаликда мулкка эгалик қилиш ҳуқуқига эга. 36-модда. Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли. 18-модда. Ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги ҳуқуқига эга. 29-модда. Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга. 20-модда. Ҳар бир инсон бевосита ёки эркин сайланган вакиллар воситаси орқали ўз мамлакатини бошқаришда қатнашиш ҳуқуқига эга. 32-модда. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. 23-модда. Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли ва қулай иш шароитига эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эга. 37-модда Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида “Давлат фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди” деб алоҳида таъкидланган (43-модда). Конституциянинг учинчи бўлими ўзига хос ҳисобланади, унинг асосий мақсади - фуқаролик жамиятининг анъаналарини тиклаш, ижтимоий бирлашмалари, сиёсий партиялар ва оммавий ахборот воситалари мақомини ҳуқуқий тарзда расмийлаштириш, уларнинг реал ва барқарор ривожланишини таъминлашдан иборат. Демократия ва инсон ҳуқуқларининг конституциявий асоси умуминсоний ва миллий қадриятлар бирлигини ифода этади. Ўзбекистон ўз маданиятининг бой салоҳиятига мувофиқ инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон халқаро стандартларга интилишга ҳаракат қилади. Ўзбекистон босқичма-босқич инсон ҳуқуқларини ижтимоий тараққиёт ва барқарор ривожланишнинг асоси сифатида тикламоқда. Халқаро ҳуқуқ конституциявий қурилишнинг муҳим манбаси сифатида белгиланган. Бу дегани, Ўзбекистоннинг халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларига, инсон ҳуқуқларини мустаҳкамлаш, демократия идеаллари, фуқаролик жамиятини, миллатлараро тинчликни таъминлашга содиқликни билдиради. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ривожланишида икки алоҳида босқични кўрсатиш мумкин. Уларнинг ҳар бири мамлакат тарихида ўзига хос ўринга эга. Биринчи босқич - 1991-2000 йиллар: бирламчи конституциявий ислоҳотлар ва миллий ҳуқуқий давлатчилик ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг асосларини шакллантириш босқичи. Бу босқичда Ўзбекистонда демократик ҳуқуқий давлат ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг конституциявий асослари белгилаб олинди, инсон ҳуқуқларини таъминлаш, уларга риоя қилиш ва ҳимоя қилиш давлат сиёсати шаклланди. Айнан шу йилларда Ўзбекистон БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича олтита асосий ҳужжатига қўшилди. Конституциявий ривожланишнинг биринчи босқичи хусусиятлари қуйидагилардан иборат: • мамлакатда барқарор конституциявий тартиб ўрнатилди. Барча давлат органлари Конституция доирасида шаклланган ва амал қилмоқда. Парламент ва Президент сайловлари ҳамда маҳаллий сайловлар буни яққол кўрсатди. Демократик эркин сайловлар орқали мамлакатнинг сайлов корпуси томонидан давлат ҳокимияти бу даражада легитимация қилиниши Ўзбекистон тарихида ҳали бўлмаган; • иқтисодий соҳада мулкчиликнинг барча шакллари, жумладан хусусий мулкнинг тенглиги, тадбикорлик эркинлиги ўрнатилиб, Конституция ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларининг ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар ва кафолатлар яратиб берди. Барқарор иқтисодий ривожланиш давлатнинггина эмас, балки жамиятнинг ҳам вазифасига айланди. Чунки кучли ва очиқ фуқаролик жамияти иқтисодий фаолият эркинлигисиз мавжуд бўла олмайди; • сиёсий соҳада ҳам Конституция ҳуқуқий давлатчиликнинг энг зарур мезонларига мувофиқ тарзда эркинлик ва демократияни етарли даражада таъминлаб берди. Мамлакатда сиёсий ва мафкуравий ҳурфикрлик, сўз ва ахборот эркинлиги ўрнатилди. Фуқаро жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган барча сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлди. • давлат тузилиши соҳасида ҳуқуқий даватчиликнинг муҳим белгиси - ҳокимият ваколатлари бўлиниши принципи асосида давлат органлари тизими шакллантирилди. 2001-2010 йилларни қамраб олган иккинчи босқич фаол конституциявий ҳуқуқ ижодкорлиги даври бўлди. Бу босқичнинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат: • қонун қабул қилишда умумдавлат манфаатлари ва маҳаллий манфаатларни эътиборга оладиган икки палатали парламентни шакллантириш ва амал қилиш асосида қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг роли ва таъсири кучайтириш; • сиёсий партиялар ва фуқаролик институтларнинг муҳим давлат қарорларини қабул қилишдаги роли ва таъсирини кучайтириш, давлат тузилмалари фаолиятининг мониторингини амалга оширишда нодавлат ташкилотларнинг обрўси ва аҳамиятини ошириш; • суд тизимини либералаштириш ва инсонпарварлаштиришга қаратилган туб ислоҳотлар, ўлим жазосини бекор қилиш, суд ҳокимиятининг мустақиллигини таъминлаш, “хабеас корпус” институтини жорий қилиш, адвокатура ролини ошириш; • инсон ҳуқуқлари бўйича таълим соҳасида кенг маърифий ишларни олиб бориш. Бу босқичда конституциявий ислоҳотлар натижасида мамлакатнинг олий қонун чиқарувчи органи - икки палатали Олий Мажлис шакллантирилди. Президент ваколатларининг бир қисми Сенатга берилиши ҳамда Бош вазир ҳуқуқ ва ваколатларининг кенгайтирилиши, икки палатали парламент ваколатини кенгайтириш ва қонун чиқарувчи ҳамда ижроия ҳокимиятлар ўртасидаги мувозанатни сақлаш билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этди. Ўзбекистонда фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг механизмлари яратилган ва самарали амал этади. Мамлакатда инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтларининг тизими: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман), Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий маркази, Фуқаролик жамиятини шакллантириш мониторинги бўйича мустақил институт, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Бош прокуратураси, Ички ишлар вазирлигида махсус ташкил этилган инсон ҳуқуқлари бўйича бўлинмалар фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича изчил ва тизимли сиёсатнинг асосий йўналишлари белгилаб олинган. Улар қуйидагиларни назарда тутади: • инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида қабул қилинган қонунчилик хужжатлари ижросини таъминлаш, шунингдек бу соҳадаги ҳуқуқий асосни такомиллаштириш бўйича зарур чоралар кўриш; • инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича ишларнинг ахволини доимий ва комплекс мониторингини олиб бориш; • фуқароларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларини, аҳолининг иш билан бандлигини таъминлаш бўйича таъсирчан чоралар кўриш, уларни ишга жойлаштиришга ҳар тарафлама ёрдам кўрсатиш, тадбиркорликнинг турли шаклларини, айниқса қишлоқ жойларида ривожланириш; • нодавлат нотижорат ташкилотлари ва оммавий аҳборот воситаларининг мамлакатнинг ижтимоий ва сиёсий ҳаётида фаол иштирок этишларини дастаклашга қаратилган тадбирларни амалга ошириш; • БМТнинг инсон ҳуқуқлари соҳасидаги органлари ва тузилмалари билан халқаро ҳамкорликни янада такомиллаштириш. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари соҳасида қўйилган энг муҳим қадамлар қаторида қуйидаги алоҳида таъкидлаш керак. 2008 йил 1 январдан эътиборан ўлим жазоси тўла бекор қилинди. Ўзбекистон парламенти Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг ўлим жазосига тааллуқли Иккинчи Факультатив протоколини ратификация қилди. Ўзбекистон Иккинчи Факультатив протоколни ратификация қилган жаҳондаги 67-давлат бўлди. Ўзбекистон БМТ Бош Ассамблеясининг “Ўлим жазосини қўллашга мораторий эълон қилиш” резолюциясини қўллаб-қувватлади ва Ўлим жазосига қарши 4-бутунжаҳон конгресси ишида (2010 йил февраль, Женева) иштирок этди. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт қоидларини тўла амалга оширишга йўналтирилган демократик институтлар – “Хабеас корпус” ва “Мираида қоидалари” ҳуқуқни қўллаш амалиётига жорий этилди. Мазкур институтларнинг жорий этилиши инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг, унинг дахлсизлиги таъминлашнинг муҳим омилига айланди. Судлар амалиётида яраштириш институти кенг оммалашди. Буни 100 мингдан кўпроқ кишига нисбатан яраштириш тартиби қўлланилганлиги кўрсатиб хисоблаганда турмадагилар сони 151 нафари ташкил этади. Бу МДҲ ва Европа мамлакатларида энг паст кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Кейинги 10 йил давомида мамлакатда қамоққа олинганлар, озодликдан маҳрум этиш жойларда сақланадиганлар сони икки баравардан кўпроққа камайди. Мамлакатда сиёсий партияларнинг жамиятни демократлаштиришдаги ролини ошириш тўғрисидаги конституциявий қонун муваффақиятли амалга оширилмоқда. Халқаро сайлов стандартлари миллий қонунчиликка ва ҳуқуқни қўллаш амалиётига жорий этилди. Халқаро ва чет эл кузатувчилари институти мустаҳкамлаб қўйилди. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этилишини амалга ошириш ҳамда ҳимоя қилиш мониторингини олиб бориш парламент фаолиятининг муҳим йўналиши ҳисобланади. Бу Олий Мажлис томонидан қабул қилинган қонунлар амалга оширилишини парламент назоратини олиб бориш тартиби, шунингдек Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган халқаро конвенцияларнинг мониторингини қамраб олган. Олий Мажлис амалиётига парламент эшитуви институти жорий этилди. 2010-2011 йилларда мамлакат парламенти аъзолари энг муҳим вазирликларнинг мамлакат томонидан БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларини амалга ошириш доирасидаги, шунингдек Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция, Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция қоидалари юзасидан мажбуриятлари бажарилиши тўғрисидаги ҳисоботларни тингладилар. Ушбу тажриба миллий ва халқаро саъй-харакатлар доирасида очиқлик юқори даражасини таъминлашга даъват этилган. Бешинчи. Инсон ҳуқуқларига риоя этилиши устидан жамоатчилик назоратини (моиторингини) ривожлантиришга катта эътибор берилмоқда. “Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг кафолатлари тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик бошқа институтларини қўллаб-қувватлаш бўйича Жамоатчилик фонди ва Парламент комиссияси ташкил этилди. Мазкур Парламент комиссияси Жамоатчилик фонди маблағларини бошқаради. Фуқаролик жамияти институтларини давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш ижроия ҳокимият органлари тасарруфидан парламентга олиб берилди. Мамлакатда сўз эркинлигини таъминлаш, оммавий аҳборот воситаларини либераллаштириш бўйича кенг кўламли ташкилий-ҳуқуқий чоралар комплекси амалга оширилди. Оммавий аҳборот воситаларини ривожлантиришнинг демократик талаблар ва стандартларга жавоб берадиган қонунчилик базаси яратилди. Аҳборот соҳасининг самарали амал этиши, ОАВ эркин ривожланишини, уларнинг амалга оширилаётган ижтимоий- сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар ошкоралиги ва очиқлигини таъминлашда фаоллигини кучайтириш, аҳборот муҳитида замонавий аҳборот-коммуникация технологияларини жорий этишга йўналтирилган 10 тага яқин қонунчилик хужжатлари қабул қилинди. Ўзбекистон парламенти БМТнинг Трансмиллий жиноятчиликка қарши конвенциясини тўлдирадиган Инсон, айниқса аёллар ва болалар билан савдо қилишнинг олдини олиш ва бунга барҳам бериш тўғрисидаги протоколини ратификация қилди. “ Инсон савдосига қарши кураш тўғрисида”ги қонун ва Ўзбекистон Республикаси Президентниннг Инсон савдосига қарши курашиш бўйича миллий ҳаракат режасини тасдиқлаш тўғрисидаги қарори қабул қилинди. Марказда ва махаллий миқёсда фаолият олиб борадиган идоралараро комиссия ташкил этилди. Инсон савдоси қурбонларига ёрдам кўрсатиш ва уларни ҳимоя қилиш бўйича реабилитация маркази иш бошлади. Ўзбекистон БМТнинг Коррупцияга қарши кураш бўйича конвенциясига қўшилди. Мазкур конвенция жиноятчиликнинг бу турига қарши кураш олиб бориш бўйича қўшимча таъсирчан чораларни сифат жиҳатидан янги даражага кўтаришга даъват этилган. Мамлакатда коррупция билан боғлиқ хавфларга самарали кураш олиб бориш, фуқаролик жамияти институтларининг коррупцияга қарши курашда фаол иштирок этишларини дастаклаш бўйича тизимли чоралар кўрилмоқда. Адвокатура институти ислоҳ этилди, суд қарорлари ижросини таъминлаш тизими, прокуратура фаолияти такомиллаштирилди, бутун суд- ҳуқуқ тизимини изчил демократлаштиришга қаратилган қатор бошқа чоралар кўрилди. Ҳимоячи ҳуқуқлари жиддий равишда кенгайтирилди. Ҳозир хатто гувоҳ ҳам адвокат хизматидан фойдаланиш ҳуқуқига эгадир. Суд жараёнида айблов ва ҳимоя томонларининг процессуал ҳуқуқларини тенглаштиришни таъминлаш, адвокатуранинг ўзи ўзини бошқариш таъсирчан марказлаштирилган тизимини яратиш, адвокатлар касб малакасини оширишнинг мажбурий тизимини жорий этишга қаратилган чоралар изчил амалга оширилмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистонда жамият ҳаётининг турли соҳаларида 5100 дан зиёд нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолият олиб бормоқда. Кейинги ўн йил давомида уларнинг сони 2,5 баробарга кўпайди. Фуқаролар йиғинлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари – маҳаллалар сони 10 мингдан ортиқни ташкил этади. Булар қаторида “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати, Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси, “Соғлом авлод учун”, “Нуроний” жамғармалари, “Ижод” фонди, Нодавлат нотижорат ташкилотлар миллий ассоциацияси ва бошқа жамоат ташкилотларини кўрсатиш мумкин. Мамлакатни демократик янгилаш жараёнида фуқаролик институтларининг роли ва аҳамиятини кучайтиришга, фуқароларнинг энг муҳим ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал этишга қаратилган 200 дан ортиқ қонун ҳужжатлари қабул қилинди. Инсон ҳуқуқлари сохасида узлуксиз таълим ва маориф тизими шакллантирилган. Инсон ҳуқуқлари масалалари бўйича 20 та дан кўпроқ ихтисослаштирилган журнал ва газеталар нашр этилмоқда, барча мактаблар, коллежлар ва лицейлар, олий таълим муассасаларида инсон ҳуқуқининг ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари ўрганилади. Ўзбекистонда демократик жараёнларни чуқурлаштириш, аҳолининг сиёсий фаоллигини ошириш, фуқароларнинг сиёсий ва ижтимоий ҳаётидаги амалий иштирокини, инсоннинг ахборот олиш, ахборотни ва ўз шахсий фикрини тарқатиш ҳуқуқи ва эркинлигини таъминлаш катта аҳамиятга эгадир. Фақат кейин сони 1,5 баробар, электрон оммавий ахборот воситаларининг сони эса 7 баробар кўпайиб, бугунги кунда уларнинг умумий сони қарийб 1200 тага етди. Мавжуд барча телеканалларнинг қарийб 53 фоизи, радиоканалларнинг эса 85 фоизи нодавлат оммавий ахборот воситалари ҳисобланади. Оммавий ахборот воситалари Ўзбекистонда яшайдиган миллат ва элатларнинг 7 та тилида фаолият олиб боради, шунингдек, босма материаллар ва телекўрсатувлар инглиз тилида ҳам тарқатилмоқда. Республиканинг телекоммуникациялар тизими дунёнинг 180 та мамлакатига 28 та йўналиш бўйича тўғридан-тўғри чиқадиган халқаро каналларга эга. Юртимизда телерадиоканаллар томонидан тайёрланаётган кўрсатув ва эшиттиришлар Интернет глобал тармоғи орқали реал вақт режимида жаҳонга узатилмоқда. Умуман, Интернет тизимидан фойдаланувчилар сафи жадал суръатлар билан кенгайиб, бугунги кунда 6 миллиондан ортган. Мамлакатда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси асосида очиқ фуқаролик жамиятини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари белгилаб берилди. Улар қуйидагиларга қаратилган: • “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамиятига” стратегик дастурий мақсадни изчиллик билан амалга ошириш; • аҳолининг кенг қатламлари томонидан қўллаб-қувватланаётган фуқаролик жамияти институтлари, нодавлат нотижорат ташкилотларнинг жадал институционал шаклланиши ва ривожланишини таъминлаш; • барча фуқаролик жамияти институтларининг демократик қадриятлар, инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, фуқароларнинг ўз салоҳиятларини рўёбга чиқариш, уларнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий фаоллигини оширишга қаратилган фаолиятининг зарур ҳуқуқий асосларини яратиш; • фуқаролик жамияти институтларининг давлат ва хокимият тузилмалари ва фаолияти устидан таъсирчан жамоатчилик назоратини амалга ошириш, жамиятнинг давлат билан ўзаро самарали алоқасини яратишни таъминлаш, одамларнинг кайфиятини, мамлакатда кечаётган ўзгаришларга муносабатини аниқлашдаги ролини кучайтириш; • давлат томонидан “учинчи сектор”ни нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамияти бошқа институтлари фаолиятининг ташкилий–техникавий ва иқтисодий негизини мустаҳкамлашга қаратилган қўллаб-қувватлаши очиқ, ошкора, аниқ йўналтирилган ва демократик бўлишини таъминлаш; • инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтларнинг қонунларга, энг аввало ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари томонидан риоя этилиши устидан жамоатчилик мониторингини олиб бориш бўйича фаолиятларини янги даражага кўтариш. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришнинг мамлакатимиздаги ноёб институти – маҳалла бугунги кунда кенг кўламли вазифаларни бажармоқда. Фуқаролик жамиятини янада ривожлантириш улар фаолиятининг ташкилий- ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштириш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан ўзаро яқин муносабатларини таъминлашни тақозо этмоқда. Бунинг учун амалдаги тегишли қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиб, маҳаллаларнинг аниқ йўналтирилган асосда аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш, хусусий тадбиркорлик ва оилавий бизнесни ривожлантириш марказига айлантириш, шунингдек, унинг давлат бошқарув органлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати олиб бориш тизимидаги вазифаларини янада кенгайтириш, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари раислари (оқсоқоллари) ва уларнинг маслаҳатчилари сайлови тизимини янада такомиллаштиришнинг ҳуқуқий асослари яратилади. Маълумки, 1993 йилги Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Вена декларацияси ва Ҳаракат дастурида инсон ҳуқуқлари соҳасидаги вазиятни яхшилаш бўйича аниқ самарали ва узоқ муддатли тадбирлар яратиш мақсадида ҳар бир мамлакатда Инсон ҳуқуқлари соҳасида миллий ҳаракат режасини ишлаб чиқиш имкониятини кўриб чиқишни тавсия этилган. Ўзбекистонда ҳам Мамлакатда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси асосида инсон ҳуқуқлари соҳасида миллий ҳаракат дастури ишлаб чиқилмоқда. Ушбу дастур энг аввало ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари томонидан инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоя қилинишини таъминлаш, жамиятда инсон ҳуқуқлари бўйича маданиятни шакллантириш ва шу каби бошқа соҳаларга оид қонунларга риоя этилиши устидан жамоатчилик мониторингини олиб боришга қаратилган чора-тадбирларни ўзида мужассам этади. Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

Похожие

Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти. Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси
Инсон тараққиёти омиллари
Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун
Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти
Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари