Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти. Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси - Идея национальной независимости - Рефераты

Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти. Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206 KB

Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти . Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси Режа: 1. Фаровонлик концепциясининг назарий ва методологик асослари 2. Турмуш даражаси ва турмуш сифати, уларнинг кўрсаткичлари ва индикаторлари 3. Тенглик ва инсон тараққиёти

Фаровонлик концепциясининг назарий ва методологик асослари Инсонни ривожлантириш концепциясида даромадлар ортишига инсон имкониятларини кенгайтиришнинг энг муҳим омилларидан бири сифатида қаралади. Даромадларнинг ортиши билан инсонни ривожлантириш ўртасидаги боғлиқлик фақат бойликни жамланишидагина эмас, балки уни тақсимлаш ва бу бойликдан фойдаланиш востиларида ҳам намоён бўлади. Бевосита ресурсларни адолатли тақсимлаш жамият барча аъзолари учун инсоний танлов имкониятларини кенгайтиради, шунингдек турмуш сифатини ошириш учун асос яратади. Даромадларнинг табақаланиши иқтисодий, демографик ва ижтимоий омилларнинг таъсири остида рўй беради ҳамда моддий таъминланганлик нисбатида намоён бўлади. Инсонни ривожлантириш нуқтаи назаридан муносиб турмуш кечиришни таъминлаш учун одамлар фақат моддий неъматлар ва хизматларга эга бўлиб қолмасдан, шунингдек уларни йўқотиш хавфидан ҳуқуқий жиҳадан ҳимояланган ҳамда моддий неъматлар ва хизматларни тақсимлаш механизмларига таъсир кўрсатиш имкониятига эга бўлишлари керак. Шунинг учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йилда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжахон декларациясининг 25-моддасида қуйидагилар қайд қилинган: “Ҳар бир инсон ўзининг ҳамда оиласининг саломатлиги ва фаровонлигини таъминлаш учун зарур бўлган турмуш даражасига эга бўлиш, жумладан кийим-кечак, озиқ- овқат, тиббий хизмат ва зарур ижтимоий хизматга эга бўлишга ҳамда ишсизлик, касаллик, ногиронлик, бевалик, қарилик ёки унга боғлиқ бўлмаган шароитларга кўра тирикчилик учун маблағ бўлмай қолган бошқа ҳолларда таъминланиш ҳуқуқига эга” Фаровонлик – аҳоли турмушининг ижтимоий-иқтисодий шароитлари ва эхтиёжлари қондирилганлигининг даражасидир. БМТ тавсияларига кўра,

фаровонлик ишлаб чиқарувчи кучларнинг бир неча унсурлари ва иқтисодий муносабатлар хусусиятидан иборат тизимдир (расм). расм. Фаровонлик унсурлари Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, аҳоли фаровонлиги шунчалик тез ортади. Фаровонлик мазкур жамиятда амалга оширалаётган ижтимоий-иқтисодий сиёсатнинг самарадорлиги билан узвий боғлиқдир. Турли ҳаётий неъматлар бир хил қийматга эга эмас, шунинг учун одамларнинг эҳтиёжлари ўз кўламлари бўйича кескин табақаланади. Инсон биринчи навбатда ўзининг озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжини қониқтиришгаФАРОВОНЛИК Саломатлик, шу жумладан демографик шароитлар Таълим, шу жумладан саводхонлик Озиқ–овқат, кийим–кечак Истеъмол ва жамғариш фондлари Меҳнат шароитлари, иш билан бандлик, меҳнатнинг ташкил этилиши Ижтимоий таъминот Инсон эркинликлари

эришади. Унинг даромадлари ортиши билан озиқ-овқат учун харажатлари ҳам бириничи бўлиб камая бошлайди. Шундан сўнг кийим-кечакка харажатлар камая бошлайди, лекин бунда моданинг мунтазам ўзгариб туриши ушбу жараённи секинлаштиришга сабаб бўлади. XIX асрдаёқ пруссиялик статистик олим Эрнст Энгель шахсий даромадлар ортиши билан озиқ-овқитга харажатлар салмоғи камайишини аниқлаган. Кийим-кечак, турар жой ва коммунал хизматларга харажатлар эса камроқ даражада камайяди, маданий ва бошқа номоддий эҳтиёжларни қондириш учун харажатлар, аксинча сезиларли даражада ортади. Ушбу боғлиқлик “Энгель қонуни” номини олган. Энгель қонуни – истеъмолчиларнинг хатти-ҳаракати улар томонидан топиладиган даромад миқдори билан боғлиқ бўлган, даромадлар кўпайиши билан аҳоли томонидан неъматларни истеъмол қилиш пропорционал бўлмаган ҳолда ортишига асосланган иқтисодий қонундир. Бунда озиқ- овқатга харажатлар узоқ муддат фойдаланиладиган ашёлар, саёҳатлар ёки маблағни жамғаришга қараганда камроқ ортади. Маҳсулотларни истеъмол қилиш таркиби эса сифатлироқ товарларни харид қилиш фойдасига ўзгаради. Даромадларнинг ортиши маблағлар жамғарилишини кўпайтиришга, юқори сифатли товарларни истеъмол қилиш ва хизматлардан фойдаланиш ортгани ҳолда паст сифатли махсулотлар истеъмоли камайишига олиб келади. Эрнст Энгель агар барча мамлакатларда шахсий истеъмол юқорида қайд қилинган модель бўйича ривожланадиган бўлса, оилавий харажатлар таркибини таҳлил этиш ҳам алоҳида бир мамлакатда, шунингдек турли мамлакатлардаги аҳоли турли гуруҳлари фаровонлигини ошириш даражасини (бунда мезон сифатида оиланинг озиқ-овқатга харажатларининг даромаддаги улуши олинади) таққослаш мумкинлигини асослаган. Бойлик – инсон ёки жамиятда пул, ишлаб чиқариш воситалари, кўчмас мулк ёки шахсий мулк каби моддий ва номоддий неъматларнинг мўл- кўллигидир. Соғлиқни сақлаш, таълим ва маданиятдан фойдаланишни ҳам бойлик категориясига киритиш мумкин.

Социология фанида жамиятнинг бошқа аъзоларига нисбатан катта миқдорда неъматларга эга бўлган инсон бой ҳисобланади. Иқтисодиётда бойлик муайян вақтда активлар ва пассивлар ўртасидаги тафовут сифатида аниқланади. Бойликнинг акси қамбағалликдир. Неъматларга эга бўлиш маъносидаги бойлик инглиз тилида Wealt h, жамиятнинг бошқа аъзоларига нисбатан кескин устунлик маъносидаги бойлик Richness сифатида ифодаланади. Бойлик жиҳатидан бошқа давлатлардан жуда устун бўлган мамлакатларни одатда ривожланган мамлакатлар деб аташади. Фаровонликнинг энг муҳим таркибий қисмлари жадвалда келтирилган. Бунда атроф муҳитнинг шароитлари ижтимоий ва жисмоний шароитларга бўлинишини таъкидлаш лозим. Мазкур шароитлар бир-бирларига ўзаро таъсир кўрсатадилар. Амалиётда атроф муҳитни ижтимоий ва жисмоний қисмларга қатъий ажратишнинг имкони йўқ. Бироқ таҳлилларни амалга ошириш учун ана шундай чегаралаш мақсадга мувофиқдир. Ижтимоий ресурслар шахснинг ўз турмуш шароитига таъсир кўрсатишини, яъни у муайян натижаларга эриша олиши, шунингдек ҳокимият ва жамият томонидан ўзига нисбатан адолатсиз муносабатдан ҳимояланиши мумкинлигини назарда тутади. Фаровонлик маъносидаги хизматлар дейилганда умумий фойдаланишга мўлжаланган барча институтлар (корхоналар), шунингдек шахс таълим оладиган ўқув юртлари, маданий тадбирлар, санитария-тиббий ва ижтимоий хизматлар ҳамда шахсий истеъмол учун маҳсулотлар тушунилади. жадвал Фаровонлик ва унинг таркибий қисмлари концептуал кўриниши Шахслар / оила бирликлари Атроф муҳит шароитлари Ресурслар Ижтимоий Жисмоний Саломатлик ва жисмоний ҳолат Иш билан бандлик ва меҳнат шароитлари Ландшафт

Билимлар ва кўникмалар Хизматлар Об–ҳаво Иқтисодий ресурслар Ижтимоий ўзаро боғлиқлик Транспорт тармоғи Оилавий шахслар ва якка шахслар ўртасидаги муносабатларга тааллуқли бўлган ижтимоий мансубликдан фарқли равишда ижтимоий ўзаро алоқадорлик ҳудуд доирасидаги ҳамжамиятга тааллуқлидир. Бунда локал ижтимоий ҳамжамиятлар алоҳида аҳамиятга эга. Улар шахсий ижтимоий муаммоларни ҳал этишда катта роль ўйнайди. Амалда ўзаро муносабатлар мавжуд бўлмаганида айрим ижтимоий ёки тиббий хизматларга талабнинг юқори бўлиши кузатилади. Мухторият ҳаракат қилиш эркинлигини англатади ва шунинг учун фуқаролик хуқуқи, иш жойини мустақил танлаш имкониятини қамраб олади ҳамда шахс булар ёрдамида бошқа одамлар боғлиқ бўлмасдан эркин ҳаракат қилиш имкониятларини англатади. Моддий ресурслар устидан маҳаллий назорат муайян манзилдаги аҳолининг ўзларини ўраб турган муҳит активидан фойдаланиш ва уни назорат қилишни билдиради. Мазкур активлар ер, сув, ўсимлик дунёси ва табиий муҳитнинг бошқа таркибий қисмларини, шу жумладан шахс, масалан табиат қўйнида бўш вақтини ўтказиши учун иҳтиёрда бўладиган боғлар, кўнгилочар жойларни ҳам қамраб олади. Бўш вақтни бекорчилик билан ўтказганга қараганда мазмунли дам олиш инсон фаровонлигининг жуда муҳим таркибий қисмидир. Тартиб ва хавфсизлик фаровонликнинг яна бир жуда муҳим хусусиятдир. Шовқин, ҳаво ва сув ифлосланган, об-ҳаво ноқулай бўлса ҳам инсон ўзини хавфсиз ҳис этмайди. Ушбу салбий омиллар одамлар фаровонлиги даражасини жиддий равишда пасайтиради. Бойликни энг мақбул тарзда тўплаш масаласи иқтисодиёт назариясининг классик мактаби вакиллари томонидан ўрганила бошланган. Адам Смит инсонни бутун жамиятнинг асоси деб ҳисоблаган ҳолда инсоннинг хатти-

ҳаракатларини унинг мотивлари ва шахсий манфаатга интилиши нуқтаи назаридан тадқиқ этган. Олимнинг фикрича, бозор муносабатлари – табиий тартибдир. Бозор иқтисодиёти шароитларида ҳар бир одам ўзининг шахсий манфаатларини ўйлаб иш кўради. Бу шахсий манфаатлар йиғиндиси эса жамият манфаатини ташкил этади. А. Смитнинг ҳисоблашича, ана шундай тартиб ҳам алоҳида шахснинг, ҳам умуман жамиятнинг бойлигини, фаровонлиги ва ривожланишини таъминлайди. У томонидан “иқтисодий инсон” ва “ табиий тартиб” концепциялари ишлаб чиқилган. Табиий тартиб амал этиши учун асосини хусусий мулк ташкил этадиган “табиий эркинлик тизими” мавжуд бўлиши талаб қилинади. Адам Смитнинг энг машхур атамаси – “бозорнинг кўз илғамас қўли” ресурсларини тақсимлашда самарали мехнаизм ролини ўйнайди. Мазкур қоиданинг моҳияти шундан иборатки, шахсий манфаатга бошқа кимнингдир эҳтиёжини қондириш орқали эришиш мумкин. Шу тариқа бозор ишлаб чиқарувчиларни бошқа одамларнинг манфаатларини амалга оширишга, уларнинг ҳаммасини эса бутун жамият бойлигини кўпайтиришга рағбатлантиради. Бундай ҳолда ресурслар фойданинг “сигнал тизими” таъсири остида талаб ва таклиф тизими орқали фойдаланиш энг юқори самара берадиган соҳаларга кўчади. Давид Рикардо Адам Смит назариясини ривожлантирган ҳолда қуйидаги хулосага келган: “Ишлаб чиқаришда истеъмол қилинадиган, асбоб- ускуналар, хомашё, машиналар, озиқ-овқат, кийим-кечак ва ҳоказолардан иборат бўлган мамлакат бойлигининг бир қисми меҳнатни ҳаракатга келтириш учун зарурдир”. Унинг фикрича, киритилган капитал учун олинадиган фойда тенг бўлмаслиги сабабли капитал “бир машғулотдан бошқаси томон кўчади”. “Меҳнатнинг табиий баҳоси” эса – ишчининг меҳнати ҳисобига ўзи ва оиласининг турмуш кечиришини таъминлаш, озиқ-овқат, кундалик эҳтиёж ашёлари ва қулайликларга харажатларни қоплаш имкониятидир. Мазкур баҳо

одамлар хусусияти ва одатларига боғлиқдир. Масалан, айрим мамлакатларда иссиқ кийим талаб қилинмайди. Иқтисодий назариянинг янги классик йўналиши асосчиларидан бири А. Маршалл инсоннинг иқтисодиётдаги роли хусусидаги турли ғояларни синтез қилган ҳолда бойлик тўплаш инсонни ривожлантириш билан бевосита боғлиқ деган хулосага келган. Унинг фикрича, “Бойлик яратиш – инсон ҳаётини сақлаб туриш, эҳтиёжларини қондириш, жисмоний, ақлий ва ҳиссий кучларини ривожлантириш воситасидир. Бунда инсоннинг ўзи – бойликни яратишнинг асосий воситаси, айни пайтда унинг ўзи бойликнинг пировард мақсади бўлиб хизмат қилади”. Д. Рикардонинг шогирди ва назариясининг давомчиси бўлган Ж. Милль ўзининг “Сиёсий иқтисодиёт асослари” асарида сиёсий иқтисодиёт қонунларини иккига: бизнинг иродамизга боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш қонунларига ҳамда инсоннинг хоҳишлари ва фикрлари билан белгиланадиган ҳамда ижтимоий тизим хусусиятларига боғлиқ равишда ўзгарадиган тақсимлаш принципига бўлган. Шу туфайли тақсимлаш қоидалари иқтисодиёт фанининг биринчи категория қонунларига хос бўлган зарурият хусусиятига эга эмас. Олимнинг ўзи сиёсий иқтисодиёт принцпиларини зарурий ва тарихан ўзгарадиганларга бўлишни ўзининг иқтисодиёт фанини ривожлантиришдаги асосий хизмати деб баҳолаган. Бу ўринда узоқ вақт, жамиятнинг индустрлашнинг ўзгариши давомида иқтисодий тафаккур моддий бойлик тўплаш соҳасидаги жараёнлар таъсирида бўлган. Капитални жамғариш ва моддий-ашёвий омиллар тараққиётни белгилайдиган универсал омиллар деб ҳисобланган. Одатда ишлаб чиқариш жамланма хажмининг (масалан, аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотнинг) бевосита ёки билвосита ўсиши қашшоқлик кўламини камайтиради ва аҳоли умумий фаровонлигини оширади деб тахмин қилинган. Бундай фикр ишлаб чиқариш даромад келтиради, даромад эса, ўз навбатида, моддий ёки иқтисодий фаровонлик келтиради деган қарашга асосланган.

Аммо инсон салоҳиятини ривожлантириш билан боғлиқ концептуал ёндашув ялпи ички маҳсулот ҳажмини ривожланиш даражасининг асосий кўрсаткичи сифатидаги ролини рад этади. Иқтисодий ривожланишнинг ижтимоий мезонлари шу қадар муҳим аҳамият касб эта бошладики, иқтисодий ривожланиш миллий моделларининг (швед модели, Германиянинг ижтимоий йўналтирилган иқтисодиёт модели ва ҳоказолар) асосига қўйилди. Инсонни ривожлантириш назариясининг асосли эканлигини хомашё ресурслари заҳирасига эга бўлмаган ҳамда иккинчи жахон уруши йилларида моддий базаси вайрон қилинган мамлакатларнинг (Тайвань, Корея, Япония, Германия) тажрибаси кўрсатиб турибди. Ушбу мамлакатларнинг ривожланиш стратегияси инсонга, фан-техника тараққиётининг энг муҳим таркибий қисми ҳамда иқтисодий ривожланишнинг чексиз ресурси – инсон омилига асосланди. Бевосита ана шу стратегия мазкур давлатлар иқтисодий ривожланиши жадал суръатларини таъминлади. Амартия Сеннинг новаторча илмий ишларидан сўнг ривожланиш жараёнига инсоннинг моддий ёки иқтисодий фаровонлигини ошириш омили сифатида эмас, балки шахснинг “имкониятлари”ни кенгайтириш жараёни сифатида қараладиган бўлди. 1970-йилларнинг бошидаёқ Жаҳон банки даромадларни қисман қайта тақсимлашга даъват этган эди. Жаҳон банки таклифига мувофиқ, иқтисодий ўсиш жараёнида яратилаётган ресурсларнинг бир қисмини камбағал мамлакатларнинг эҳтиёжига сарфлаш лозим. Мазкур стратегия ниҳоятда муҳим эди, чунки жаҳон амалиёти тажрибаси ишлаб чиқаришни кенгайтиришнинг ўзи қашшоқлик кўламларини камайтириш ва ривожланишга эришиш учун етарли эмаслигидан далолат берарди. Шундан сўнг Халқаро меҳнат ташкилоти 1970-йилларнинг ўрталарида амалга оширган таҳлилларига асосланиб, ривожланиш устуворлигини янги иш жойлари яратиш ҳамда одамларнинг озиқ-овқат, турар жой, кийим-кечак, бошланғич ва ўрта таълим, дастлабки тиббий-сантирия ёрдами каби асосий эҳтиёжларини қондириш фойдасига ўзгартириш лозимлигини асослаб берди.

Шунинг учун давлатлар пул даромадларини бирламчи тақсимлашга бевосита аралашади ва кўп ҳолларда номинал иш хақи кўпайишининг юқори даражасини белгилайди. Иш ҳақининг давлат томонидан тартибга солинишининг иқтисодий аҳамияти бунинг жамланма талаб ва ишлаб чиқариш чиқимларига таъсир кўрсатиши билан изоҳланади. Давлат томонидан амалга ошириладиган даромадлар сиёсати ишлаб чиқариш чиқимларини камайтириш, миллий маҳсулот рақобатбардошлигини ошириш, инвестиция киритишни рағбатлантириш, инфляцияни жиловлаш мақсадларида иш хақи ўсишини тартибга солишда намоён бўлади. Давлат инфляцияга қарши сиёсатни олиб борар экан, иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг умумий эҳтиёжларини хисобга олган ҳолда иш хақи ўсишининг узоқ муддатли чегарасини марказлаштирилган ҳолда белгилаши мумкин. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда иш ҳақини давлат томонидан тартибга солишнинг энг самарали воситаси иш ҳақининг (ёки тариф ставкасининг) энг кам миқдорини белгилашдир. Компаниялар раҳбарлари билан касаба уюшмалари ўртасидаги турли даражадаги жамоавий шартномаларни тузишда музокаралар бевосита иш ҳақи энг миқдори бўйича олиб борилади. Ушбу ҳужжатларда, шунингдек турли мукофотлар ва устамалар, малака даражасига боғлиқ равишда тармоқлар бўйича иш ҳақини табақалаш белгилаб қўйилади. Пул даромадларини (иш ҳақи, пенсиялар, нафақалар) инфляциядан ҳимоя қилиш муаммоси алоҳида аҳамиятга эгадир. Шу мақсадда индексация қўлланилади, яъни давлат томонидан аҳолининг пул даромадларини ошириш механизмларидан фойдаланилади. Ушбу механизм истеъмол товарлари ва хизматлаининг қимматлашишини қисман ёки тўла қоплаш мақсадини кўзлайди. Даромадларни индексация қилиш аҳоли, айниқса унинг ночор қисми - белгилаб қўйилган даромадларга эга пенсионерлар, ногиронлар, шунингдек ёшларнинг харид қобилиятини қўллаб-қувватлашга

йўналтирилган. Индексация ҳам давлат миқёсида, ҳам жамоа шартномалари орқали алоҳида корхоналар даражасида амалга оширилади. Ҳар бир давлат иқтисодий ривожланишининг ҳар бир босқичида ўз ижтимоий ривожланишининг устувор мақсадларини белгилайди. Ушбу стратегик мақсад – одамлар фаровонлигини оширишга йўналтирилган. Ривожланишнинг шарт-шароитларидан келиб чиққан ҳолда айрим мамлакатлар биринчи навбатдаги вазифалар қаторида ишсизликни камайтириш, бошқалари - камбағаллика барҳам бериш, учинчилари - инсон салоҳиятини ривожлантириш ва ҳоказолар белгиланади. Мазкур мақсадга эришишнинг ёндашувлари турлича бўлиши мумкинлигига қарамасдан, энг асосийси - ижтимоий иқтисодиётнинг стратегиясини ишлаб чиқишдир. Мазкур стратегия ижтимоий муаммолар – иш билан бандликни ошириш, камбағаллик даражасини камайтириш ва ҳоказоларни самарали амалга ошириш имкониятни берадиган механизмларни яратишга қаратилиши лозим. Турмуш даражаси ва турмуш сифати, уларнинг кўрсаткичлари ва индикаторлари Турмуш даражаси – бу аҳоли фаровонлигининг, неъматлар ва хизматларни истеъмол қилишнинг даражаси, инсон асосий ҳаётий эҳтиёжларининг қондирилиши миқдоридир. Турмуш даражасининг асосий кўрсаткичлари (индикаторлари) – аҳоли даромадларидир. Улар қуйидагилардан иборатдир: • аҳоли жон бошига ўртача номинал ва реал даромадлар, даромадлар табақаланишининг кўрсаткичлари; • номинал ва реал ўртача иш хақи; • ўртача ва реал пенсия миқдори; • турмуш кечиришнинг энг кам миқдори ҳамда турмуш кечириш учун энг кам миқдордан паст даромадга эга аҳоли салмоғи; • иш хақи, пенсия, нафақаларнинг энг кам миқдори.

Турмуш даражаси категорияси билан биргаликда анча кенгроқ турмуш сифати тушунчаси ҳам ишлатилади. Турмуш сифати умумлаштирувчи ижтимоий-иқтисодий категория ҳисобланади. У фақат турмуш даражаси кўрсаткичларинигина эмас, балки маънавий эҳтиёжлар қондирилиши, атроф муҳит шароити, жамоадаги мҳхит ва ҳоказоларни ҳам қамраб олади. Бироқ ушбу мезонларнинг ҳаммасини ҳам ўлчаб бўлмайди. Бу эса турмуш сифатини баҳолашни мураккаблаштиради. Турмуш даражаси ва турмуш сифатининг миқдор кўрсаткичлари энг аниқ-равшанларидир. Улар, энг аввало, аҳоли жон бошига ялпи миллий маҳсулот ёки миллий даромад, даромадлар даражаси ва даромадларнинг жамиятда тақсимланиши, моддий неъматлар ва хизматларни истеъмол қилиш даражаси ва ҳоказолардир. Турмуш даражаси ва турмуш сифатининг сифат кўрсаткичлари меҳнат шароитлари, инсоннинг турмуш кечириш ва дам олиш шароитлари кўрсаткичларини қамраб олади. Ҳозирги давр амалиётида турмуш даражаси ва турмуш сифатини баҳолашга икки хил ёндашув қабул қилинган: 1. Баҳолаш кўрсаткичлари тизими – бу ижтимоий индикаторлар ёрдамида амалга оширилади. Баҳолаш кўрсаткичларининг миллий тизимлари ўз хусусиятларига эгадир, лекин улар умуман БМТнинг методологик тавсияларига асосланади. 2. Турмуш даражаси ва турмуш сифатининг жамланма индекси алоҳида кўрсаткичлар асосида хисоблаб чиқилади. Бундай ёндашув БМТ ва бошқа халқаро ташкилотлар томонидан турли мамлакатлардаги аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатини таққослаш учун кенг қўлланилади. Жаҳон амалиётида аҳолининг турмуш даражаси ва турмуш сифатини баҳолаш учун уларнинг даромадлари миқдоридан фойдаланилади. Ушбу даромадлар ёки жорий харажатларни қоплаш, ёхуд пул маблағларини жамғариш учун ишлатилади. Жорий харажатлар га озиқ-овқат маҳсулотлари, кийим-кечак, турар жой, коммунал хизматлар, уй жиҳозлари,

соғлиқни сақлаш, транспорт, алоқа, таълим, маданият, жисмоний тарбия ва спорт, дам олиш ва сайёҳлик, бошқа хизматлар ва неъматлар учун харажатлар киради. Ҳар бир мамлакат учун жорий харажаталарнинг ўз хусусиятлари мавжудлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Моддий фаровонлик кўрсаткичлари сифатида кўпинча мулк ва пул жамғармалари миқдоридан ҳам фойдаланилади. Чунки жорий даромадлар ҳамиша ҳам реал истеъмол даражасини акс эттирмайди. Аҳолининг жамғармалари даромадлар ва жорий харажатлар ўртасидаги фарқдан иборат. Жамғармалар пул ёки натура шаклида бўлиши мумкин. Пул жамғармалари ёки аҳоли қўлида бўлган пулларнинг ёхуд уларнинг молиявий муассасаларидаги омонатлари, ёки қимматли қоғозлар (акциялар, облигациялар ва хоказолар) шаклида бўлиши мумкин. Натура шаклидаги жамғармалар аҳолига тегишли бўлган ер, асосий капитал (турар жой, транспорт ва ҳоказолар) ва моддий заҳиралар сифатида ўз ифодасини топади. Бироқ даромадлардаги жамғармаларнинг салмоғи мезони бўйича халқаро таққослашлар кўпинча шартли хусусиятга эга. Бу турли мамлакатлардаги инфляция даражаси, улардаги истеъмол ҳамда неъматларни жамғариш хусусиятларидаги фарқларни ҳисобга олишнинг мураккаблиги билан изоҳланади. Турар жой шароитларини баҳолашда халқаро статистика, энг аввало, турар жой эгасини аниқлашга ҳаракат қилади. Шу мақсадда турар жой фонди шахсий, ижарага олинган ва муниципал турар жойларга бўлинади. Айрим турар жой эгалари бир нечта турар жойларга эга бўлишлари сабабли халқаро статистика бирламчи турар жой (турар жой эгаси кўп вақтини ўтказадиган турар жой) ва иккиламчи турар жойларни фарқлайди. Ишлаб чиқаришда касб касалликлари, жароҳатланишлар ва ўлим ҳолатлари даражаси ни акс эттирадиган кўрсаткичлар меҳнат шароитлари билан бевосита алоқадордир. Уларга қуйидагнилар киради:

а) бахтсиз ҳодисалар юз бериши ҳоллари коэффициенти . У ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалар умумий сонини иш билан банд бўлган ходимлар ўртача сонига бўлиш орқали аниқланади; б) меҳнатга лаёқатсизлик ўртача давомийлигини кўрсаткичи . Мазкур кўрсаткич меҳнатга лаёқатсизлик кунлари умумий сонининг бахтсиз ҳодисаларда жабрланганлар сонига нисбатини ифода этади; в) бахтсиз ҳодисаларнинг оғирлиги коэффициенти . У меҳнатга қобилиятсизлик кунлари умумий сонининг ишланган инсон-кунлари умумий сонига нисбатидир; г) бахтсиз ҳодисалардан ўлим коэффициенти . У ишлаб чиқаришда ҳалок бўлганларнинг ушбу даврда бахтсиз ҳодисалардан жабрланганлар умумий сонига ёки иш билан бандлар ўртача сонига нисбати сифатида аниқланади. Турмуш ва дам олиш шароитлари ни тадқиқ этиш олинган даромадларнинг ва харажатларнинг турли товарлар ва хизматларга умумий харажатлардаги улушини таҳлил этиши асосланган. Аҳоли жон бошига ёки оила ҳисобига товарлар ва хизматлар асосий турларини истеъмол қилишнинг таркиби ва даражаси таҳлили оила харажатлари таркибининг оқилоналиги мезонига таянади. Озиқ-овкат маҳсулотлари, кийим-кечак айрим турларининг истеъмоли, турар жой, уй жиҳозлари, узоқ муддат фойдаланиладиган бошқа товарлар ва хизмат турлари билан таъминланганлик даражаси одатда жон бошига ёки оила хисобига йил давомида истеъмол қилиниши бўйича аниқланади. Шундан сўнг бу маълумотларнинг муайян даврдаги динамикаси таҳлил этилади, шунингдек улар илмий асосланган миллий истеъмол нормативлари, бошқа мамлакатларнинг тегишли кўрсаткичлари билан таққосланади. Аҳолининг юқори даромадга эга гуруҳлари пул даромадларининг паст даромадли гуруҳларига нисбатан ортиқлиги миқдорини белгилайдиган даромадларнинг тақсимланиш коэффициенти турмуш даражаси ва турмуш хусусиятининг чуқурроқ таҳлилидир. Халқаро амалиётда қуйидаги табақаланиш коэффициентларидан фойдаланилади:

• фондлар коэффициенти – аҳолининг таққосланаётган гуруҳлари ичидаги даромадларнинг ўртача миқдорлари нисбати ёки уларнинг даромадлари умумий ҳажмидаги улуши; • табақаланишнинг децил коэффициенти – у аҳолининг энг таъминланган 10,0 % даромадларининг энг кам таъминланган 10,0 % ўртасидаги фарқни кўрсатади; • табақаланишнинг квантил коэффициенти - у аҳолининг энг таъминланган 25,0 % даромадларининг энг кам таъминланган 25,0 % ўртасидаги фарқни кўрсатади; • стратификация коэффициенти – камбағалларнинг таъминланганлар сонига нисбати. Аҳолининг иқтисодий фаровонлиги узоқ муддат давомида пул миқдорида баҳоланиб келди. Ҳолбуки, ижтимоий фанлар соҳасидаги мутахассислар пул даромадлари фаровонлик тушунчасини белгилайдиган жуда тор маънодаги кўрсаткич эканлигини таъкидлаб келган эдилар. ХХ асрнинг 70-йилларида М.Д. Моррис томонидан кашф этилган жисмоний турмуш сифати индекси ялпи миллий махсулот кўрсаткичи учун энг жиддий муқобил мезон бўлди. Мазкур индекс фаровонлик ёки турмуш сифатини билвосиста эмас, балки бевосита ўлчашга йўналтирилган эди. Яъни мазкур индексни ҳисоблаб чиқишда ишлаб чиқарилган товарлар ҳамда кўрсатилган хизматлар йиғиндиси аҳоли сонига бўлинар эди. Жисмоний турмуш сифатининг индекси жуда содда бўлиб қуйидагилардан иборат эди: 1. Ҳар 1000 та туғилган чақалоққа нисбатан болалар ўлими. У 100 баллик тизим асосида баҳоланар эди. Бунда энг ёмон кўрсаткич 0 баллга, эҳтимол тутилган энг яхши кўрсаткич 100 баллга тенг эди. 2. Кутилаётган умр давомийлиги. У ҳам 100 баллик система асосида ўлчаниб, бунда энг ёмон кўрсаткич 0 баллга, эҳтимол тутилган энг яхши кўрсаткич 100 баллга тенг эди.

3. Катта ёшдагилар ўртасида саводхонлик даражаси. У фоиз ҳисобида белгинарди. Бироқ мазкур усул инсонни ривожлантириш соҳасидаги амалиётчилар эътиборини тортмади ва шунинг учун ялпи миллий махсулот кўрсаткичинининг ўрнини эгаллай олмади. Аҳоли турмуш сифатини акс эттирадиган биринчи халқаро кўрсаткичлар тизими 1960 йилда БМТ томонидан ишлаб чиқилди. Ана шу тизимнинг охирги варианти 1978 йилда ишлаб чиқилган бўлиб, 12 та асосий кўрсаткичлар гуруҳини қамраб олган: 1) аҳолининг демографик хусусияти (туғилиш, ўлим, касалланиш, умр давомийлиги ва ҳоказолар); 2) турмушнинг санитария-гигиена шароитлари; 3) озиқ-овқат маҳсулотларининг истеъмол қилиниши; 4) турар жой шароитлари ва узоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол неъматлари (автомобиль, музлаткич, телевизор ва ҳоказолар) билан таъминланганлик; 5) таълим ва маданият; 6) иш билан бандлик ва меҳнат шароитлари; 7) аҳолининг даромадлари ва харажатлари; 8) турмуш қиймати ва истеъмол нархлари; 9) транспорт воситалари; 10) дам олишни ташкил этиш, жисмоний тарбия ва спорт; 11) ижтимоий таъминот; 12) инсон эркинликлари. БМТ Статистика комиссияси томонидан юқорида қайд қилинган гуруҳлардан ташқари БМТ экспертлари фикрига кўра, турмуш сифатини баҳолаш учун зарур бўлган, бироқ бунинг бевосита хусусиятини белгиламайдиган қатор ахборот кўрсаткичларини қамраб оладиган умумий бўлим ажратиб кўрсатилган. Мазкур бўлимга қуйидаги кўрсаткичлар киритилган:

• миллий даромад, аҳоли жон бошига ялпи ички махсулот ва унинг йиллик ўртача ўсиш коэффициенти; • ижтимоий хизмат кўрсатишнинг ҳажми ва турлари; • аҳолининг шахсий истеъмол учун харажатлари, уларнинг таркиби ва йилига ўртача ўсиш коэффициенти; • аҳоли зичлиги; • аҳолига транспорт хизмат кўрсатиш; • алоқа воситалари, матбуот ва ҳоказоларнинг ишлаши. Шунингдек, турмуш қиймати индекси ҳам ишлаб чиқилди. У истеъмол хусусиятига эга бўлган товарлар ва хизматлар нархлари динамикасини кўрсатади. Турмуш қиймати индекси қуйидагича аниқланади: Sсж= Σ q1×p1/ Σ q1×p0, бунда: q1 – истеъмолчи томонидан муайян даврда (йил) харид қилинган товарлар ёки хизматлар миқдори; p1 – шу даврда товар (хизмат) бирлигининг нархи; p0 – аввалги (асос бўлган) йилдаги нарх. Турмуш қиймати индекси ёрдамида аҳоли, унинг ижтимоий гуруҳлари пул даромадларининг жисмоний ҳажми динамикаси аниқланади, ишчи ва хизматчилар реал иш хақининг жисмоний ҳажми динамикаси ўрганилади, аҳоли, унинг ижтимоий гуруҳлари ҳамда оила-аъзоларининг ҳар бирига тўғри келадиган даромад даражаси турлича бўлган гуруҳларнинг реал даромадлари жисмоний ҳажмининг ўзгариши кузатилади. Турмуш қийматининг индекси товарлар ва хизматларнинг муайян миқдори тўплами асосида ва улар нархи динамиксини мунтазам кузатиш натижасида аниқланади. Турмуш қиймати индекси кўрсаткичи БМТ томонидан халқаро статистикага аҳоли ҳаётий даражаси тизимининг асосий кўрсаткичларидан бири сифатида киритилган эди. Бироқ БМТ экспертларининг хисоблашича,

бу кўрсаткичга аҳоли турмуш даражасининг кенг қамровли кўрсаткичи сифатида қараш мумкин эмас. Давлат ижтимоий сиёсатининг индикатори сифатида турмуш кечиришнинг энг кам миқдори кўрсаткичидан фойдаланилади. Ривожланган давлатларнинг ижтимоий қонунчилигида ушбу кўрсаткич ёрдамида камбағаллик ўлчанади. Турмуш кечириш энг кам миқдоридан паст даромадга эга аҳоли камбағал хисобланади ва давлат томонидан қўллаб–қувватланиш ҳуқуқига эга бўлади. Турмуш кечиришнинг энг кам миқдорига қараб кўпгина ижтимоий кафолатлар: иш хақи, пенсия, стипендиялар, айрим нафақаларнинг энг кам миқдори белгиланади. Истеъмол савати миқдори ва таркибига боғлиқ равишда турмуш кечириш энг кам миқдорининг бир неча кўрсаткичи ҳисоблаб чиқилади. Жахон иқтисодиёт фанида турмуш кечиришнинг энг кам миқдорининг икки тури: (ҳаётий, физиологик) ва ижтимоий тури фарқланади. Физиологик энг кам миқдор (истеъмол саватининг энг кам миқдори) инсоннинг асосий физиологик эхтиёжларини қондириш учун зарур бўлган маҳсулотларга харажатларни қамраб олади. Турмуш кечиришнинг ижтимоий энг кам миқдори физиологик энг кам миқдордан ташқари, шунингдек муайян давлат ривожланиш даражаси учун хос бўлган энг кам ижтимоий ва маънавий эҳтиёжларни қондириш учун харажатларни қамраб олади. Ижтимоий статистикада турмуш кечиришнинг энг кам миқдорини аниқлаш учун эксперт баҳолаш усули, ижтимоий сўровлар ўтказиш усули, норматив усул (истеъмол савати усули) ва бошқалардан фойдаланилади. Меҳнатга лаёқатли эркаклар ва аёллар, шунингдек болалар, пенсионерлар учун турмуш кечиришнинг энг ками миқдори кўрсаткичлари алоҳида ҳисоблаб чиқилади.

Турмуш кечиришнинг энг кам миқдори ва унинг динамикаси аҳоли турмуш даражасининг баҳолашда қўлланиладиган энг муҳим, лекин ягона кўрсаткич эмас. Аҳолининг даромадаларига нарх-навонинг ўсиши жиддий таъсир кўрсатади. Бу таъсирни акс эттирадиган кўрсаткич - истеъмол нархлари индекси дир. Мазкур индекс шаҳар ўртача аҳолисининг истеъмол саватига кирадиган товарлар ва хизматлар гуруҳлари учун ҳисоблаб чиқилган нархлар индексидир. Жамият интеллектуал салоҳиятининг индекси турмуш сифатининг муҳим индикатори хисобланади. Жамиятнинг интеллектуал салоҳияти аҳоли маълумотининг даражаси ва мамлакатдаги фаннинг ривожланишини акс эттиради. Интеллектуал салоҳият индексини ҳисоблаб чиқишда катта ёшдаги аҳоли маълумоти даражаси, аҳоли умумий сонида студентларнинг салмоғи, ялпи ички махсулот ҳажмида таълим учун харажатларнинг улуши, иш билан бандлар умумий сонида фан билан шуғулланаётганлар ва фанга хизмат кўрсатаётганлар салмоғи, ялпи ички маҳсулот ҳажмида фанга харажаталар салмоғи ҳисобга олинади. Аҳоли жон бошига инсон капитали ҳам турмуш сифатининг индикатор хисобланади. Мазкур инсон капитали давлат, корхоналар ва фуқароларнинг таълим, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий соҳа бошқа тармоқларига аҳоли жон бошига харажатлар даражасини акс эттиради. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши қанча юқори бўлса, инсон капиталининг даражаси ва унинг бутун капитал таркибидаги салмоғи шу қадар юқори бўлади. Ҳатто камбағал мамлакатларда ҳам инсон капитали такрор ҳосил қилинадиган, ишлаб чиқаришнинг моддий-ашёвий шароитларни қамраб оладиган капиталдан юқоридир. Аҳоли ҳаёт қобилиятининг коэффициенти ҳам турмуш сифати индикаторларидан хисобланади. Мазкур коэффициент муайян мамлакатда таҳлиллар олиб борилаётган вақтда ижтимоий-иқтисодий сиёсат шароитларида ирсият фондини сақлаш имкониятлари ва аҳолининг

интеллектуал ривожланиши имкониятларини ифода этади. Мазкур коэффициент 5 баллик тизим асосида аниқланади. ЮНЕСКО ва Жаҳон соғлиқни сақлаш томонидан 1995 йилда ўтказилган тадқиқотлар натижасида аҳолининг ҳаётга лаёқатлилик коэффициенти 1,5 дан кам бўлса, инқирозли вазиятдан далолат беришини кўрсатган. Ана шундай ҳолатда турмуш даражаси ва турмуш сифати аҳолининг қирилиш чегарасида эканлигини кўрсатади. Ўша пайтдаги текширишлар натижасида турли мамлакатларда аҳолининг турмуш лаёқатлиги коэффициенти қуйидагича бўлган: • 5 балл – жахонда бирор мамлакат бу кўрсаткичга эга бўлмаган; • 4 балл – Швеция, Голландия, Бельгия, Дания; • 3 балл – АҚШ, Япония, Германия, Тайван, Сингапур, Жанубий Корея ва бошқалар; • 2 балл – Хитой, Эрон, Бразилия, Аргентина, Монголия, Туркия, Вьетнам ва бошқалар; • 1,6 балл – Сомали, Гаити, Мьянма,; • 1,5 балл – Босния, Ғарбий Сахара. 1980 йилнинг иккинчи ярмида, юқорида таъкидланганидек БМТнинг Ривожланиш дастури аҳолининг турмуш сифати умумлашма кўрсаткичи сифатида Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси ни (ИРСИ ) таклиф этди. 1990 йилда БМТ мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини комплекс баҳолаш мақсадида биринчи марта Инсонни ривожлантириш индекси (ИРИ) эълон қилди. Жахон мамлакатлари аҳолисининг турмуш даражаси ва турмуш сифати БМТ Ривожланиш дастури томонидан 1990 йилдан бери эълон қилиб келинаётган Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги ҳар йиллик глобал маърузаларда ўз ифодасини топмоқда (5.2-жадвал). жадвал Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузалар

Йиллар Маърузалар мавзулари 1990 Инсон салоҳияти концепцияси ва уни ўлчаш 1991 Инсон салоҳиятини ривожлантиришни молиялаш 1992 Инсон салоҳиятини ривожлантиришнинг глобал ўлчамлари 1993 Аҳолининг иштироки 1994 Инсон хавфсизлигининг янги ўлчамлари 1995 Аёлларнинг аҳволи ва инсон салоҳиятини ривожлантириш 1996 Иқтисодий ўсиш ва инсон салоҳиятини ривожлантиришнинг нисбати 1997 Одамларга танлашни рад этиш сифатида тушуниладиган қашшоқлик 1998 Инсон салоҳиятини ривожлантириш қашшоқликка барҳам бериш воситаси сифатида 1999 Инсон салоҳиятини ривожлантириш қашшоқликка барҳам бериш воситаси сифатида 2000 Иқтисодиётни модернизациялаш ва инсон салоҳияти 2001 Фан -техника тара ққ иёти ва инсонни ривожлантириш 2002 Инсонни ривожлантиришнинг таркибий кўрсаткичлари ва глобаллашув 2003 Мингйиллик декларациясида белгиланган ривожланиш соҳасидаги вазифалар: инсониятни қашшоқликдан халос қилиш учун давлатлараро битим 2004 Ҳозирги турфа дунёда маданий эркинлик 2005 Ҳалқаро ҳамкорлик чорраҳада: тенгсиз дунёда ёрдам кўрсатиш, савдо ва хавфсизлик 2006 Сув танқислиги ортида нима турибди: ҳокимият, камбаҳаллик ва сув ресурсларининг инқирози 2007/2008 Иқлим ўзгариши билан кураш: бўлинган дунёда инсоний бирдамлик 2009 Тўсиқлардан ўтиш: инсон ҳаракатчанлиги ва ривожланиш 2010 Халқларнинг реал бойлиги: инсонни ривожлантириш сари йўллар Инсоният сўнгги 20 йил мобайнида кўп нарсага эришди. Шу билан бирга бугунги кунда ҳам жиддий ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муаммоларни

хал этиш талаб этилмоқда. Ушбу муаммоларнинг ҳал этилиши биринчи навбатда инсонни ривожлантиришга боғлиқдир. Тенглик ва инсон тараққиёти Турмуш даражасини таҳлил этишда фаровонликдаги тенгсизлик асосий муаммо ҳисобланади. Даромадлардаги тенгсизлик улкан кўлам касб этиши ҳамда мамлакатдаги сиёсий ва иқтисодий барқарорликка хавф туғдириши мумкин. Шунинг учун жаҳондаги барча ривожланган мамлакатлар аҳоли турли гуруҳлари даромадларидаги фарқни мунтазам равишда қисқартириб боришга мажбур бўладилар. Бироқ ана шундай чоралар кўриш учун жамиятда даромадлар ва бойлик табақалашиши даражасини аниқ белгилаб олиш талаб қилинади. Шу асосдагина давлат сиёсати ёрдамида даромадлар табақаланишига таъсир кўрсатиш мумкин бўлади. Хозирги давр иқтисодий назариясига мувофиқ, даромадлар тақсимланишида мутлақ тенглик ҳам, шунингдек аҳоли турли гуруҳлари турмуш даражаси ўртасида катта фарқ ҳам мақбул эмас. Даромадлардаги мутлақ тенглик самарали меҳнат қилишга рағбатлантирмайди, шунинг учун даромадлардаги муайян тенгсизлик одамлар меҳнат фаолиятини рағбатлантиришнинг жуда муҳим воситаси ҳисобланади. Аҳоли даромадларининг табақаланиши меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловлар, қобилият ва ишбилармонлик, мулкий аҳволдаги тафовутлар билан изоҳланадиган шахслар ва ижтимоий гуруҳлар даромадлари даражасида объектив таркиб топадиган тафовутдир. Аҳолининг пул даромадлари ни иш ҳақи, ижтимоий трансфертлар, тадбиркорлик даромадлари, фоизлар, дивидендлар ва мулкдан бошқа даромадлар, шунингдек шахсий томорқа хўжалигида етиштирилган маҳсулотларнинг оилада истеъмол қилингани ва бозорда сотилганининг умумий қиймати ташкил этади. Даромадлар аҳоли гуруҳлари бўйича бир текис тақсимланмайди.

Аҳоли даромадлари табақаланишини баҳолашнинг қатор кўрсаткичлари мавжуддир. Ушбу кўрсаткичлар мазкур жараён нақадар интенсив кечишини ифода этади. Улар қуйидагилардан иборатдир: ● аҳолини жон бошига ўртача даромадлар бўйича гуруҳлаш . Мазкур кўрсаткич жон бошига тўғри келадиган ўртача пул даромадларини кўрсатади; ● умумий пул даромадларининг аҳоли турли гуруҳлари бўйича тақсимланиши. Мазкур кўрсаткич умумий пул даромадларининг фоиздаги улушини акс эттиради. Даромадлар тақсимланишини таҳлил этиш учун аҳолининг юқори даромадли ва паст даромадли гуруҳлари ўртасидаги тафовути кўрсаткичлардан фойдаланади. Бу мақсадга децил, квартил, квантил ва бошқа коэффициентлар хизмат қилади. Даромадлар марказлашишининг децил коэффициенти жами аҳолининг (100,0 %) ўнта тенг гуруҳга бўлиш ҳамда биринчи ва сўнгги гуруҳлар ўртасидаги тафовутни аниқлашни назарда тутади. Даромадлар табақалашининг децил коэффициенти энг юқори таъминланган 10,0 % аҳолининг даромади энг кам 10,0%, аҳолидан қанчалик ортиқ эканлигини ифода этади. Ҳудди шунингдек квартил коэффициенти жами аҳолининг ҳар бири 25,0 % ни ташкил этган тўртта тенг гуруҳга, квантил коэффициенти эса жами аҳолини ҳар бири 20,0 % ни ташкил этадиган бешта гуруҳга бўлиш ва юқорида қайд қилинганидек, энг юқори ҳамда энг кам даромадга эга гуруҳлар ўртасидаги тафовутни аниқлашга асосланган. Аҳоли даромадларининг тақсимланиши нуқтаи назаридан таҳлил этиш Лоренц эгри чизиғи асосида ҳам амалга оширилиши мумкин. Лоренц эгри чизиғи да мамлакатнинг жами аҳолиси бешта тенг гуруҳга (20,0 % дан), уларга кирадиган уй хўжаликлари сони бўйича бўлинади. Агар бу аҳоли гуруҳлари тенг даромадга эга бўлсалар, унда 20,0 % аҳоли улушига даромадларнинг 20,0 %, 40,0 % аҳоли улушига – даромадларнинг 40,0%

тўғри келади ва ҳоказо. Бунда Лоренцнинг эгри чизиғи мутлақ тенглик чизиғига қанчалик яқин бўлса, даромадларнинг тақсимланишида шунчалик тенгсизлик кузатилади. Агар жамланма даромад айрим шахслар ўртасида мутлақ тенг тақсимланса, яъни барча даромадлар тенг бўлса, Лоренцнинг эгри чизиғи биссектрисага тўғри келади ҳамда квантил даромадга эга ҳар бир гуруҳ барча гуруҳлар даромади улушига мос тушади. Яъни агар шундай тенглик мавжуд бўлганида, 20,0 % аҳоли жамият жамланма даромадининг 20,0 % ни, 40,0 % аҳоли эса – тегишли равишда 40,0 % даромадга эга бўлиши керак эди ва ҳоказо. Бироқ жамиятдаги даромадларнинг амалда тақсимланиши Лоренц эгри чизиғининг биссектрисадан узоқлашиш хусусиятига эгадир. Даромадларнинг тақсимланишидаги тенгсизлик юқори квантилдаги ҳар бир аҳоли гуруҳи жамият жамланма даромадининг каттароқ қисмига эга бўлишини, қуйи квантилдаги ҳар бир гуруҳ эса даромадда камроқ улушга эга бўлишини кўрсатади. Мутлақ тенгсизлик аҳолининг 20,0 %, 40,0 % ва ҳоказо қисмии хеч қандай даромадга эга бўлмаслигидан далолат беради. Бунда мазкур қатордаги сўнгги, ягона шахс жамият барча даромади - 100,0 % ни ўзлаштиради. Агар кимдир ушбу ҳамма даромадга эга бўлса, Лоренцнинг эгри чизиғи горизонтал ўқ бўйлаб жойлашади, сўнг эса вертикал бўйлаб кўтарилади. Лоренц эгри чизиғининг биссектрисадан узоқлашишини ўлчаганда тенгсизлик даражасини ифолайдиган кўрсаткич олинади. Иқтисодий адабиётида мазкур кўрсаткич даромадларнинг марказлашиши коэффициенти ёки Жини коэффициенти номини олган. Жини коэффициенти ( Жини индекси ) муайян мамлакат ёки минтақадаги жамиятнинг бирор белги (масалан, ҳозирги давр иқтисодий ҳисоб- китобларда энг кўп қўлланадиган йиллик даромад даражаси) бўйича табақаланиши даражасидан далолат берадиган статистика кўрсаткичидир. Лоренц эгри чизиғи каби Жинининг коэффициентини ҳам тўпланган бойлик

бўйича тенгсизлик даражасини аниқлаш учун қўллаш мумкин. Бироқ бунда уй хўжалиги соф активлари нисбий бўлмаслиги зарур шарт ҳисобланади. Мазкур статистика модели 1912 йилда Жинининг “Ўзгариш ва нодоимийлик” машҳур асарида эълон қилинган эди. Ушбу макроиқтисодий кўрсаткич аҳоли пул даромадлари тақимланишини, хусусан даромадларнинг мамлакат барча аҳолиси ўртасида мутлақ тенг тақсимланиши билан амалдаги тақсимланишидаги фарқи даражасини ифода этади. Жини коэффициентини аниқлашда муайян мутлақ тенглик принципига таянилади. Мазкур принципга кўра аҳолининг 1,0 % жамият жамланма даромадининг 1,0 % га эга бўлиши керак. Жаҳон амалиётида Жини коэффициенти жамиятдаги даромадларни баҳолаш учун, ҳар бир йилга алоҳида ҳисоблаб чиқилади. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотига аъзо мамлакатлар учун таклиф этилган таснифлашга мувофиқ тенгсизликнинг қуйидаги даражалари фарқланади: ● тенгсизликнинг энг қуйи даражасига эга иқтисодиёт (Жини коэффициенти 20-22 га тенг); ● тенгсизлик даражаси паст иқтисодиёт (24-26); ● тенгсизлик даражаси ўртача иқтисодиёт (29-31); ● тенгсизлик даражаси юқори иқтисодиёт (33-35).54,9 50,1 46,1 40,8 25,8 25 24,9 0 20 40 60 Чили Зимба бве Ме ксика АҚШ Норве гия Шве ция Япония расм. Жаҳондаги айрим мамлакатлар учун Жини коэффициенти

Аҳолининг камбағаллиги тенгсизлик муаммоси билан узвий боғлиқдир. Камбағаллик даражасини аниқлаш учун турмуш кечиришнинг энг қуйи стандартлари ишлаб чиқилади. Ушбу стандартлар қонун йўли билан белгилаб қўйиладиган, аҳоли асосий эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган энг кам миқдорни таъминлайдиган турмуш даражасининг норматив кўрсаткичларидир. Мазкур мезонлар орасида “истеъмол савати”, тирикчилик ўтказиш учун энг кам миқдор ва энг кам истеъмол бюджети энг муҳим ахамиятга эгадир. Истеъмол савати энг кам истеъмол даражасини таъминлайдиган 35 хил маҳсулотлар ва хизматлар тўпламидир. Уларнинг 11 тасини нон ва нон маҳсулотлари, картошка, сабзавот, мева, гўшт, сут ва балиқ маҳсулотлари, тухум, шакар ва қандолат маҳсулотлари, ўсимлик ёғи ва маргарин, бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари ташкил этади. Истеъмол саватига ноозиқ-овқат махсулотларининг 4 гуруҳи ҳамда хизмат турларининг 5 тури ҳам киради. Тирикчилик ўтказиш учун энг кам миқдор - инсоннинг жисмоний ҳаётини таъминлаш учун зарур бўлган моддий неъматлар ва хизматларнинг қийматидир. Энг кам истеъмол бюджети – тирикчилик ўтказиш учун энг кам миқдорга кирадиган, шунингдек инсоннинг асосий маънавий ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш, бўш вақтни ўтказиш учун харажатларнинг энг кам миқдори қўшилган моддий неъматлар ва хизматларнинг қийматидир. Камбағаллик — турмуш кечириш, меҳнат лаёқатини сақлаб туриш, авлодлар узвийлигини давом эттириш учун зарур бўлган энг кам эҳтиёжларни қондириш имкониятига эга бўлмаган шахс ёки ижтимоий гуруҳлар иқтисодий аҳволининг кўрсаткичидир. Камбағаллик нисбий тушунча ҳисобланиб, ҳар бир жамиятдаги турмуш даражасининг умумий стандартига боғлиқ бўлади. Камбағаллик ҳолати ресурсларнинг узоқ муддат давомида етарли бўлмаслигини аввалги жамғармалар билан ҳам, қиммат товарларни харид қилишдан вақтинча тежаш ҳисобига тўпланган маблағ билан ҳам қоплаш имконияти мавжуд эмаслигини кўрсатади.

Камбағаллик сабаблари турлича бўлиб, улар ўзаро боғлиқдир. Ушбу сабаблар қуйидаги гуруҳларга бирлаштирилади: ● иқтисодий (ишсизлик, иш хақининг камлиги, меҳнат унумдорлигининг пастлиги, тармоқнинг рақобатбардош эмаслиги); ● ижтимоий-тиббий (ногиронлик, қарилик, касалланиш даражасининг юқорилиги); ● демографик (тўла бўлмаган оилалар, оилада боқимандаларнинг кўплиги); ● ижтимоий-иқтисодий (ижтимоий кафолатлар даражасининг пастлиги); ● таълим-малака (таълим даражасининг пастлиги, касбий тайёргарликнинг етарлича эмаслиги); ● сиёсий (ҳарбий можаролар, мажбурий миграция); ● минтақавий-жўғрофий (минтақаларнинг бир хил ривожланмаганлиги). Жаҳон амалиётида камбағалликни аниқлашнинг учта асосий концепцияси мавжуд: 1. Камбағалликнинг мутлақ концепцияси . Ушбу концепция камбағаллик чегараси тушунчаси билан узвий боғлиқдир. Камбағаллик чегараси мавжуд даромад, ялпи даромад ёки истеъмолнинг шундай даражасики, бу даражадан паст бўлганда одам камбағал ҳисобланади. Мутлақ камбағаллик кўпинча истеъмол ёки даромад даражаси камбағаллик чегарасидан паст бўлган одамлар ёки уй хўжаликлар сони орқали ўлчанади. Жаҳон банки мутлақ камбағаллик чегараси сифатида кунига 1,25 АҚШ доллари ҳисобига (доллар курси харид қобилияти паритети бўйича ҳисобланади) кун кечиришни белгилаб қўйган. 2. Камбағалликнинг нисбий концепцияси . Қамбағалликнинг нисбий кўрсаткичи камбағаллик нисбий чегарасини белгилайди ва аҳолининг амалдаги даромадини ана шу даражага нисбатан таққослайди. Аҳолининг реал даромадлари ортиб бораётган шароитда тақсимлаш ўзгармаса, нисбий

камбағаллик аввалдагидек сақланиб қолади. Бундан нисбий камбағаллик концепцияси тенгсизлик концепциясининг таркибий қисми деган хулоса чиқариш мумкин. Бироқ бу тенгсизлик қанча кам бўлса, нисбий камбағаллик шунчалик кам бўлиши маъносини бермайди ёки аксинча. Нисбий камбағаллик концепциясининг асосчиси, инглиз социологи П.Таунсенд бу категорияни иқтисодий ресурсларнинг етишмаслиги оқибатида мазкур жамият кўпчилик аъзолари учун одатий турмуш тарзини давом эттиришнинг имконияти бўлмаслиги сифатида таърифлаган. У ўзининг камбағалликнинг таҳлил этиш усулини кўп ўлчамли депривация тушунчасига асослаган. Бундай ҳолатни у “шахс, оила ёки гуруҳнинг жамият ёки умуман миллат манзарасидаги кузатилаётган ва асосланадиган ночор аҳволи” сифатида тушунган. П. Таунсенд томондан кўпўлчамли депривация усули қўлланилиб, унда моддий депривацияга (овқатланиш, кийим-кечак, турар жой шароитлари, узоқ муддат фойдаланиладиган ашёлар, яшаш жойи муҳити, меҳнат шароитлари ва хусусиятлари) ижтимоий депривация кўрсаткичлари (иш билан бандлик, бўш вақтни ўтказиш, таълим ва ҳоказолар хусусиятлари) қўшилган. Нисбий камбағаллик кўламлари мутлақ камбағаллик кўламларига мос тушмайди. Мутлақ камбағаликка барҳам берилиши мумкин, лекин нисбий камбағаллик ҳамиша сақланиб қолади. Яъни тенгсизлик жамиятнинг ажралмас белгисидир. Жамиятдаги барча ижтимоий қатламлар турмуш стандартлари ортган пайтда ҳам нисбий камбағаллик сақланиб туради ва ҳатто ортади. 3. Субъектив камбағаллик . Мазкур концепцияга кўра, фақат шахснинг ўзи камбағаллигини белгилаши мумкин. Субъектив камбағаллик даражасини аниқлашга турлича ёндашувлар мавжуд. Қанча одам ўзини ёки дўстларини камбағал деб ҳисоблаши мумкинлигини аниқласа бўлади. Шунингдек, ижтимоий фикрга асосланган ҳолда субъектив камбағаллик чегарасини аниқлаш, шундан сўнг уни аҳоли даромади билан таққослаш мумкин.

Камбағал ҳисобланадиган аҳоли қатламларини ижтимоий муҳофаза қилишда пул ва натура хисобидаги нафақаларнинг ривожланган тизими ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Мазкур тизим бозор иқтисодиётига эга барча мамлактларда мавжуд ва камбағаллик салбий оқибатларини юмшатишда муҳим ижтимоий амортизатор вазифасини ўтайди. Аҳоли муайян категорияларининг ижтимоий ёрдам олишга бўлган ҳуқуқини аниқлаш учун одатда камбағаллик даражасини белгилайдиган кўрсаткичлардан фойдаланилади. Улар қуйидагилардан иборатдир: 1. Камбағалликнинг мутлақ даражаси – бу турмуш кечиришнинг энг қуйи даражаси ҳисобланиб, инсоннинг ўзининг асосий эҳтиёжларини қондириш учун ҳаётий зарур бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари, кийим-кечак, турар жой ва ҳоказолар бўйича аниқланади. 2. Камбағалликнинг нисбий даражаси . Мазкур кўрсаткич ушбу давлат (минтақада) турмуш кечиришнинг ўртача даражаси учун талаб қилинадиган истеъмол саватининг энг кам миқдори даражасини кўрсатади. Нисбий камбағаллик фақат жисмоний эҳтиёжларнигина эмас, балки ижтимоий эҳтиёжларни ҳам хисобга олади. Аҳолини турмуш кечиришнинг энг кам миқдори ва истеъмол бюджетининг энг кам миқдори асосида даромадлари даражаси бўйича табақалаш моддий таъминоти даражаси турлича бўлган қуйидаги гуруҳларни ажратиб кўрсатиш имконини беради: ● “камбағал” оилалар – уларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад турмуш кечиришнинг энг кам миқдоридан паст даражада ёки унга тенг; ● “кам таъминланган” оилалар – уларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад турмуш кечириш учун энг кам миқдор билан энг кам истеъмол бюджети миқдори ўртасида жойлашган; ● “таъминланган” оилалар – уларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад энг кам истеъмол бюджети миқдори ва оқилона истеъмол бюджети миқдори ўртасида жойлашган;

● “бой” оилалар – уларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад оқилона истеъмол бюджети даражасидан юқоридир. Инсонни ривожлантириш шахс қобилиятини, ўзлигини намоён қилиш имконияти сифатида талқин этилиши муносабати билан Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Ривожланиш дастурининг 1996 йилги глобал маърузасига биринчи марта киритилган “имконият бўйича камбағаллик кўрсаткичи” ғояси принципиал аҳамиятга эга бўлди. Мазкур ғояга кўра, инсоний эҳтиёжлар комплексини, энг аввало, ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган узоқ ва соғлом ҳаёт кечириш, таълим олиш, муносиб турмуш кечириш учун зарур ресурсларга эга бўлиш имкониятларининг йўқлиги ёки етарли эмаслигини камбағаллик сифатида баҳолаш лозим. Имкониятлар бўйича камбағаллик кўрсаткичи уч индикаторнинг ўртача арифметик йиғиндисидир. Бу индикаторлар қуйидагилардан иборат: ● туғилиш пайтида малакали тиббий персонал ҳозир бўлмаган болаларнинг улуши; ● 15 ёш ва ундан катта саводсиз аёлларнинг салмоғи; ● вазнда орқада қолаётган 5 ёшгача бўлган болаларнинг улуши. Ушбу ғоя 1997 йилги глобал маърузада янада ривожлантирилиб, аҳоли қашшоқлиги индекси таклиф қилинди. Мазкур индекс инсонни ривожлантиришнинг ҳал қилувчи соҳаларидаги кўрсаткичлар асосида ҳисоблаб чиқилади: ● узоқ ва соғлом турмуш кечириш имкониятидан маҳрумлик (40 ёшга етмасдан вафот этган аҳоли салмоғи); ● таълим олишдан маҳрумлик (катта ёшдаги аҳоли ўртасида саводсизларнинг салмоғи); ● муносиб турмуш кечириш ресурсларидан махрумлик (соғлиқни сақлаш хизматларидан фойдаланиш, хавфсиз ичимлик сув истеъмол қилиш имкониятидан махрум бўлган аҳоли ўртача сони, шунингдек вазнда орқада қолаётган 5 ёшгача бўлган болаларнинг салмоғи).

Юқоридагилардан “имкониятлар бўйича камбағаллик кўрсаткичи” ва “аҳоли қашшоқлиги индекси”да асосий эътибор мамлакатдаги ўртача кўрсаткичларга эмас, балки инсонни ривожлантиришнинг ҳал қилувчи соҳаларида етарлича имкониятларга эга бўлмаган одамлар улушига қаратилганлиги маълум бўлади. Мазкур кўрсаткичлар камбағалликни фақат даромадлар ва харажатлар бўйича аниқлашга қараганда ушбу ҳолатни тўлароқ акс эттиради ҳамда у ёки бу турдаги ёрдамга муҳтож аҳоли гуруҳлари ёки уй хўжаликларни аниқлашда муҳим восита ҳисобланади. 1997 йилгача глобал маърузаларда қўлланилиб келинган аҳоли қашшоқлиги индекси ўрнига кўпўлчамли камбағаллик индекси киритилди. Мазкур янги кўрсаткич камбағаллик шароитларида яшаётган одамлар ҳолатини тўлароқ акс эттириш ҳамда мамлакатлар ва минтақалар, шунингдек бутун жаҳон бўйича таққослашни амалга ошириш имконини беради. Кўпўлчамли камбағаллик индекси иқтисодиёт назарияси сохасидаги сўнгги ютуқларига асосланади ва ўзининг моҳияти жиҳатидан биринчи глобал кўрсаткичдир. Кўпўлчамли камбағаллик индекси очиқ ва кўпчилик ривожланаётган мамлакатлар билан таққосланиши мумкин бўлган маълумотларга асосланади. Улар қуйидагилардан иборатдир: ● демография ва саломатликни текшириш; ● ЮНИСЕФнинг кўпиндикаторли кластер текшириши; ● Жаҳон банкининг саломатликни текшириши. БМТ Ривожланиш дастурининг 2010 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузада умумий аҳолиси 5,2 миллиард нафар (ривожланаётган мамлакатлардаги жами аҳолининг 92,0 % ) бўлган 104 мамлакат учун баҳолаш келтирилган. Ушбу баҳолаш билан қамраб олинган мамлакатлар жами аҳолисининг учдан бир қисми – салкам 1,7 миллиард киши кўпўлчамли камбағаллик шароитида яшаши аниқланган. 2002 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузада даромадлар бўйича глобал тенгсизлик ва унинг салбий оқибатлари улкан

кўлам касб этганлиги таъкидланган эди. Чунончи, жаҳондаги энг бой 5,0 % аҳолининг даромадлари энг камбағал бўлган 5,0 % аҳолининг даромадига нисбатан 114 баробар ортиқ бўлган. Энг бой 1,0 % аҳолининг даромади эса энг камбағал 57,0 % аҳолининг даромадига тенг бўлган. АҚШдаги 25 миллион энг бой киши ер юзидаги энг камбағал 2 миллиард одам эга бўлган даромадга эга. Ушбу маълумотлар даромадлар бўйича тенгсизликнинг мониторингини олиб бориш ва бу тенгсизлик ортишига йўл қўймаслик жаҳондаги аксарият аҳоли учун иложи борича кенгроқ имкониятларни яратиш, шунингдек тенгсизлик даражаси юқори бўлган минтақалардаги ижтимоий зиддиятларни камайтириш учун муҳимдир. Глобаллашувнинг чуқурлашиши, ахборот олиш имкониятларининг кенгайиши билан жамиятда глобал тенгсизликни англаш тобора кучайиб бормоқда. Одамлар ўзларининг имкониятларини фақат ватандошлари билангина эмас, балки бошқа давлатлар фуқароларнинг аҳволи билан ҳам таққосламоқдалар. Шу сабабли даромадлардаги ҳаддан ташқари табақаланиш катта хавф туғдиради. Бу ҳисобга олинган ҳолда турли ижтимоий гуруҳлар даромадлари ўртасидаги тафовутни тартибга солишда давлат асосий восита сифатида прогрессив солиққа тортиш, мулк ва меросга солиқ солиш билан биргаликда ижтимоий тўловларнинг самарали тизимларидан фойдаланмоқда.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

Похожие

Инсон тараққиёти концепцияси

Инсон тараққиёти омиллари

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун