Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти - Идея национальной независимости - Рефераты

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

332 KB

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти Reja: 1. Ижтимоий ҳимоя тизимининг инсон тараққиётидаги роли 2. Кучли ижтимоий сиёсат – инсонни ривожлантириш “ўзбек модели”нинг устувор йўналиши 3. Махалла – Ўзбекистон аҳолисини ижтимоий мухофаза қилишни ташкил этишнинг ноёб институти

Ижтимоий ҳимоя тизимининг инсон тараққиётидаги роли Ижтимоий муҳофазага муҳтож аҳолини кафолатли ҳимоя қилиш энг муҳим сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий вазифадир. Ҳар бир мамлакат ижтимоий ҳимоя тизимининг сифат ва миқдор кўрсаткичлари жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг даражасидан далолат беради. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 25-моддасида “Ҳар бир инсон ... ишсизлик, касаллик, ногиронлик, бевалик, қарилик ёки унга боғлиқ бўлмаган шароитларга кўра тирикчилик учун маблағ бўлмай қолган бошқа ҳолларда таъминланиш ҳуқуқига эга” эканлиги кўрсатилган. Бу аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими томонидан таъминланади. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими учта асосий шаклга эга: • ижтимоий таъминот; • ижтимоий суғурта; • ижтимоий ёрдам. Шу билан бир қаторда аҳолининг ижтимоий муҳофаза қилишнинг давлат ва нодавлат шакллари фарқланади (расм). Ижтимоий таъминот – бу фуқаролар айрим тоифаларини давлат бюджети ҳамда бюджетдан ташқари махсус фондлар маблағлари ҳисобидан моддий таъминлашга йўналтирилган давлатнинг ижтимоий ёрдам кўрсатиш шаклидир. Фуқароларга бундай ёрдам давлат томонидан ижтимоий жиҳатдан муҳим деб эътироф этилган ҳолларда кўрсатилади. Ана шу ёрдамдан аҳолининг ночор қатламлари аҳволларини жамиятнинг бошқа аъзолари билан имконият даражасида тенглаштириш мақсади кўзланади.

расм. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими Ижтимоий таъминотга эҳтиёж жамият пайдо бўлиши билан туғилди. Ҳар қандай жамиятда – унинг иқтисодий ва сиёсий тузилишидан қатъи назар – ўзларига боғлиқ бўлмаган вазиятлар сабабли тирикчилик кечириш учун маблағ топишга қодир бўлмаган аҳоли тоифалари бўлади. Уларга, энг аввало, болалар ва кекса кишилар киради. Бундан ташқари ижтимоий ёрдамга муҳтожлар сафини вақтинча ёки бир умр меҳнатга лаёқатсизлигини Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими Ижтимоий таъминот Ижтимоий муҳофаза қилишнинг асосий шакллари Ижтимоий суғурта Ижтимоий ёрдам Давлат томонидан ижтимоий муҳофаза қилиш шакллари Ижтимоий муҳофаза қилишнинг нодавлат шакллари Соғлиқни сақлаш имконияти Таълим олиш имконияти Ижтимоий хизмат кўрсатиш тизими Пенсия таъминоти Ижтимоий қўллаб-қувватлаш чоралари Имтиёзлар Иҳтиёрий ижтимоий суғурталаш Ҳомийлик Соғлиқни сақлашнинг хусусий шакллари

йўқотган одамлар тўлдириши мумкин. Жамият ривожланиши ва ижтимоий алоқалар мураккаблашиши билан ижтимоий ёрдамга муҳтож бўлган фуқаролар қаторига иқтисодий сабаблар оқибатидаги ишсизлар, камбағаллар, шунингдек инфляциянинг юқори суръатларидан моддиё аҳволлари оғирлашганлар киради. Ижтимоий таъминот дейилганда қуйидагилар англанади: • фуқароларга қариликда меҳнат фаолияти, меҳнат қобилияти ва боқувчисини йўқотганлиги учун кўзда тутилган моддий таъминотдан ташқари уларнинг нормал турмуш ва маданий стандартларини кафолатлайдиган тақсимлаш шакли; • фуқароларни ёши, касалланиши, ногиронлиги, ишсизлиги, боқувчисини йўқотганлиги, болаларни тарбия қилиш учун ҳамда қонунда белгилаб қўйилган бошқа ҳолатлар бўйича моддий таъминлаш тизими; • бир томондан фуқаролар, иккинчи томондан давлат, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, фуқаролик жамияти ташкилотлари томонидан даромадлари йўқотилиши ёки камайиши вазиятлари пайдо бўлганда фуқароларга махсус фондлар, бюджет маблағлари ҳисобига тиббий ёрдам кўрсатиш, пенсия, нафақалар ва моддий таъминлашнинг бошқа шакллари асосида таркиб топаётган ижтимоий муносабатлар жамланмаси. Қонунчилик ижтимоий таъминотнинг қуйидаги олти турини назарда тутади: • пенсиялар; • нафақалар; • ижтимоий таъминот компенсацияси; • имтиёзлар; • ижтимоий ва тиббий хизматлар; • ҳаётий зарур ашёлар. Юқорида қайд этилган бу турларнинг хар бири, одатда яна қатор турларга бўлинади. Бунда ижтимоий таъминот турлари барқарор хусусиятга

эга бўлгани ҳолда уларнинг бошқа турлари муайян сиёсий, иқтисодий ва бошқа шароитларга боғлиқ равишда ўзгариб боради. Ушбу ижтимоий ҳимоя кўрсатиш шаклида аввалдан маълум тўловлар бажарилганми ёки йўқми, шунингдек, шахсларнинг моддий ҳолати (муҳтожлиги) эътиборга олинмаган ҳолда давлат томонидан ижтимоий таъминот тақдим этилади. Мазкур ижтимоий ҳимоянинг молиявий манбалари – бу умумий ва махсус солиқлар ҳисобидан шаклланадиган давлат бюджетидан тўғридан-тўғри олинадиган маблағлардир. Аҳолининг ижтимоий таъминоти тизимидаги энг муҳим унсур – ижтимоий суғуртадир. Ижтимоий суғурта – давлат томонидан белгилаб қўйилган, назорат қилинадиган ва кафолатланадиган, давлат мақсадли, бюджетдан ташқари ижтимоий суғурта фонди, шунингдек бошқа жамоавий ва хусусий суғурта фондлари маблағлари ҳисобига кекса ёшдаги, меҳнатга лаёқатсиз фуқароларни моддий таъминлаш, қўллаб қувватлаш тизимидир. Ижтимоий суғурта – пул нафақалари тизими бўлиб, уларга қуйидагилар киради: • ишсизлик нафақаси; • меҳнатга лаёқатсизлик нафақаси; • ҳомиладорлик ва туғиш нафақаси; • қарилик бўйича, ногиронлик ҳамда боқувчисини йўқотганлиги бўйича пенсия. Ижтимоий суғуртанинг қуйидаги турлари фарқланади: 1. Мажбурий ижтимоий суғурта. Бу иқтисодий фаол аҳолини ўз даромадини меҳнатга лаёқатсизлиги туфайли (касаллик, бахтсиз ҳодиса, кексалик) ёки ишсиз қолгани сабабли йўқотиш хавфидан ижтимоий ҳимоялаш институтидир. Мазкур тизимнинг молиявий манбалари – иш берувчилар, ходимларнинг суғурта тўловлари (бадаллари) ҳисобланади. Ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ҳодисаларни суғурталаш тизимлари бундан истисно, улар фақат ходимларнинг бадаллари ҳисобидан таъминланади.

Ижтимоий суғурта тизимлари доирасидаги пенсия ва нафақа пуллари фуқаронинг суғурта ҳуқуқига кўра, шунингдек унинг ва иш берувчининг ушбу тизимларнинг молиялаштирилишидаги иштирокидан келиб чиққан ҳолда берилади. Ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларнинг муҳим жиҳати – маҳрум бўлган иш ҳақини ўрнини қоплаш омилидир. Унга кўра, пенсия ва ва нафақа миқдорлари аввалги иш ҳақи ва бадаллар миқдори билан боғлиқ бўлиб, маълум суғурта даври мавжудлиги ҳар қандай муҳтожлик текширувларсиз белгиланади. Мажбурий суғурта тўловлари миқдори жамиятда шаклланган ижтимоий кафолат даражалари билан боғлиқ ва улар ходим билан иш берувчи ўртасида, давлат иштирокида тузиладиган шартномалар асосида шаклланади. 2. Ихтиёрий қўшимча (касбий) ижтимоий суғурта. Суғуртанинг бу тури иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари ёки корхоналар доирасида ёлланма ходимлар учун узоқ муддатли тармоқли ва жамоа шартномалари асосида ташкил этилади. Одатда, ихтиёрий қўшимча ижтимоий суғурта тизими хусусий тусга эга бўлади, бироқ улар махсус қонунчилик билан тартибга солинади. Бунда суғурталанувчилар учун ижтимоий кафолатлар тизими яратилади. Жумладан, бир корхонада ишлашнинг энг кам муддати белгиланади, ушбу муддат тугагач, ходимда қўшимча ижтимоий ҳимоя турларидан фойдаланиш ҳуқуқи пайдо бўлади. Масалан, пенсия таъминоти, суғурталанувчи ўз иш жойини ўзгартирган ҳолда суғурта бўйича қўлга киритган ҳуқуқлари сақланиб қолади. Ижтимоий ҳимоянинг ушбу институти ташкилий-ҳуқуқий шакллари алоҳида корхоналарнинг пенсия тизимлари ҳисобланади. Бунинг учун пенсия ҳуқуқларини амалга оширишни кафолатлаш мақсадида заҳира пенсия жамғармаси тузилади. Корхона ёки мустақил пенсия кассаси маблағ ажрата олмаган ҳолда жамҳарма тўлов мажбуриятини ўз зиммасига олади.

Ҳозирги даврда нодавлат пенсия жамғармалари ривожланиб бормоқда. Улар ўзининг ҳуқуқий мақомига кўра ижтимоий таъминотнинг нотижират ташкилоти бўлиб, мажбурий ижтимоий суғурта тизимига ихтиёрий қўшимча шакл сифатида фаолият олиб боради. 3. Фуқароларнинг хусусий суғуртаси. Суғуртанинг бу тури шартнома асосида расмийлаштирилади, унинг доиралари, амал қилиши муддатлари, жисмоний шахсларнинг молиявий имкониятлари, таваккалчилик турлари билан чекланган бўлади. Ушбу суғурта шакли учун фуқароларнинг ўзлари масъуллиги хосдир. “Ижтимоий ҳимоя” атамаси биринчи марта 1935 йилда АҚШнинг “Ижтимоий хавфсизлик бўйича Қонун” деб номланган ҳуқуқий ҳужжатида қўлланилган. Мазкур қонунга кўра, мамлакат ҳар бир фуқаросининг ишсизлик ёки даромадни йўқотиш, шунингдек, унинг кескин камайиб кетиши (касаллик туфайли, фарзанд туғилиши натижасида, ишлаб чиқариш жароҳати оқибатида, ногиронлик сабабли) боис иқтисодий ва ижтимоий неъматлардан маҳрум бўлишдан ҳимоя қилувчи чора-тадбирлар тизими ижтимоий ҳимоя деб эътироф этилган. Бандан кейин бу атама Янги Зеландиянинг 1938 йили қонун ҳужжатида қўлланилган. “Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиши” тушунчасининг иқтисодий мазмунини аниқлашда Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ) ва Халқаро меҳнат бюроси (ХМБ) экспертларининг алоҳида нуқтаи назари мавжуд. Улар ижтимоий ҳимоя масаласига икки томонлама ёндошадилар. Яъни кенг маънодаги ижтимоий ҳимоя - инсон ҳаёти ва фаолиятининг деярли барча соҳаларини қамраб олувчи (ижтимоий ҳимоя предмети) ва тор маънодаги ижтимоий ҳимоя - ижтимоий суғурта ва ижтимоий ёрдам (ижтимоий ҳимоя механизми сифатида). Бу ўринда ижтимоий ҳимоянинг бу икки тури ўртасида жиддий фарқ йўқлигини ҳам кўрсатиш лозим. Юқоридагилардан аҳолининг ижтимоий ҳимояси – бу давлат томонидан аҳолининг муносиб турмушни, яъни жамият ривожининг замонавий босқичидаги стандартларига мос бўлган моддий таъминотни ва

инсоннинг эркин ривожланишини таъминлаш мақсадида давлат томонидан кафолатланадиган ва амалга ошириладиган ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва ташкилий тавсифдаги чора-тадбирлар мажмуаси эканлиги тўғрисида хулоса чиқариш мумкин. Давлат ижтимоий ёрдами – меҳнатга лаёқатсизлиги, ишсизлиги, даромад манбаи мавжуд бўлмаганлиги сабабли мустақил равишда ўзини моддий таъминлай олмаган шахсларга давлат томонидан кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам ҳисобланади. Бу ёрдам турининг ҳажми шахс даромади ёки аҳолининг умумий турмуш даражаси билан боғлиқ бўлмайди. Ижтимоий ёрдам доирасидаги нафақа ва ёрдам пуллари фақат амалдаги қонунчиликда белгилаб қўйилган аҳоли тоифаларига берилади. Мазкур ҳимоя институтининг асосий жиҳати – бу аҳолининг кам таъминланган гуруҳларига (болаликдан ногирон, бошқа ногирон бўлган шахслар, пенсия олиш учун зарур суғурта мақомига эга бўлмаган фуқароларга)давлатнинг ижтимоий- шартномасиз ёрдам кўрсатишидир. Жисмоний шахс томонидан ижтимоий ёрдам олиши унинг ижтимоий меҳнат фаолиятидаги иштирокига боғлиқ бўлмайди. Ушбу тизимнинг ижтимоий ёрдам пуллари муҳтож шахснинг даромади текширилганидан кейин, унга тирикчилик ўтказишнинг энг кам даражасини таъминлаш мақсадида берилади. Бунга шахсда тирикчилик ўтказишнинг энг кам даражаси ҳажмида маблағнинг мавжуд эмаслиги асос бўлади. Ижтимоий ҳимоя тизимида нафақа ва ёрдам пули миқдори оила аъзоларининг даромадларини ҳисобга олган ҳолда белгиланиб, бу уларнинг умумий даромад ҳажми ўрнатилган тирикчилик кўришнинг энг кам миқдорига етиши учун тайинланади. Ижтимоий ҳимоя ушбу институтининг молиявий манбаи ҳудудий ва муниципал бюджетлар ҳисобланади. Бу маблағлар умумий солиқ тизими ва махсус мақсадда йиғиладиган солиқ ҳисобидан шаклланади. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг шаклланиши ва унинг инсонни ривожлантиршдаги роли ўз тарихига эга. XIX аср ўрталаридан

бошлаб ижтимоий ҳуқуқлар фуқаролик хуқуқлари билан бир қаторда инсоннинг табиий ҳуқуқларининг ажралмас қисми сифатила эътироф этила бошланди. Лекин ижтимоий ҳуқуқларнинг табиати ва моҳияти тўғрисидаги тасаввурлар кейинги уч аср давомида жамият ва давлатнинг тадрижий ривожланиши жараёнида ҳамда асосий сиёсий доктриналарни модернизациялаш давомида ривожланиб борди. Томас Морнинг “Утопия” (1516 йил) асаридан бошлаб тенглик ва адолат тушунчасига давлат тузилиши билан боғлиқ равишда қараладиган бўлди. Жамиятнинг тенг имкониятларга эга бўлишда ижтимоий адолатсизликка муносабатлари давлатни тенгликни амалда таъминлаш бўйича маъсулиятни ўз зиммасига олишини талаб этади. Шунинг учун давлат қонун йўли билан шарт-шароитларнинг тенглиги ягона мезонларини белгилайди ҳамда айрим тоифадаги одамлар ноқулай ижтимоий аҳволини қоплаш учун тенг шароитларни иқтисодий жиҳатдан таъминлаш маъсулиятини ўз зиммасига олади. “Адолат” асосий тушунчаси унинг икки тури – коммутатив ва тақсимлаш адолатини ажратиб кўрсатиш имконини беради. 1. Коммутатив адолат – ҳуқуқларнинг расмий тенглигидир. Расмий тенгликнинг асосий ғоясини жуда қадимий принцип – “ Ҳар кимга – хизматига яраша” ёки замонавий “Ҳар кимга – меҳнатига яраша” ташкил этади. Ижтимоий сиёсатда коммутатив адолат шахсий суғурта механизмлари орқали амалга оширилади. Бунда нафақа тўлаш қўшимча ижтимоий неъматлар учун хизматлар кўрсатиш, масалан ветеранларни ижтимоий қўллаб–қувватлаш учун бадалар тўлашни қоплашни назарда тутади. 2. Тақсимлаш адолати. Ижтимоий сиёсатда тақсимлаш адолати бевосита тенглик ғояси билан боғлиқ бўлиб, алоҳида аҳамиятга эгадир. Мазкур соҳада энг машҳур тадқиқотчилардан бири Ж.Ролз тақсимлаш адолатига таъриф берар экан, барча ижтимоий неъматлар – эркинлик ва имконият, даромад, мулк, ўз қадр–қиммати ҳисси тенг тақсимланиши зарур деб ҳисобланган.

Бунда мазкур неъматлардан қайсидир бирини ёки ҳаммасини нотекис тақсимлашга фақат ҳамманинг манфаати йўлида истисно тариқасида йўл қўйилиши мумкин. Тақсимлаш адолати, энг аввало, иқтисодий соҳада амалдаги тенгсизликни таъминлашга қаратилган ҳамда неъматларни бойлар ва камбағаллар ўртасида қайта тақсимлашни назарда тутади. Ҳозирги вақтда тақсимлаш адолати кўпинча ижтимоий адолат деб юритилади. Коммутатив адолатдан фарқли равишда тақсимлаш адолатини ташқи кучларнинг аралашишисиз амалга ошириб бўлмайди. Кимгадир ниманидир бериш учун, бу нарсани кимдандир олиш керак. Бунинг учу эса ҳокимият зарур. Давлат ўз зиммасига тақсимлаш адолатини амалга ошириш функциясиини олар экан, буни қайта тақсимлаш орқали бажаради. Ана шундай қайта тақсимлаш инсоннинг мақбул турмуш тарзи, ижтимоий муҳофаза қилиниши ва энг кам миқдордаги ижтимоий неъматларга эга бўлишидан иборат ҳимоя қилиниши инсоннинг ўз эҳтиёжларини қондиришга бўлган табиий хуққуларини таъминлайди. Бироқ коммутатив адолат ғоялари тенглик принципига зид келиб қолишини ҳам ҳисобга олиш лозим. Одамларнинг бир-биридан табиатан фарқ қилиниши тенгсизлик пайдо бўлишининг бирламчи моҳияти бўлиб, буни имкониятлардаги тенглик билан тўла қоплаб бўлмайди. “Ҳар кимга – хизматига яараша” принципини амалга оширишга интилинар экан, коммутатив адолат одамларнинг табиий тенгсизлигини янада чуқурлаштиради. Ана шундай ҳолларда давлат, агар у ўзининг олдига ижтимоий мақсадларга эришиш ва ижтимоий функцияларини бажариш вазифасини қўяр экан, яъни ижтимоий давлат функциясини амалга оширишга ҳаракат қилар экан ,ўз зиммасига адолатнинг турли усулларини амалга ошириш функциясини олиши мумкин. XIX асрнинг ўрталарига келиб давлат ижтимоий функциялари ролининг ортиши билан давлатнинг ижтимоий моҳияти назарияси қайта кўриб чиқишни талаб эта бошлади. Давлатнинг янги, ижтимоий хусусиятини

мустахкамлаб қўйиш зарурияти пайдо бўлди. 1850 йилда Лоренц фон Штейн томонидан киритилган “ижтимоий давлат” тушунчаси ҳудди шу мақсадга қаратилган эди. Лоренц фон Штейн ижтимоий давлат барча ижтимоий синфлар ва алоҳида шахслар учун ҳуқуқлардаги мутлақ тенгликни ўз ҳокимияти воситаси билан қўллаб- қувватлаши шарт деб кўрсатган. Шунингдек, унинг фикрича, давлат барча фуқароларнинг иқтисодий ва ижтимоий тараққий этишига ёрдам кўрсатиши зарур, зеро бир шахснинг ривожланиши бошқа шахснинг ривожланиши шарти сифатида намоён бўлади. Ижтимоий давлат тўғрисида бевосита ана шу маънода гап боради. “Ижтимоий давлат” атамасининг пайдо бўлиши давлатчилик табиати ўзгаришини принципиал жиҳатдан англаш бўлди. Мазкур тушунча “Ижтимоий шартнома сифатидаги давлат”, “Ҳокимиятнинг олий шакли сифатидаги давлат ”дан ижтимоий функцияларни зиммасига олган давлатга ўтилишини акс эттирди. Германияда XIX асрнинг 80 йилларида “ижтимоий давлат” атамаси билан бир қаторда бошқа тушунча – “фаровонлик давлати” пайдо бўлди. “Фаровонлик давлати” сиёсати ўзининг барча фуқаролари турмушини яхшилашга йўналтирилганлигини англатарди. Бундай сиёсатнинг асосини фуқароларга ижтимоий ҳуқуқларни кафолатлаш, давлатнинг эса ўз зиммасига ижтимоий масъулиятни олиши деб ҳисобланган. Ижтимоий давлат принципи қатор мамлакатларнинг расмий доктринасига айланди. Бу принцип 1919 йилги Веймар республикасининг конституциясида ва Чехославакиянинг 1920 йилги конституциясида ҳуқуқий жиҳатдан мустахакамлаб қўйилди. Германияда эса 1871 йилда тарихда биринчи марта ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисалардан давлат ижтимоий суғуртаси жорий этилди. 1880 йилда ушбу давлат тиббий ёрдам кўрсатишни молиялаштиришни бошлади, 1883 йилда эса касалланиш бўйича нафақа тўлашга киришилди. Германияда 1910 йилда мажбурий пенсия суғуртаси ҳам жорий этилди.

Ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисалардан ижтимоий суғурталаш Австрияда – 1887 йилда, Францияда – 1898 йилда, Норвегияда –1894 йилда, Янги Зеландияда –1900 йилда, Швецияда –1901 йилда йўлга қўйилди. XIX асрнинг 70–йилларидан бошлаб иккинчи жаҳон урушига қадар Европа ва Америкадаги барча мамлакатларда давлат суғуртаси ижтимоий хавф мавжуд соҳаларни тўла қамраб олди. Давлат фуқароларнинг фаровонлиги учун масъулиятни ўз зиммасига олди. Жамиятнинг барча аъзолари ижтимоий қўллаб–қувватланишдан фойдаланишлари таъминланди. Шу билан бир қаторда ижтимоий таъминот ва ижтимоий ёрдам кўрсатиш давлат тизими яратилди, ижтимоий дастурларни бюджетдан молиялаштириш йўлга қўйилди, давлат ижтимоий суғуртаси сифатидаги ижтимоий сиёсатнинг янги механизмлари амал эта бошлади. ХХ асрнинг биринчи чорагида кўпгина мамлакатларда ижтимоий қонунлар қабул қилинди, ижтимой давлат принциплари жорий этила бошланди. Ижтимоий қонунчиликнинг пайдо бўлиши ҳамда унинг бошқа ҳуқуқий-норматив ҳужжатлари билан бевосита боғланиши ижтимоий нормалар ва стандартларнинг ҳуқуқий асосини яратиш заруриятини туғдирди. 1930 йилда “ижтимоий ҳуқуқий давлат” тушунчаси пайдо бўлди. Ижтимоий ҳуқуқий давлатнинг асосий ғояси давлат томонидан фуқаро ҳуқуқларининг ижтимоий кафолатидир. Ижтимоий давлатнинг унинг ҳуқуқий мохияти билан боғланиши давлат ижтимоий функцияларини мустаҳкамлаб қўйишда олға қараб катта қадам бўлди. Давлатнинг ижтимоий функциялари фақат ҳуқуқий асосларга эга бўлиб қолмасдан, шу билан бирга давлатнинг ўзининг ҳуқуқий асосини ҳам мустахкамлади. Инсоннинг шахсий ҳуқуқлари давлат бутун ҳуқуқий тизимини тамал тошига айланди. Давлатнинг ҳуқуқий тизими ҳокимиятни – сайлов ҳуқуқи, давлатнинг сиёсий табиатини – фуқаролар ҳуқуқи , ижтимоий мажбуриятларини ва ижтимоий функцияларини – ижтимоий ҳуқуқлар орқали белгилаб қўйди.

Ижтимоий давлат тўғрисидаги тасаввурларни ривожлантиришда 1942 йилда У.Беверижнинг Буюк Британия парламентидаги “Эркин жамиятдаги иш билан тўлиқ бандлик” машҳур маърузаси асос бўлди. Ушбу маърузада “фаровонлик давлати”нинг асосий принциплари кўрсатилди ҳамда биринчи марта кафолатланган ягона миллий энг кам даромад ғояси илгари сурилди. Бу мақсадларга эришишда давлатнинг ижтимоий сиёсати унинг меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан бандлигини тўла таъминлашга йўналтирилган иқтисодий сиёсати билан чамбарчас боғлиқ бўлиши зарур эди. Шу вақтдан бошлаб “фаровонлик давлати” ижтимоий давлат синонимига айланди. Мазкур босқичда “фаровонлик давлати” ижтимоий функциясининг намоён бўлиши ижтимоий хизматлар кўрсатишда ўз ифодасини топди. Давлатнинг янги ижтимоий функцияси – ижтимоий хизматларнинг хусусияти шундан иборат эдики, давлат инсонга у томонидан турмуш кечиришнинг муайян стандартларига эришиш имконияти йўқлигини шунчаки қоплабгина колмасдан, балки мазкур стандартларга эришиши учун шарт-шароитларни фаол шакллантириши зарур эди. Бунда давлат барча ижтимоий гуруҳлар учун тенг ижтимоий имкониятларни яратиш масъулиятини ўз зиммасига оларди. Амалда бу давлатнинг нофаол бўлган ижтимоий сиёсатдан фаол ижтимоий сиёсатга ўтиши ни англатарди. Давлатнинг ижтимоий табиати биринчи марта Германия Федератив Республиканинг 1944 йилги конституциясида ўз ифодасини топди. Ушбу конституцияда “Германия Федератив Республикаси демократик ва ижтимоий ҳуқуқий федератив давлат ” деб белгилаб қўйилди. Мазкур қоида амалда ҳукуматнинг инсон учун муносиб бўлган турмуш даражасини таъминлаш, барча ижтимоий гуруҳлар асосий ҳаётий эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган сиёсат ўтказиш масъулиятини билдирарди. Ижтимоий давлат мақом 1958 йилда – Францияда, 1972 йилда – Швейцарияда, 1975 йилда – Швецияда, 1978 йилда – Испания ва Туркияда жорий этилди.

Давлатнинг ижтимоий функциялари ва унинг ижтимоий мақоми қатор халқаро ҳужжатлар: Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Уставининг 55- моддаси, Европа Кенгаши Уставининг 1-а- ва 1-б-моддалари, 1973 йилги Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги пактда мустахкамлаб қўйилган. Мазмун жиҳатидан “ижтимоий давлат” билан “фаровонлик давлати” тушунчалари ўртасидаги яқинликка қарамасдан уларда ривожланишнинг объектив шарт-шароитлари ва давлат қурилишининг миллий амалиёти акс этгани ҳолда муайян фарқлар ҳам мавжудлигини кўрсатиш лозим. “Ижтимоий давлат” тушунчасини талқин этишдаги фарқлар айниқса “фаровонлик давлати” тушунчаси ўрнига “ялпи фаровонлик давлати” тушунчаси пайдо бўлгандан сўнг яққол сезила бошланди. “Ялпи фаровонлик давлати” ғояси ХХ аср 50-60-йилларида ривожланган давлатларда турмуш даражаси кескин ошиши асосида пайдо бўлди. Бу пайтга келиб ижтимоий хавфларни суғурталаш тизими одамларнинг ўз келажакларидаги мавҳумликни амалда тўла қоплайдиган бўлди. Давлатнинг аввалги шаклларидан фарқли равишда “ялпи фаровонлик давлати” бутун аҳолига турмуш сифатининг нисбатан тенг ва юқори даражасини таъминлаш масъулиятини зиммасига олди. Бироқ жамият барча аъзолари учун ягона фаровонликни таъминлаш режалари иқтисодий, демографик чекловлар ва суғурта механизми инқирози сабабли жиддий муаммоларга дуч келди. ХХ аср 70-йилларидан бошлаб кўпгина ривожланган мамлакатларда ижтимоий таъминот учун харажаталар даромадларга нисбатан юқорироқ суръатларда ортадиган бўлди. Бу эса ҳамма жойда солиқларни ва ижтимоий таъминот тизимига мажбурий бадалларни оширишни талаб этди. Иқтисодиётга бундай босим, ўз навбатида, унинг самарадорлиги йўлида тўсиқ бўлди ҳамда мажбурий бадаллар ва солиқлар юкини камайтириш заруратини туғдирди. Оқибатда ижтимоий дастурлар ва нафақалар қисман қисқартирилди. Энг асосийси - ушбу ҳолат давлат ижтимоий сиёсатини ислоҳ қилиш заруратини туғдирди.

Молиявий муаммолар ижтимоий ёрдам кўрсатишнинг манзиллиги (танланиши) принципи нинг кенг ёйилишига сабаб бўлди. Молиявий ресурслар етарли бўлмаган, эҳтиёжлар ортадиган инқироз даврларида энг муҳтож фуқароларга нафақаларни аниқ мақсадли тақдим этиш зарурати пайдо бўлади. Ҳозирги даврда нафақаларнинг манзиллилиги принципи кўпгина мамлакатларда жорий этилган. Бунда ана шу нафақаларнинг миқдори даромадлар ёки таъминланганлик умумий даражасига боғлиқ равишда ўзгариб боради. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш аҳолининг эҳтиёжманд қатламларига пенсия, нафақа, имтиёзлар, моддий ёрдам бериш, хизматлар кўрсатиш орқали амалга оширилади. Жаҳон тажрибаси ижтимоий ҳимоя тизимининг тўртта асосий таркибий қисмини ажратиб кўрсатиш имконини беради: 1. Меҳнатга лаёқатли бўлмаганлиги, иш жойи, даромад манбалари мавжуд эмасалиги сабабли ўз-ўзини мустақил равишда моддий жиҳатдан таъминлашга қодир бўлмаган шахсларни ижтимоий муҳофаза қилиш. 2. Давлат ижтимоий ва пенсия таъминоти. Бу иқтисодий фаол аҳолининг иш жойини йўқотиш ёки пенсия ёшига етиши билан даромаддан маҳрум бўлиш ҳавфидан ижтимоий ҳимоя қилиш тизими бўлиб, мажбурий ижтимоий суғурталаш шаклида амалга оширилади. 3. Иҳтиёрий қўшимча (касбий) суғурталаш. Бу алоҳида тармоқлар ва корхоналар доирасида узоқ муддатли жамоа битимлари асосида амалга оширилади. 4. Фуқароларнинг иҳтиёрий равишда ўз-ўзини шахсий суғурталаши. Аҳолининг ижтимоий муҳофазага эҳтиёжманд субъектларига қуйидаги гуруҳлар киради: • пенсионерлар. Аҳолининг бу гуруҳи пул таъминоти ҳуқуқига эга фуқаролар бўлиб, уларнинг бу ҳуқуқи тегишли қонунчилик хужжатлари асосида амалга оширилади. Муайян ёшга (эркаклар 60 ёш, аёллар 55 ёш,

аёлларга нисбатан айрим ҳоллар бундан истисно) етган фуқаролар пенсияга чиқиш ҳуқуқига эгалар. Ногиронликнинг тегишли гуруҳи белгиланган шахслар, оила боқувчисини қарамоғидаги меҳнатга қобилиятсиз оила аъзолари, шунингдек, боқувчисидан ажраган болалар (14 ёшгача бўлган болалар) парвариши билан машғул шахслар, узоқ вақт муайян касбий фаолиятни бажариб келган ходимларнинг айрим тоифаси; ички ишлар идораларида ҳарбий хизматни ўтаганлар, уларнинг оилалари аъзолари ҳам аҳолининг пенсия таъминоти ҳуқуқига эга тоифасига киради. Шу билан бирга аҳолининг бу тоифасига корхона, муассаса, ташкилотда ишлаётган пенсия олувчи фуқаролар ҳам киради. Ишлаётган пенсионерларга кексалик бўйича пенсия 50,0 % миқдорида тўланади; • ногиронлар. Аҳолининг бу тоифасига жисмоний ёки ақлий нуқсонлари борлиги, турмуш фаолияти чекланганлиги муносабати билан ижтимоий ёрдам ва ҳимояга мухтож бўлган шахслар киради. Бу тоифадаги шахслар ҳаёт фаолиятини чеклашга олиб келган ва ижтимоий ҳимояга мухтож қилиб қўйган жароҳат ёки нуқсонлар, касалликлар бўйича аниқланади; Организм функциясининг бузилиш даражасига боғлиқ ҳолда ва ҳаёт фаолияти чекланганлигига кўра биринчи ва иккинчи гуруҳ ногиронлиги белгиланади. Ногирон болалар жисмоний ёки ақлий, сезги нуқсонлари борлиги туфайли турмуш фаолияти чекланганлиги муносабати билан ижтимоий ёрдам ва ҳимояга мухтож 18 ёшгача бўлган шахслардир. 16 ёшгача бўлган болаларни ногирон деб топиш тиббий-маслаҳат комиссиялари томонидан, 16 ёшдан 18 ёшгача эса – тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади; • кам таъминланган оилалар. Улар даромадлари тирикчилик энг кам миқдоридан юқори бўлмаган оилалардир. Кам таъминланганлик (камбағаллик) чегараси мутахассислар томонидан меъёрий истеъмол саватчаси миқдоридан келиб чиқиб белгиланади. Ҳозирги вақтда янги

ижтимоий-иқтисодий тизимга ўтилиши муносабати билан бу чегарани белгилаш анча мураккаб масала ҳисобланади. Кам таъминланган оилаларга кўп болали, боқувчисини йўқотган, нафақахўр оилалар киради. • ишсизлар. Аҳолининг бу тоифасига ишсиз ва даромад топиш манбаи бўлмаган меҳнатга лаёқатли фуқаролар киради. Бу тоифадаги фуқаролар аҳолининг иш билан бандлиги хизматида ишсиз сифатида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтишлари талаб қилинади. Аҳолининг ижтимоий муҳофазага эҳтиёжманд субъектларига, шунингдек қуйидагилар ҳам киради: • ҳомиладор ва ёш болаларга қараш билан бандлиги туфайли ишламаётган аёллар; • касаллик туфайли вақтинча ишламаётган фуқаролар; • ўқувчи ёшлар; • меҳнатга лаёқатсиз шахсларнинг парвариши билан банд бўлган, ишламаётган меҳнатга лаёқатли фуқаролар ҳам киради. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимида қуйидаги даражаларни ажратиб кўрсатиш қабул қилинган (жадвал): • аҳолини давлат томонидан муҳофаза қилиш; • аҳолини давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари томонидан муҳофаза қилиш; • аҳолини ижтимоий бирлашмалар, шу жумладан касаба уюшмалари томонидан муҳофаза қилиш; • ходимларни иш берувчилар томонидан муҳофаза қилиш; • оилавий ҳимоя ва ўзини ўзи ҳимоя қилиш. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишда давлат ҳал қилувчи роль ўйнайди. Чунки, бошқа интститутлар аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш соҳасида давлат томонидан белгиланган мақсадларга эришишда давлатга кўмаклашадилар.Давлат аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бошқа институтлари билан муносабатларини ижтимоий шерикчилик асосида йўлга қўяди.

Меҳнат соҳасидаги ижтимоий ҳимоя халқаро ҳамжамиятда тан олинган ва давлат томонидан кафолатланадиган ходимнинг муносиб ҳаёт кечириши учун етарли физиологик, ижтимоий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш имкониятидир. Халқаро меҳнат ташкилоти 117-конвенциясининг 25-моддасида ходим ўзининг ҳамда оиласи аъзоларининг саломатлиги ва турмуши учун зарур бўлган эҳтиёжини қондиришга ҳақлидир, яъни у озиқ-овқат, кийим-кечак, турар-жой, тиббий хизмат ва ҳоказолар билан таъминланиш имкониятига эга бўлиши лозимлиги кўрсатилган. Шунингдек, у ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра, ўзи ва оиласини таъминлай олмай қолса, ишсиз ёки ногирон бўлса ҳам ижтимоий таъминланиш ҳуқуқига эга. жадвал Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш асосий институтларининг хусусиятлари Хусусиятлар ва механизмлар Давлат ижтимоий ёрдами Давлат ижтимоий ва пенсия таъминоти Иҳтиёрий қўшимча ижтимоий суғурталаш Иҳтиёрий шахсий суғурталаш Тартибга солиниши Давлат томонидан ёрдам кўрсатиш учун объектив эҳтиёжнин г мавжудлиг и Суғурта стажи, ногиронлик, боқувчисини йўқотиш мавжуд бўлганида Жамоа шартнома муносабатлар и асосида Шахсий суғурталаш шартномаси асосида Ташкил этиш принциплари Бутун жамият Давлатнинг суғуртачи Касб гуруҳларинин Фуқароларни нг шахсий

масъулият и сифатидаги масъулияти г ўзаро ёрдами масъулияти Молиялаштири ш Бюджет маблағлар и Мажбурий суғурта бадаллари Ходимлар ва иш берувчиларни нг суғурта бадаллари Фуқароларни нг иҳтиёрий суғурта бадаллари Амал этиш механизми Эҳтиёжни баҳолаш Ижтимоий хавф турлари ва молиявий имкониятларн и баҳолаш Касб хавфини баҳолаш Шахсий хавфни баҳолаш Бошқариш шакллари Давлат Давлат Ўзини ўзи бошқариш Хусусий суғурта коммпаниялар и Тўлов миқдорини белгилаш тартиби Тўловни олувчи шахс категорияс и бўйича Меҳнат стажи давомийлиги, бадал миқдори ва тўлаш вақти бўйича Меҳнат стажи давомийлиги Шахсий суғурта бадали миқдори ва тўлаш вақти бўйича Ёлланиб ишлайдиган ишчи касаллик, бахтсиз ҳодиса, кексалик ёки унинг меҳнатига талаб камайиши сабабли меҳнатга лаёқатлилигини йўқотса (вақтинчалик ёки мунтазам равишда), унда моддий таъминланиш муаммоси юзага келади. Шу сабабли бозор иқтисодиётида ижтимоий ҳимоя жамиятнинг хўжалик фаолияти ва ижтимоий ҳаётнинг таркибий қисмига айланган. Бу тизимнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари эса меҳнат жараёни ва ходим қобилиятининг такрор ҳосил бўлиши узлуксизлигини таъминлашга қаратилган бўлиши керак.

Ходимларни ижтимоий ҳимоя қилиш корхона (ташкилот), тармоқ ва ҳудуд даражасида амалга оширилади. Мазкур ижтимоий ҳимоя тизими таркиби жадвалда келтирилган. жадвал Меҳнат жараёнида ходимларни ижтимоий ҳимоя қилиш унсурлари, механизмлари ва тизимлари Унсурлар Механизмлар Тизимлар Ижтимоий к афолатлар – миллий даражада: меҳнат, ижтимоий қонунчилик; техника хавфсизли ги ва меҳнат гигиенаси Иқтисодий, ҳуқуқий, сиёсий Давлат минимал ижтимоий стандартлари: тиббий ёрдам, касбга йўналтириш ва касбга тайёрлаш Жамоа, ҳудудий, тармоқ ва бош келишувлардаги ижтимоий кафолатлар Ижтимоий Меҳнатни муҳофаза қилиш, касбий хавф-хатарнинг профилактикаси, баҳоланиши, камайтирилиши, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни текшириш Халқаро м еҳнат т ашкилоти конвенция ва тавсияларидаги ижтимоий кафолатлар Иқтисодий, ҳуқуқий Касб касаллиги ва ишлаб чиқаришда меҳнат қобилиятини йўқотганлигини аниқлаш, тиббий, ишсизлик бўйича нафақа, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалардан ижтимоий суғурта

Меҳнат соҳасида ходимларни ижтимоий муҳофаза этиш тизими қуйдагидагидлардан ташкил топган: а) меҳнат ва фуқаролик хуқуқи қонунчилик меъёрлари. Улар ходимларни ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш, иш вақти, дам олиш вақти, меҳнатга ҳақ тўлаш, аёллар ва ёшлар меҳнатини муҳофаза этиш умумий тартибини белгилаб беради; б) ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш механизмлари. Улар ижтимоий-иқтисодий ҳамда моддий механизмлардан иборат бўлиб, ходимларни ижтимоий муҳофаза этиш функциялари ва турларини, шунингдек ходимлар ҳамда иш берувчилар манфаатларининг мутаносиблигини таъминлашга даъват этилган жамоа ва меҳнат шартномлардан иборатдир; в) юридик мақоми ҳамда иқтисодий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда аниқ мақсадли функцияларни бажарадиган ижтимой муҳофаза этиш муассасалари. Ижтимоий ҳимоялар тизимида иш билан банд ходимларни ижтимоий- иқтисодий муҳофаза этиш механизмлари катта аҳамиятга эгадир (расм). Иш билан банд ходимларни ижтимоий-иқтисодий муҳофаза этиш механизми қуйдагилардан таркиб топган: 1)ижтимоий- меҳнат кафолатлари: • иш вақти давомийлиги, меҳнат ва дам олиш вақтини, меҳнатга лаёқатли ёш чегарасини тартибга солиш; • моддий таъминот – энг кам иш ҳақи миқдори, тариф сеткалари, вақтинча меҳнатга лаёқатни йўқотгандаги тўловлар ва ҳоказолар; • касб таълимоти – ходимларни касбий тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, меҳнат фаолияти шароитларидан хабардор қилиш. 2) тиббий кафолатлар: • дастлабки ва даврий тиббий кўриклар ўтказиш; • ишлаб чиқаришда жароҳат олганларни даволаш. 3) компенсация – реабилитация кафолатлари:

• ходимнинг меҳнат фаолиятини амалга ошириш пайтида соғлиғига етказилган зарарни моддий жиҳатдан қоплаш; • ишлаб чиқаришда соғлиғига зарар етганларни тиббий, касбий ва ижтимой реабилитация қилиш; расм.Ходимларни меҳнат жараёнида ижтимоий муҳофаза этиш механизмлари • ноқулай меҳнат шароитларидаги иш учун имтиёзлар ва компенсациялар. Иш билан банд ходимХодимларни ижтимоий муҳофаза этишнинг ижтимоий-иқтисодий механизмлари механизмларимеханизмларимеханизмлари Ижтимоий- меҳнат Тиббий Компенсация- реабилитация Ташкилий Техник механизмлар Ижтимоий-маиший инфратузилма Ходимларни ижтимоий муҳофаза этишнинг моддий механизмлари

4) ташкилий кафолатлар: • иш жойлардаги шарт-шароитлар ва меҳнатни муҳофаза этиш тизимини экспертизадан ўтказиш; • ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисалар сабабларини текшириш. Иш билан банд ходимларни моддий жиҳатдан муҳофаза этиш механизмлари ишлаб чиқариш муҳити, меҳнатни муҳофаза этиш, гигиена ва тиббий хизмат кўрсатишни мужассамлаштиради. Улар ходимларни мехнат фаолияти жараёнида ижтимой ҳимоя қилиш муайян даражасини шакллантиради. Мазкур гуруҳ механизмларини қуйидагича таснифлаш мумкин: • ижтимоий муҳофаза қилишнинг техник механизмлари . Бу ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш даражаси, иш жойларини ташкил этилишининг меҳнат ҳавфсизлиги талаблари ҳамда эргономика тавсияларига мувофиқлиги даражаси; • ижтимоий-маиший инфратузилма – тегишли санитария меъёрларига жавоб берадиган маиший хоналарнинг мавжудлиги. Аҳолини, шу жумладан ходимларни ижтимоий муҳофаза қилишда ижтимоий шерикчилик иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатлар ва ўтиш иқтисодиётига эга давлатларда даромадлар сиёсатини амалга оширишда қўлланилади. Ҳукумат, иш берувчилар ва касаба уюшмалари иштирокидаги уч томонлама комиссиялар ижтимоий шерикчиликнинг воситаси ҳисобланади. Мазкур комиссиялар ҳар йили иш ҳақи ва айрим ижтимоий тўловлар миқдорини тартибга солишга қаратилган битимлар тузадилар. Ҳозирги даврда жаҳонда аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан ибоатдир: • аҳолининг ночор тоифаларига аввалги кўпсонли, жиддий аҳамиятга эга бўлмаган нафақалар тўлаш ўрнига аниқ манзилли йўналишга эга бўлган ягона нафақаларни жорий қилиш;

• ижтимоий ёрдамга муҳтож аҳоли тоифаларига аниқлик киритиш, вйни пайтда уларнинг муҳтожлик даражасини аниқлаш; • ижтимоий соҳанинг етачи соҳаларида (соғлиқни сақлаш, таълим, турар жой-коммунал хщжалиги) жамоатчилик секторни ривожлантириш; • аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими ҳаражатларини давлат ва маҳаллий бюджетлар ўртасида оқилона тақсимлаш; • ижимоий соҳа тармоқларида хўжалик юритишнинг хусусий шакллари ва нотижорат ташкилотларини ривожлантириш; • ижтимоий соҳани дастурий молиялашаг ўтиш, молия маблағлари харажатларининг ижтимоий нормативларини ўрнатиш ва сарф-харажатлар устидан жамоат назоратини кучайтириш; • ижтимоий буюртмани шакллантириш ва уни бажариш учун хўжалик юритувчи субъектларни жалб этиш. Кучли ижтимоий сиёсат – инсонни ривожлантириш “ўзбек модели”нинг устувор йўналиши Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлатнинг ижтимоий мақоми тўғрисида махсус модда мавжуд бўлмаса ҳам Ўзбекистон моҳият жиҳатидан ижтимоий давлат ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг давлат сиёсати инсоннинг муносиб турмуш кечириши ва эркин ривожланиши учун барча зарур шарт-шароитлар яратишга йўналтирилган. Ўзбекистон Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатлари ўртасида биринчи бўлиб ўтиш даврида аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири эканлигини эълон қилди. Юқорида қайд қилинганидек Ўзбекистонга собиқ тоталитар тизимдан оғир мерос қолган. Мамлакатнинг асосий ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичлари собиқ иттифоқ республикари ўрталарида ҳам энг пасларидан бири эди. Шунинг учун мамлакатда бозор ислохатларига ўтишнинг

дастлабки босқичида мураккаб шароитларда аҳолини ишонарли ижтимоий мухофаза қилиш учун таъсирчан чоралар кўришга тўғри келди. Ўзбекистонда ислоҳотларни амалга оширишнинг “ўзбек модели” асосида аҳолини ижтимоий мухофаза қилишнинг аниқ манзилли ва мақсадли тизими барпо этилди. У қуйидагиларга асосланган: • фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва амалдаги қонунчилигида кафолатланган ҳуқуқларига тўла амал этилишини таъминлайдиган норматив-ҳуқуқий ва институционал базалар ҳамда механизмлар; • аҳолининг “ўзини ўзи ижтимоий мухофаза қилиш” салоҳиятини фаоллаштиришнинг самарали механизмлари ва шароитлари; • объектив шарт-шароитларига кўра бозор муносабатларида фаол иштирок этиш имкониятига эга бўлмаган аҳолининг алоҳида қатламлари ва категорияларини манзилли ва мақсадли ҳимоя қилишнинг норматив, институционал ва ресурс асослари. Мазкур кучли ижтимоий сиёсатни амалга оширишда давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари, иш берувчилар, фуқаролик жамияти институтлари иштирок этади. Мамлакатда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш соҳасидаги давлат органи Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳисобланади. Унинг аҳолини мухофаза қилиш сохасидаги асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: • муҳтож оилалар, пенсионерлар, ногиронлар, ёлғиз кекса фуқароларга кўрсатилаётган ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг табақалиниши ва манзиллигини кучайтиришга қаратилган ижтимоий сиёсатни амалга ошириш механизмларини такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқишда иштирок этади; • давлат ижтимоий сиёсатини амалга ошириш ва ижтимоий ҳимоя механизмлари амал этиши бўйича норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқишда иштирок этади;

• манфаатдор вазирликлар, идоралар, ташкилотлар ва муассасалар билан биргаликда пенсионерлар, ногиронлар, ёлғиз кекса фуқароларга қонунчилик билан белгиланган имтиёзлар, санатория-курортларда даволаниш учун йўлланмалар ва ҳаракатланиш махсус воситаларини тақдим этишда иштирок этади; • манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан биргаликда энг муҳим ижтимоий-меҳнат нормалари ва нормативларнинг рўйхатларини белгилайди ҳамда уларни ишлаб чиқишни мувофиқлаштиради; • Иқтисодиёт вазирлиги, бошқа вазирликлар ва идоралар билан биргаликда аҳолининг турмуш даражаси ва фаровонлигини тадқиқ этади ҳамда уларни ошириш бўйича таклифлар тайёрлайди; • манфаатдор вазирликлар ва идоралар, давлат ҳокимиятининг жойлардаги органлари иштирокида давлат томонидан қўллаб-қувватланишга муҳтож пенсионерлар, ногиронлар, кўп болали ва кам таъминланган оилалар, аҳолининг бошқа ижтимоий ночор гуруҳларини ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича таклифларни ишлаб чиқади; • Бандликка кўмаклашиш давлат фонди маблағларини белгиланган тартибда тасарруф қилади; • ишсизлар ва улар оилаларини Бандликка кўмаклашиш давлат фонди маблағлари ҳисобига ижтимоий қўллаб-қувватлаш таъминланишини ташкил этади; • Бандликка кўмаклашиш давлат фонди маблағларидан мақсадли фойдаланилишини назорат қилади; • иш жойларининг энг кам миқдори ажратилиши масалаларини ўрганади ва таҳлил қилади ҳамда бу иш жойлари ижтимоий ҳимояга муҳтож шахслар томонидан эгалланишини таъминлайди; • деҳқон ва фермер хўжаликларида иш билан банд фуқаролар, шунингдек тадбиркорларни ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича белгиланган ижтимоий кафолатлар ва чоралар амалга оширилишини ташкил этади;

• Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитаси билан аҳоли даромадларини тартибга солиш давлат механизмларини такомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлашда иштирок этади; • Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги, бошқа манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан биргаликда иш ҳақи, пенсиялар, нафақалар, стипендиялар энг кам миқдорини белгилаш бўйича таклифлар тайёрлайди. Ўзбекистон Республикасининг аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш тизими фуқароларнинг қуйидаги тоифаларини қамраб олган: • қонунчиликка мувофиқ ногирон деб топилган шахслар, шунингдек 18 ёшгача бўлган ногирон болалар; • техноген ва табиий офатлар, шунингдек ҳарбий ва миллатлараро можароларда жабр кўрганлар; • қарилик бўйича пенсия тайинлаш учун зарур меҳнат стажига эга бўлмаган ҳамда амалдаги қонунчиликка мувофиқ моддий таъминланишлари керак бўлган шахслар томонидан бундай моддий ёрдам олмаётган 65 ёшга тўлган ёлғиз эркаклар ва 60 ёшга тўлган аёллар, шунингдек ўзгалар томонидан парвариш қилишга мухтож бўлган ёлғиз қари фуқаролар; • фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан белгилаб қўйилган даражадан кам даромадга эга бўлган айрим фуқаролар ҳамда кам таъминланган оилалар; • кўп болалик кам таъминланган оилалардаги болалар; • етим болалар ҳамда васийсиз қолган болалар; • ижтимоий муҳим хисобланган касалликларга чалинган шахслар; • икки ёшгача бўлган болаларни парвариш қилаётган кам таъминланган оилалардаги оналар ёки бундай она мавжуд бўлмаганда улар ўрнидаги шахслар; • боқувчисини ёқотган оилалар, вояга етмаган болаларни тарбиялаётган бевалар; • расмий равишда ишсиз сифатида рўйхатга олинган фуқаролар.

Ўзбекистон Республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш шаклларидан бири - ижтимоий нафақа Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 24 июндаги қарори билан жорий қилинган. 1990-1993 йилларда фуқаролар бундай тоифа фуқароларга ижтимоий пенсиялар берилар эди. Нафақа тегишли бюджет маблағлари ҳисобидан объектив сабабларга кўра иш ҳақи йўқотилгани, шунингдек аҳолининг айрим гуруҳларини ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадларида тайинланади (расм). Иш ҳақи йўқотилгани билан боғлиқ нафақаларга вақтинчалик ишга лаёқатсизлик, ҳомиладорлик ва туғруқ бўйича, ишсизлик ва бошқа шу каби ҳолатлар бўйича тўланадиган нафақалар киради. Аҳолининг айрим гуруҳларини ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадларида тайинланадиган нафақалар аёллар ва болаларга бир марталик тўловлар, болаларни парваришлаш билан банд бўлган оилаларга, дафн маросими учун тўланадиган нафақлара ва бошқа тўловлар киради. расм. Нафақа турлари Ёш бўйича нафақалар. Ёши бўйича нафақа иш стажига эга бўлмаган, яқинлари йўқ 65 ёшга тўлган эркаклар, ва 60 ёшга тўлган аёлларга тайинланади. Ижтимоий таъминот бўлимлари текширувига кўра, нафақа Нафақалар Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақасиБоқувчисини йўқотганлик бўйича нафақаНогиронлик бўйича нафақаЁши бўйича нафақа Дафн этиш маросими учун нафақаҚўшимча дам олиш куни учун нафақаБола туғилганда бериладиган нафақаҲомиладорлик ва туғиш бўйича нафақа

сўраб мурожаат этган шахс қариндошларининг моддий ночорлиги аниқланган ҳолларда нафақа ўзларининг кекса қариндошларига моддий ёрдам кўрсата олмайдиган қариндошлар бор бўлган тақдирда ҳам тайинланиши мумкин. Ёши бўйича нафақа тайинлаш тўғрисида мурожаат этган шахс туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимига ариза, ариза берувчининг ёшини тасдиқловчи ҳужжат, яшаш жойидан маълумотнома, ариза берувчи оиласининг умумий даромади тўғрисида маълумотнома тақдим этиши лозим. Фуқаронинг ҳолати ўрганилиб чиққандан сўнг унга ижтимоий таъминот бўлими томонидан нафақа тайинланади. Ногиронлик бўйича нафақалар. Меҳнат қобилияти доимий ёки узоқ муддатга йўқотилган I ва II гуруҳ ногиронларига нафақа тайинланади ва тўланади. Фуқароларнинг меҳнат қобилиятларини йўқотганлик даражасини аниқлаш учун тиббий текширишни фақат тиббий-меҳнат эксперт комиссисиялари шаҳар ёки туман ижтимоий таъминот бўлимлари йўлланмаси бўйича амалга оширади. Ишлаб турган ёки даромаднинг бошқа манбаларига эга бўлган I ва II гуруҳ ногиронларга нафақа тўланмайди. Боқувчисини йўқотганлик бўйича нафақа. Пенсия тайинлаш учун зарур бўлган иш стажига эга бўлмаган шахс вафот этган тақдирда унинг қарамоғида бўлган оила аъзолари боқувчисини йўқотганлик бўйича нафақа олиш ҳуқуқига эга. Вафот этган фуқаронинг оила аъзоларига нафақалар миқдори қуйидагича белгиланади:  оиланинг уч ва ундан ортиқ меҳнатга лаёқатсиз аъзосига – вафот этган фуқаро олган ёки олиш ҳуқуқига эга бўлган нафақанинг 100,0 %;  оиланинг меҳнатга лаёқатсиз икки аъзосига нафақанинг – 75,0 %;  оиланинг меҳнатга лаёқатсиз бир аъзосига нафақанинг – 50,0 %. Боқувчисини йўқотганлик бўйича нафақа тайинлашда туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимига боқувчисининг вафот этганлиги тўғрисида гувоҳнома ва болаларнинг туғилганлиги тўғрисидаги гувоҳномалар нусхаси тақдим этилади.

Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси. Нафақанинг бу тури қуйидаги ҳолларда берилади: • вақтинча меҳнатга қобилиятини йўқотиш билан боғлиқ касалликда; • санаторий-курортларда даволанганда; • касалланганда оила аъзосини парваришлаш зарур бўлганда; • карантинда; • сил ёки касб касаллиги туфайли вақтинча бошқа ишга ўтказилганда; • меҳнат қобилиятини тиклаш ёки протез қўйдириш учун реабилитация муассасаларига ётқазилганда. Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақасини тайинлаш учун белгиланган тартибда берилган вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик (касаллик) варақаси асос бўлади. Нафақанинг бу тури меҳнат қобилияти йўқотилган биринчи кундан то у тиклангунча қадар ёки тиббий-меҳнат экспертиза комиссияси томонидан ногиронлик белгилангунга қадар берилади. Ишлаётган ногиронларга вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик бўйича нафақа меҳнатда майибланиш ҳодисалари ёки касб касаллигидан ташқари кетма-кет икки ойдан ва календар ь йилда уч ойдан ошмаган муддатга берилади. Ишлаётган имтиёзли жиҳатдан иккинчи жаҳон уруши ногиронларига тенглаштирилган ногиронларга, Чернобил АЭСдаги фалокат ёки унинг оқибатларини бартараф этиш бўйича ишларни бажариш билан боғлиқ сабабларга кўра ногирон бўлган шахсларга вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақаси кетма-кет тўрт ойгача ёки календар ь йилда беш ойгача берилади. Агар ишлаётган ногироннинг вақтинча меҳнатга лаёқатсизлиги меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги туфайли юз берса, нафақа у тўла соғайгунча ёки меҳнатда майибланиш ёхуд касб касаллиги билан ногиронлик гуруҳи қайта кўриб чиқилгунга қадар тўланади. Сил касаллиги оқибатида вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик бўйича нафақа шахс тўла соғайгунга қадар, лекин кўпи билан 10 ойга берилади. Ходим сил касаллиги билан қайта касалланганда ёки сил касаллиги оқибатида ногирон деб топилганда нафақа кўпи билан 6 ойга берилади.

Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик қуйидаги даврларга тўғри келганда нафақа тўланмайди: 1.Иш ҳақи сақланмаган таътил. 2.Болани парваришлаш бўйича таътил. 3.Иш вақтинча тўхтатилганда. 4.Ходим иш (лавозим)дан четлаштириб, меҳнат ҳақи тўлаш тўхтатиб қўйилганлиги сабабли ишламаганда. 5.Ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда ўқув юртларида таҳсил олиш муносабати билан берилган қўшимча таътилда. Булардан ташқари, вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси ишдан ёки бошқа вазифалардан бўйин товлаш мақсадида ўз саломатлигига атайлаб зиён етказган ёхуд ўзини касалликка солганда; гиёҳвандлик ёки мастлик билан боғлиқ ҳаракатлар оқибатида, шунингдек, спиртли ва гиёҳвандлик моддаларни истеъмол қилиш натижасида касалликка чалинганда; жиноят содир қилиш вақтида жароҳатланганда; суд қарори асосида мажбурий даволанишга юборилганда; ҳибсда бўлган даврда; суд-тиббиёт экспертизасидан ўтиш даврида берилмайди. Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси иш стажининг давомийлигадан қатъий назар иш ҳақининг 100,0 % миқдорида ишлаётган иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларига; байналминал жанчиларга ва уларга тенглаштирилган бошқа шахсларга; қарамоғида 16 ёшга (ўқувчилар 18 ёшга) етмаган уч ёки ундан ортиқ болалари бўлган ходимларга; Чернобил АЭСдаги авария натижасида радиоактив ифлосланиш зонасидан эвакуация қилинган ва кўчирилган, қон ҳосил қилувчи органлар касалликлари ва хавфли ўсмалар билан боғлиқ касалликларга чалинган ходимларга; меҳнатда майибланиш ва касб касаллиги натижасида вақтинча меҳнатда яроқсиз бўлган ходимларга тўланади. Ижтимоий аҳамиятга эга бўлган касалликлар (сил касаллиги, онкология касалликлари, хавфли ўсимталар, жинсий йўл билан ўтадиган касалликлар, ОИТС, мохов касаллиги, руҳий касалликлар) бўйича ҳисобга

турган ходимларга улар томонидан давлат ижтимоий суғурта бадаллари тўлаган даврининг (умумий иш стажининг) давомийлигига боғлиқ равишда вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси қуйидаги миқдорда тўланади:  умумий иш стажи 8 йил ва ундан ортиқ бўлган ходимларга иш ҳақининг 100,0 % миқдорида;  умумий иш стажи 5 йилдан 8 йилгача бўлган ходимларга иш ҳақининг 80,0 % миқдорида;  умумий иш стажи 5 йилгача бўлган ходимларга иш ҳақининг 60,0 % миқдорида. Умумий иш стажи 8 йил ва ундан ортиқ бўлган ходимларга ҳамда 21 ёшга етмаган етимларга вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақаси меҳнат ҳақининг 80,0 % миқдорида; умумий иш стажи 8 йилгача бўлган ходимларга вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик нафақаси меҳнат ҳақининг 60,0 % миқдорида тўланади. Умуман, вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик бўйича нафақа барча ҳолларда белгиланган энг кам иш ҳақидан кам бўлмаслиги ва нафақа ҳисоблаб чиқарилган иш ҳақидан юқори бўлмаслиги лозим. Касалланган оила аъзосини парваришлаш зарур бўлганда бериладиган нафақа. Уч ёшгача бўлган болани ёки 16 ёшгача бўлган ногирон болани парваришлашда банд бўлган она касал бўлиб, болани парваришлашга қурб и етмай қолган ҳолларда, парвариш билан банд бўлган ишлаётган бошқа оила аъзолари ёки қариндошларига меҳнатга лаёқатсизлик варақасига асосан нафақа берилади. Оиланинг касал бўлган аъзосига қараш бўйича вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақаси бемор бировнинг парваришига муҳтож бўлган, лекин 7 календар ь кунидан ошмаган давр учун берилади. 14 ёшга етмаган бемор болага қараш учун вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақаси болага парвариш керак бўлган, аммо 14 календар ь кунидан ошмаган давр учун берилади. Ҳомиладорлик ва туққандан кейинги даврлар бўйича нафақа. Ҳомиладорлик ва туққандан кейинги даврлар таътили сифатида аёлларга

туққанига қадар 70 календар ь кун ва туққанидан кейин 56 календар ь кун (туғиш қийин кечган ёки икки ва ундан ортиқ бола туғилган ҳолларда – 70 календар ь кун) таътил берилади. Бу нафақани тайинлаш ва тўлаш учун меҳнатга лаёқатсизлик варақаси асос бўлади ҳамда кўрсатилган барча давр учун тўланади. Олий, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларини тамомлаган ва ишга юборилган аёлларга ишни бошлагунга қадар ҳомиладорлик ва туғиш бўйича берилган меҳнатга лаёқатсизлик варақаси асосида нафақа аёл ишга келиши лозим бўлган кундан бошлаб берилади. Ишни вақтинчалик тўхтатиш ёки ишлаб чиқариш ажралмаган ҳолда ўқув юртларида таҳсил олиш муносабати билан берилган қўшимча таътил даврида ҳомиладорлик ва туғиш бўйича таътил берилган ҳолда, нафақа кўрсатилган давр тугагандан кейин аёл чиқиши лозим бўлган кундан бошлаб берилади. Ходим йиллик таътилда ва болани парваришлаш учун таътилда бўлган вақтда ҳомиладорлик ва туғиш бўйича таътил берилганда, нафақа ҳомиладорлик ва туғиш бўйича таътилнинг вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақасида кўрсатилган барча кунлари учун берилади. Болани парваришлаш бўйича таътил даври учун нафақа таъриф ставкасидан (лавозим маошидан) ва таътил бошланишидан олдинги 12 ой мобайнида олинган мукофотларнинг ўртача ойлик суммасидан ҳисоблаб чиқарилади. Бунда вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақаси очилган кунига бўлган тариф ставкаси жойларда белгиланган туман коэффициенти ва устамаларни ҳисобга олган ҳолда олинади. Ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақа, шу жумладан, айрим ҳолларда, яъни меҳнат шартномаси алоҳида асосларга кўра бекор қилингандан кейин бир ой ичида вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик ёки ҳомиладорлик ва туғиш таътили бошланган бўлса, нафақа яшаш жойидаги туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими томонидан иш ҳақининг 100 ,0 % миқдорида берилади. Бола туғилганда бериладиган нафақа. Бола туғилганда бериладиган бир марталик нафақа энг кам ойлик иш ҳақининг икки баравари миқдорида берилади. Иш ҳақига коэффициент қўлланиладиган туманларда нафақа ушбу

коэффициентларни ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Ишлаётган аёлларга ҳамда ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда олий, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларида таҳсил олаётган аёлларга бола туғилганда бериладиган бир марталик нафақа тегишлича иш ёки ўқиш жойидан тўланади. Ишламайдиган ва ўқимайдиган ота-оналарга бола туғилганда бериладиган нафақа ижтимоий таъминот бўлимлари томонидан тайинланади ва тўланади. Агар аёл ҳомиладорлик бўйича таътил даврида ишдан бўшаб, шу давр мобайнида ҳомиладорлик ва туғиш бўйича нафақа олган бўлса, бир марталик нафақа умумий асосларда берилади. Бола ўлик туғилган ҳолларда нафақа тўланмайди. Қўшимча дам олиш куни учун нафақа . Бу нафақа ногирон боласини тарбиялаётган ишловчи ота-онанинг бирига бола ўн олти ёшга тўлгунга қадар давлат ижтимоий суғуртаси маблағлари ҳисобидан бир кунлик иш ҳақи миқдорида ҳақ тўлаган ҳолда ойига қўшимча бир дам олиш куни берилади. Дафн этиш маросими учун бериладиган нафақа. Дафн этиш маросими учун нафақа ходим ёки унинг қарамоғида бўлган қуйидаги оила аъзолари вафот этганда берилади: • турмуш ўртоғи; • 18 ёшга тўлмаган ёки вақтинча меҳнатга қобилиятсиз (ёшидан қатъи назар) болалари, ака-укалари ва опа-сингиллари; • ота-онаси; • бобоси ёки бувиси. Ходим вафот этганда дафн этиш маросими учун нафақа оила аъзоларига ёки дафн ўтказишни ўз зиммасига олган шахсларга туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлими томонидан энг кам ойлик иш ҳақининг уч баравари миқдорида берилади. Ишламайдиган пенсионер вафот этган тақдирда дафн этиш маросими учун нафақа унинг оиласига ёки пенсионернинг дафн маросимини ўтказган шахсга икки ойлик пенсия миқдорида, лекин энг кам ойлик иш ҳақининг икки ҳиссасидан кам бўлмаган

миқдорида тўланади. Аёлнинг ҳомиласи тушган ҳолларда дафн этиш маросими учун нафақа берилмайди. Муддатли ҳарбий хизматга чақирилган ходим ёки унинг оила аъзоси вафот этган тақдирда дафн этиш маросими учун нафақа, агар унга сўнгги иш ҳақи тўланган кундан бир ойдан кўп вақт ўтмаган бўлса берилади. Олий, ўрта махсус касб-ҳунар таълим муассасаларида таҳсил олаётган шахслар, мактаблар, малака ошириш институтлари ўқувчилари ёки уларнинг оила аъзолари вафот этганда, агар улар курсларга, мактабларга, институтларга корхона томонидан юборилган бўлсалар ва уларнинг ўқиш давридаги иш ҳақи тўла ёки қисман сақланиб қолган бўлса, дафн этиш маросими учун нафақа энг кам ойлик иш ҳақининг уч баравари миқдорида берилади. Ишсизлик бўйича нафақа. Қонунда белгиланган тартибда ишсиз деб тан олинган фуқароларга ишсизлик бўйича нафақа берилади. Ишдан ва иш ҳақидан (меҳнат даромадидан) маҳрум бўлган шахслар учун ишсизлик нафақаси олдинги иш жойидаги охирги бир йилги ўртача иш ҳақига фоиз нисбатида белгиланади. Бошқа ҳолларда ишсизлик нафақаси қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорига фоиз нисбатида белгиланади. Қарамоғида 16 ёшга тўлмаган болалари ва бошқа кишилар бўлган ишсиз шахсларга нафақа миқдори 10 ,0 % га оширилади. Иш ҳақига коэффициентлар белгиланган жойларда яшовчи шахсларга тайинланадиган ишсизлик нафақаси миқдорлари уларнинг шу жойларда яшаган даври учун мазкур жойда ноишлаб чиқариш тармоқларининг ходимларига белгиланган коэффициентни қўллаган ҳолда аниқланади. Ишсизлик нафақаси давлат бандликка кўмаклашиш жамғармаси ҳисобидан тайинланади. Ишсизлик нафақасининг қуйидаги турлари фарқланади: 1. Биринчи марта иш қидираётганлар шахсларга мўлжалланган ишсизлик нафақаси; 2. Узоқ танаффусдан кейин иш қидираётган шахсларга мўлжалланган ишсизлик нафақаси.

Биринчи марта иш қидираётган шахсларга мўлжалланган ишсизлик нафақаси илгари ишламаган ва ишсизлик нафақаси олиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларга маҳаллий меҳнат органи томонидан касбга тайёрлаш ёки ишга жойлашиш имконияти берилмаган тақдирда, уларда қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг камида 75 ,0 % миқдорида нафақа тўлаш кафолатланади. Узоқ танаффусдан кейин иш қидираётган шахсларга мўлжалланган ишсизлик бўйича нафақа узоқ (бир йилдан ортиқ) танаффусдан кейин меҳнат фаолиятини қайта бошлашга ҳаракат қилаётган ишсиз фуқароларга тўланади. Бу қуйидаги тарзда амалга оширилади: • мутахассислиги бўлган шахслар учун, шунингдек, 12 ой мобайнида ҳақ тўланадиган иш билан бандлиги 12 календар ь ҳафтадан кам бўлмаган шахслар учун, агар уларнинг ишга жойлашиши учун касбга қайта ўргатиш ёки малакасини ошириш талаб қилинмаса, қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақидан оз бўлмаган миқдорда; • бошқа ҳолларда, шу жумладан, мутахассислиги бўлмаган шахсларга, маҳаллий меҳнат органи томонидан касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малака ошириш имконияти берилмаган тақдирда, қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг 75 ,0 % миқдорида. Ишсиз деб эътироф этилган шахсларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини ошириш қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: • ишсиз шахс зарур касб малакасига эга бўлмаганлиги туфайли унга мақбул келадиган иш танлаш мумкин бўлмаса; • ишсиз шахснинг касб кўникмаларига мос келадиган иш йўқлиги сабабли унинг касбини ўзгартириш зарур бўлса; • ишсиз фуқаро аввалги касби бўйича иш бажариш қобилиятини йўқотган бўлса. Ишсиз фуқароларни касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини ошириш ўқув юртларида меҳнат органларининг йўлланмалари

бўйича давлат бандликка кўмаклашиш жамғармасининг маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Иш берувчи томонидан тўланадиган нафақа. Нафақанинг мулкчилик шаклидан ва хўжалик юритиш усулидан қатъий назар, иш берувчилар корхонада (ташкилотда) меҳнат шартномаси тузиш асосида ёлланиб меҳнат қилувчи ходимларига тўланадиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган, бир йўла бериладиган нафақа ҳисобланади. Ходим ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ҳодиса ёки бошқа хил шикастланиш туфайли соғлиғига зарар етганда, шунингдек, у касб касаллигига чалиниш туфайли саломатлиги ёмонлашганда, иш берувчи унга бир йиллик ўртача иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорда бир йўла бериладиган нафақа тўлайди. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги туфайли ходим вафот этган тақдирда иш берувчи унинг қарамоғида бўлган шахсларга олти йиллик ўртача иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорда нафақа тўлайди. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги туфайли соғлиғига зарар етган ёки вафот этган ходим қарамоғида бўлган фуқароларга нафақа тўлаш шартлари ва тартиби, нафақанинг аниқ миқдори тегишли қонун ҳужжатларида, жамоа келишувлари ва жамоа шартномаларида, бошқа меъёрий ҳужжатларда белгиланади. Ўзбекистонда меҳнат соҳасида ходимларни ижтимоий ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашда 2008 йилги “Ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисалар ва касб касалликларини мажбурий давлат ижтимоий суғурталаш тўғрисида” ҳамда 2009 йилги “Иш берувчиларнинг фуқаровий масъулиятини мажбурий суғурталаш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари катта аҳамиятга эга бўлди. Хусусан, “Иш берувчиларнинг фуқаровий масъулиятини мажбурий суғурталаш тўғрисида”ги қонунда ходим ўз меҳнат вазифаларини бажариши билан боғлиқ ҳолда меҳнатда майиб бўлиши, касб касаллигига чалиниши ёки соғлиғининг бошқача тарзда шикастланиши муносабати билан унинг ҳаёти ёки соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини

қоплаш бўйича иш берувчи ўз фуқаролик жавобгарлигини белгиланган шартлар асосида ва тартибда суғурталаши шарт эканлиги белгилаб қўйилган. Ўзбекистонда аҳолининг ночор қатламларига ижтимоий ёрдам фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари – маҳаллалар орқали берилади. Ўзбекистонда ижтимоий хизмат қўрсатиш турларига қуйидагилар киради: • ногиронларни “Мурувват” уйларига, ёлғиз қарияларни “Саҳоват” уйларгиа жойлаштириш; • муҳтожларни протез-ортопедия ва ҳаракатланиш воситалари билан таъминлаш; • ногирон болаларни касбга ўқитиш ва ишга жойлашишда ёрдам кўрсатиш; • пенсионерларни санаторий ва дам олиш уйларида соғломлаштириш; • қонунда белгиланган тартибда муҳтожларга турар жой, маиший хизмат тўловлари ва солиқларда интиёзлар бериш. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги қонунига кўра, пенсиянинг қуйидаги уч тури мавжуд:  ёшга доир пенсия;  ногиронлик пенсияси;  боқувчисини йўқотганлик пенсияси. Ёшга доир пенсия олиш ҳуқуқига эркаклар 60 ёшга тўлганда ва иш стажлари камида 25 йил бўлган тақдирда, аёллар 55 ёшга тўлганда ва иш стажлари камида 20 йил бўлган тақдирда эга бўладилар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 7 сентябрдаги “2007-2010 йилларда ёлғиз кексалар, пенсионер ва ногиронларни аниқ ижтимоий мухофаза қилиш ва уларга ижтимоий хизмат кўрсатишни янада кучайтириш чора-тадбирлар Дастури тўғрисида”ги 459-сонли Карорига асосан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган

рўйхатларга мувофиқ фуқароларнинг айрим тоифалари имтиёзли шартларда пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Чунончи: • ёшидан қатъий назар пенсия олиш ҳуқуқини берадиган ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар ва лавозимларнинг 1-сонли рўйхати (кон саноатидаги етакчи касб эгалари, бевосита ерости ва очиқ кон ишларида тўлиқ иш куни давомида банд бўлган ходимлар, учувчилар ва учувчи-синовчилар таркибига кирувчи ходимларнинг хизмат муддати – эркакларда 20 йил, аёлларда 15 йил бўлганда); • умумий белгиланган ёшни 10 йилга қисқартирилган ҳолда пенсия олиш ҳуқуқини берадиган ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг 2-сонли рўйхати (ерости ишларида, меҳнат шароити ўта зарарли ва ўта оғир ишларда тўлиқ иш куни давомида банд бўлган ходимлар, цирклар ва концерт ташкилотлари артистларининг айрим тоифалари ижодий ишдаги стажи ками 20 йил бўлган тақдирда); • умумий белгиланган ёшни 5 йилга қисқартирилган ҳолда пенсия олиш ҳуқуқини берадиган ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, вазифалар ва кўрсаткичларнинг 3-сонли рўйхати (уруш ногиронлари ва уларга тенглаштирилган шахслар, қишлоқ хўжалиги ходимларининг айрим тоифалари, авиация муҳандис техниклари таркибининг ходимлари, шаҳар йўловчилар ташиш транспорти ҳайдовчилари, беш ва ундан ортиқ фарзанд туққан ҳамда уларни саккиз ёшгача тарбиялаган аёллар, экология фалокати минтақасида ишлаган фуқаролар, ижтимоий таъминот тизимининг қариялар, ногиронлар ва ёлғиз фуқароларга хизмат кўрсатишда бевосита банд бўлган ходимлар). Ўзбекистонда ногиронларга нисбатан олиб борилаётган ижтимоий сиёсат уларнинг ҳаётда ва жамият тараққиётида фаол қатнашиш имкониятларини кенгайтиришга, моддий аҳволларини яхшилашга

қаратилган. Ҳаёт фаолиятининг бузилиши даражасига қараб биринчи, иккинчи ногиронлик гуруҳи белгиланади. Биринчи гуруҳ ногиронликни белгилаш учун касалликлар, жароҳатлар, туғма нуқсонлар оқибатида организм ҳаёт фаолиятининг яққол кўриниб турган чекланишлари асос бўлади. Биринчи гуруҳ ногиронлик қуйидаги ҳолларда белгиланади: • ўзига ўзи хизмат қилиш, ҳаракат қилиш ёки ўз хулқ-атворини назорат қилиш (ўқиш, муомала қилиш, ҳаракатланиш), шунингдек, меҳнат фаолиятида қатнашиш мумкин бўлмаган, бу эса ўз навбатида бошқаларнинг доимий парваришига, ёрдамига ёки назоратига эҳтиёж сезишга олиб келадиган, тўла ижтимоий мослашувчанликни йўқотиш ҳолларида (тетраплегия, оғир тетрапарез, оғир сурункали психозлар, инкурабел хатарли ўсмалар); • ҳаракат қилиш, ўзига ўзи хизмат қилиш, ўқиш ёки муомала қилиш, ўзини идора қилиш, ўз хулқ-атворини назорат қилиш, шунингдек, оддий ишлаб чиқариш шароитида меҳнат фаолиятида қатнашиш анча қийинлашгани оқибатида, агар кўрсатилган бузилишлар доимо ўзгаларнинг парвариши, ёрдами ёки назорати зарурлигини тақозо этувчи анча яққол кўриниб турган ижтимоий мосланувчанликни йўқотиш ҳолларида (оёқларнинг доимий фалажи, ҳар икки қўлнинг чўлтоқлиги, яъни ҳар икки панжадаги ҳамма бармоқларнинг йўқлиги, юқоридан учдан бир даражада ҳар икки соннинг чўлтоқлиги, бутунлай кўрмаслик). Иккинчи гуруҳ ногиронлик қуйидаги ҳолларда белгиланади: • саломатлигининг ҳолатига кўра меҳнат фаолиятида қатнаша олмаслик оқибатида анча яққол кўриниб турган ижтимоий мослашувчанликни йўқотишда ёки меҳнат фаолияти таъсирида касаллик кечишининг ёмонлашиши, оғир асоратлар пайдо бўлишихавфи туғилганда, шунингдек, муомала қилиш, ўзини идора қилиш, ўқиш, ўз хулқ-атворини назорат қилишга яққол қийналишда, аммо ўзгаларнинг ёрдамига, парваришига ёки назоратига эҳтиёж бўлмаганда (юракнинг клапан аппарати

шикастланганлиги ёки қон айланишининг II- ва III-даражали доимий бузилгандаги миокард, тез авж олувчи, тез-тез кризисларга мойил иккинчи босқич гипертония касаллиги, ўпка циррози, такрорий миокард инфаркти, қисқа вақт ичида такрорланган инсульт, яқин масофани кўролмаслик); • оғир сурункали касалликлар, таянч-ҳаракат аъзоларининг ўзаро боғлиқ нуқсонлари ва кўриш қобилиятини анча йўқотиш оқибатида яққол кўриниб турган ижтимоий мослашувчанликни йўқотганда, шунингдек, муомала қилиш, ўзини идора қилиш, ўқиш, ўз хулқ-аворини назорат қилиш ҳамда оддий шароитдаги меҳнат фаолиятида қатнашиш қийин бўлганда, аммо ўзгаларнинг ёрдамига, парваришига ёки назоратига эҳтиёж бўлмаганда (овқатланишнинг камайиши ва қисқа муддатли ремиссиялар кўриниб турган язва касаллигининг оғир шакли, заҳарланиш, тез-тез зўрайиб турадиган бронхоэктатик касаллик, тез-тез хурж қиладиган тутқаноқ касаллиги, қадам босишни бир мунча бузиб турадиган оёқ парапарези). Ногиронлик пенсиялари меҳнат қобилиятини тўлиқ ёки қисман йўқотилган қуйидаги ҳолларда тайинланади: • меҳнатда майибла н ганда ёки касб касаллигига учраганда; • умумий касаллик (иш билан боғлиқ бўлмаган шикастланиш, майиблик, болаликдан ногиронлик) туфайли. Меҳнатда майибланганда ёки касб касаллигига учраганда бериладиган ногиронлик пенсиялари иш стажидан қатъий назар тайинланади. Умумий касаллик туфайли бериладиган ногиронлик пенсиялари ногиронлик бошланган пайтга қадар қуйидагича иш стажига эга бўлган тақдирда тайинланади. 20 ёшга тўлгунга қадар умумий касаллик туфайли иш даврида ёки ишлаш тўхтатилганидан кейин ногирон бўлиб қолган шахсларга пенсиялар иш стажидан қатъий назар тайинланади. Агар ногиронлик келтириб чиқарувчи жароҳатланиш, заҳарланиш, иссиқ уриши, куйиш, совуқ уриши, чўкиш, электр токи ёки яшин уриши,

шунингдек, табиий офатлар ёки авариялар туфайли саломатликнинг бошқача шикастланиши меҳнат вазифасини бажаришда, корхона, ташкилот ҳудудида содир бўлса, ногиронлик меҳнатда майибланиш туфайли содир бўлган деб ҳисобланади. Боқувчисини йўқотганлик пенсиялари. Вафот этган боқувчининг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз оила аъзолари боқувчисини йўқотганлик пенсияси олиш ҳуқуқига эга бўлади. Маҳрумнинг қарамоғида турмаган ота-онаси ва эри (хотини) ҳам, кейинчалик кун кечириш учун зарур маблағ манбаидан маҳрум бўлиб қолсалар, пенсия олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Бундан ташқари, ўқувчилар 18 ёшга тўлгунга қадар боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш ҳуқуқига эгадирлар. Пенсиялар туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимлари томонидан тайинланиб, унинг миқдори иш стажининг муддатига боғлиқ бўлиб, пенсиянинг таянч миқдори, иш стажи учун пенсиянинг оширилиши ва пенсияга қўшиладиган устама ҳақлардан таркиб топади. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги қонуни билан пенсияларнинг қуйидаги таянч миқдорлари белгиланган:  ёшга доир тўлиқ пенсия учун – пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 55,0 %, лекин расмий белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100 ,0 % миқдорида;  ва 2-гуруҳ ногиронларига ногиронлик пенсияси учун – пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 55,0 % , лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100,0 % миқдорида;  3-гуруҳ ногиронларига ногиронлик пенсияси учун – пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30,0 %, лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 50,0 % миқдорида;  оиланинг меҳнатга лаёқатсиз ҳар бир аъзосига боқувчисини йўқотганлик пенсияси учун – пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30,0, лекин энг кам ойлик иш

ҳақининг камида 50,0 % миқдорида;  ота-онасидан жудо бўлган болаларга ёки вафот этган ёлғиз онанинг болаларига, ҳар бир болага боқувчисини йўқотганлик пенсияси учун пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 30,0 %, лекин энг кам ойлик иш ҳақининг камида 100,0 % миқдорида. Таъкидлаш жоизки, тўлиқ давлат таъминотида турган етим болаларга боқувчисини йўқотганлик пенсияси энг кам ойлик иш ҳақининг 100,0 %, ота- онасининг биридан ажралган ва тўлиқ давлат таъминотида турган болаларга энг кам ойлик иш ҳақининг 50,0 % миқдорида пенсия тўланади. Саҳоват уйларида яшовчи ёлғиз қариялар ва ногиронларга пенсия билан улар таъминоти учун сарф-харажат ўртасидаги фарқ, лекин тайинланган пенсиянинг камида 10,0 %, уруш ногиронларига эса камида 20,0 фоизи тўланади. 2004 йилда Ўзбекистонда Бюджетдан ташқари пенсия жамғармасига асос солинди. Натижада 2005 йил 1 январдан бошлаб иш билан банд жисмоний шахсларнинг даромад солиғини камайтириш ҳисобига улар иш ҳақининг 1,0 % ни шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисобварақларига бадаллар сифатида ўтказила бошланди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 30 декабрдаги “Фуқароларнинг пенсия таъминоти тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Фармони мамлакат пенсия таъминоти тизимини янада такомиллаштириш имконини берди. Ҳозирги вақтда пенсия ва нафақаларни тайинлаш, уларнинг тўловини мониторинг қилиш, ҳисобини юритиш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги янгидан ташкил этилган бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга оширилмоқда. Унинг асосий вазифалари сифатида қуйидагилар белгилаб қўйилган: • фуқароларнинг давлат пенсия таъминотини ташкил этиш;

• фуқароларга пенсиялар, ижтимоий нафақалар, компенсация тўловлари ва бошқа тўловларни тайинлаш, уларнинг миқдорларини қайта ҳисоблаб чиқиш; • жамғарма ҳисобварақаларида мажбурий тўлов, бадаллар ва бошқа тўловларни жамлаш; • пенсиялар ва бошқа тўловларнинг тўлиқ ҳамда молиялаштирилиш ва тўланишини ташкил этиш, улар бўйича ҳисоб ва ҳисоботни юритиш; • фуқароларнинг пенсия таъминотига доир маблағларини қатъий мақсадли ишлатилишини таъминлаш. 2011 йил давомида мамлакатда 2 млн. 946 миндан ортиқ фуқароларга пенсия ва нафақлар тўлаб борилди. Бунинг учун Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси томонидан 6,03 трлн.сўм миқдорида маблағ ажратилди. Ўзбекистонда пенсия ва нафақалар миқдори муттасил ошириб борилмоқда. Хусусан, 2011 йилнинг ўзида пенсия ва ижтимоий нафақалар миқдори икки марта: 1 августдан 1,15 мартага ва 1 декабрдан 1,1 баробарга оширилди. 2012 йилнинг 1 январидан эса меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори меҳнатга ҳақ тўлашнинг Ягона тариф сеткасига мувофиқ амалдаги “0” разряди ўрнига 1 разряд (155790 минг сўм) этиб белгиланиши даромади кам аҳолининг реал даромадларини 2,47 маротабага оширишга хизмат қилди.

расм. Ўзбекистон Республикасида пенсия ва нафақа олувчиларнинг таркиби (умумий сонига нисбатан % ҳисобида) Мамлакатда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг пенсия ва ижтимоий нафақалар орқали қўллаб-қувватлашдан ташқари улар учун қатор имтиёзлар ҳам жорий қилинган. Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига мувофиқ давлат пенсияси тайинланган I ва II гуруҳ ногиронлари, ёлғиз пенсионерлар, боқувчисини йўқотган кшп болали оилалар, шунингдек шахсий пнсионерлар ер солиғи тўлашдан озод қилинадилар. Бундан ташқари I ва II гуруҳ ногиронлари ва пенсионерлар қонунчиликда белгиланган солиқ солинмайдиган майдон ўлчами доирасида мулк солиғи тўлашдан озод этилганлар. Ёлғиз пенсионерлар,, шу жумладан ногиронлар, шахсий пенсионерлар ҳар ойда коммунал тўловлари бўйича имтиёзлар ўрнига энг кам иш ҳақининг 45,0 % миқдорида компенсация тўловларини олишмоқда. Айрим тоифадаги фуқаролар пенсияларига давлат олдида кўрсатган хизматлари учун энг кам иш ҳақининг 0,5 баробаридан 3,0 баробаригача ҳар ойлик устамалар белгиланган.

Махалла – Ўзбекистон аҳолисини ижтимоий мухофаза қилишни ташкил этишнинг ноёб институти Инсонни ривожлантириш вазифаларини бажаришда давлат тузилмалари билан бир қаторда бизнес, фуқаролик жамияти институтлари зиммаларида ҳам катта масъулият бор. Давлат жамиятнинг қўллаб– қувватлашисиз ҳамма мавжуд ижтимоий муаммоларни тўлиқ ҳал эта олмаслиги аёндир. Шунинг учун давлат ҳокимиятнинг марказий органлари асосий эътиборларини инсон салоҳиятни шакллантиришга йўналтирилган тармоқларни ривожлантиришнинг стратегик масалаларига қаратадиган бўлса, жорий ижтимоий муаммоларни ҳал этиш давлат ҳокимияти махаллий органлари ва фуқаролик жамияти институтларининг вазифаларидир. Ўзбекистонда “ Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамиятига” концепцияси изчил амалга оширилар экан, бунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари – махаллага алоҳида ўрин берилган. Маҳалла –ўзини ўзи бошқариш тизимининг халқимизга хос ноёб тизимидир. Истиқлол йилларидагина у Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таърифи билан айтганда “таъсирчан ижтимоий фуқаролик идораси”, “ҳақиқий демократия дарсхонаси”, айни вақтда “она юрт рамзи” , “халқ виждони” га айланди. Маҳалла – Ўзбекистонда маъмурий-хуқуқий бирлик, ўзини ўзи бошқаришнинг миллий анъаналар ва қадриятларга хос бўлган усулидир. Тарихий манбаларнинг далолат беришич,а милоддан аввалги учинчи асрдан милодий бешинчи асрнинг бошларигача Паркана (Фарғона) давлатида оқсоқаллар кенгаши амал этган. Кенгаш ваколатига сулҳ тузиш, вазирлар таркибини аниқлаш, солиқларни белгилаш, фуқароларни жамоа ишларига сафарбар қилиш ва бошқа вазифалар кирган. Адабиётларда маҳалларининг кўп мингйиллик тарихга эга эканлиги хақида маълумотлар мавжуд. Жумладан, Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарида Бухорода X асрда бир қанча маҳаллалар бўлгани қайд этилган.

Алишер Навои эса “Ҳайрат ул-аброр” асарида “Маҳалла - шаҳар ичидаги шахарча” эканлиги баён этилган. Амир Темур салтанатида махаллалар фуқароларнинг касб-корлари асосида шаклланган ва шунга қараб номланган. Заргарлик, мисгарлик, кўнчилик, пичоқчилик, қошиқчилик, темирчилик, эгарчилик, тақачилик ва ҳоказо маҳаллалар мавжудлиги ана шу билан изоҳланади. Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг давлатчилигимиз тарихида биринчи марта “маҳалла” тушунчаси Асосий Қонунимизга киритилиб, жамият бошқарувидаги ўрни ва конституциявий мақоми қатъий белгилаб қўйилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105- моддаси ҳамда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлар тўғрисида”ги қонунга биноан махаллалар ўз хуқуқий мақомига эга бўлди. Янги таҳрирдаги “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонунда эса фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари давлат ҳокимияти таркиби органларига кирмаслиги кўрсатилди. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фуқаролар йиғинлари, шунингдек шаҳар маҳаллаларидан иборат (расм). Маҳалла институтининг тикланиши ва ривожлантирилиши миллий ва умуминсоний қадриятлар - дўстона қўшничилик ва ўзаро ҳурмат, меҳр- оқибат, ёрдамга муҳтож одамларга ғамҳўрлик қилиш, ёшларни ватанпарварлик, жамият олдидаги ўз бурчи ва жавобгарлигини теран англаш руҳида тарбиялаш мақсадларига хизмат қилмоқда. Маҳалла том маънода а айланиб, озод ва обод Ватан барпо этиш, халқ фаровонлигини таъминлашга йўналтирилган демократик ислоҳотларни амалга оширишда мустаҳкам таянч бўлиб хизмат қилмоқда. Бугунги кунда мамлакатимизда фуқароларнинг 9773 та ўзини ўзи бошқариш органи фаолият кўрсатмоқда.

расм. Қишлоқ, овул, шаҳар маҳалласи фуқаролари йиғини ташкилий тузилмаси Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг асосий принциплари – очиқлик, ошкоралик, ижтимоий адолат, инсонпарварлик, маҳаллий аҳамиятга эга вазифаларни ҳал этишда мустақиллик, ижтимоий ўзаро ёрдамдир. Мазкур органлар ҳокимиятнинг барча даражадаги ваколатли органларига сайловларда фаол иштирок этадилар, ўзлари ҳам сайлов асосида шаклланади. Ҳар икки ярим йилда фуқаролар йиғинларининг раислари (оқсоқоллар) ва улар маслаҳатчиларининг сайловлари бўлиб ўтади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мамлакатда амалга оширалаётган ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришда фаол иштирок этадилар. Авваллари давлат ҳокимияти Қишлоқ, овул, шаҳар маҳалласи фуқаролари йиғини Фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар Фуқаролар йиғини кенгаши Фуқаролар йиғинининг тафтиш комиссияси Комиссиялар раислари Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқол) Фуқаролар йиғини раисининг маслаҳатчилари Фуқаролар йиғинининг масъул котиби Фуқаролар йиғинининг маъмурий комиссияси (олис қишлоқ ва овулларда)

маҳаллий органлари ваколатига кирган 30 тадан ортиқ функциялар бугун маҳаллалар томонидан бажарилмоқда. Бу функцияларга, жумладан, қуйидагилар киради: • ўз худудларини комплекс ривожлантириш, ободонлаштириш ва санитария аҳволини яхшилашга қаратилган тадбирлар режаларини тасдиқлаш; • қонунлар, бошқа норматив-ҳуқуқий хужжатлар ижроси, шунингдек ўз қарорлари бажарилиши устидан жамоат назоратини амалга ошириш; • Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси ва махаллий кенгашлар депутатлигига номзодлар кўрсатиш тўғрисида қарор қабул қилиш; • туман, шаҳар ва вилоят ҳокимиятлари раҳбарларининг фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига тааллуқли масалалар бўйича мунтазам ҳисоботларини эшитиш; • ҳудудларида жойлашган корхона, ташкилот, муассасалар раҳбарларининг атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва ободонлаштириш масалалари бўйича ўз ваколатлари доирасида ҳисоботларини эшитиш; • кам таъминланган оилаларга уларнинг уйлари ва квартираларини таъмирлашда ёрдам кўрсатиш тўғрисида қарорлар қабул қилиш; • ўз ҳудуди ижтимоий инфратузилмаларини ривожлантириш учун юридик ва жисмоний шахсларнинг маблағларини иҳтиёрийлик асосида жамлаш масалалари бўйича қарорлар қабул қилиш; • ўз ҳудудида яшайдиган фуқароларнинг иш билан бандлигига кўмаклашиш, жумладан оилавий бизнес ва касаначиликни ташкил қилиш; • атроф муҳитни муҳофаза қилишга кўмаклашиш; • тўйлар ва бошқа маросимларни ўтказиш бўйича тавсиялар бериш; • ҳашарлар ташкил этиш ва ҳоказолар. Фуқаролик жамиятини шакллантиришда Ўзбекистон “Маҳалла” хайрия жамоат фондининг ўрни ва аҳамияти тобора ортмоқда. Ҳозирги вақтда жамоат фонди таркибида 14 ҳудудий бўлим, 196 туман ва шаҳар бўлинмалари фаолият кўрсатмоқда. Улар аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш

билан биргаликда бозор иқтисодиёти шароитларида маҳаллаларни ижтимоий-иқтисодий ва маданий-маърифий ривожлантиришга салмоқли ҳиссаларини қўшмоқдалар. “Маҳалла” ҳайрия жамоат фонди ташаббуси билан умумхалқ ҳашарлари ўтказилмоқда, маҳаллаларни ободонлаштириш, фуқаролар йиғинлари марказларини қуриш ва жиҳозлаш ишлари олиб борилмоқда. У фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига катта амалий ёрдам кўрсатмоқда. Жумладан, 3600 дан ортиқ фуқаролар йиғинлари замонавий компьютерлар, мебель ва зарур инвентарлар билан жиҳозланди. Маҳаллаларнинг фаолиятларини қўллаб-қувватлаш, ҳудудларни ободонлаштириш учун 4 миллиард сўмдан ортиқ маблағ йўналтирилди. Аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатишни номарказлаштириш тажрибаси Ўзбекистон учун хосдир. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 10 декабрдаги “Болали оилаларни ижтимоий қўллаб-қувватлашни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 437-сонли қарорига асосан вояга етмаган (16 ёшгача болалари бўлган, шунингдек академик лицейларда ва касб-ҳунар коллежларида таълим олаётган 16 ёшдан 18 ёшгача болалари бўлган) оилаларга нафақа ота-оналардан бирининг шахсий аризаси асосида фуқароларнинг маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан тайинланади ва тўланади (7.3-жадвал). 2006-2010 йиллар давомида Ўзбекистон Республикасида вояга етмаган фарзандлари бўлган оилалардан нафақа тайинланган оилалар сони 324,7 мингтага ёки 20,4 % га камайган. Бу даврда 2-18 ёшгача фарзанди бўлган оилалардан нафақа олувчилар улуши 32,7 % дан 20,7 % гача камайган. Бироқ ушбу даврда вояга етмаган фарзандлари бўлган оилаларга тайинланган ойлик нафақа миқдори 19,4 минг сўмдан 56,9 минг сўмгача ёки 2,93 мартага ортган.

жадвал Ўзбекистон Республикасида маҳаллалар орқали вояга етмаган фарзандлари бўлган оилаларга нафақа тайинлаш Кўрсаткичлар Йиллар 2011 йилда 200 7 йилга нисбатан ўзгариши 200 7 200 8 200 9 20 10 201 1 +,- % Нафақа олувчилар сони, мингта оила 1591,5 1588,3 1585,1 1581,9 1266,8 - 324,7 79,6 2-18 ёшгача фарзанди бўлган оилалардан нафақа олувчилар улуши, % 32,7 30,6 28,7 26,9 20,7 -12,0 - Ўртача ойлик нафақа миқдори, минг сўм 26,0 34,8 46,6 56,9 78 , 4 Мамлакатда ишламаётган оналарни ижтимоий ҳимоя қилишга ҳам катта эътибор берилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 25 январдаги “Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашнинг 2002-2003 йилларда мўлжалланган дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 33- сонли қарорининг қабул қилинганлиги бунинг яққол исботидир. Унга кўра, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан ишламаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунгача парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинланади ва тўланади. Бола парваришлаш учун нафақа, парваришлаётган болалар сонидан ва нафақа олувчи шахснинг меҳнат стажидан қатъий назар, ҳар ойда Ўзбекистон Республикасида ўрнатилган энг кам иш ҳақининг 200,0 % миқдорида тўланади (жадвал).

2006-2010 йилларда республика бўйича ишламаётган оналардан 2 ёшгача фарзандни парвариш қилиш бўйича нафақа олувчилар сони 264,7 мингтага ёки 35,3 % га камайган. Шу билан бирга, бу даврда 2 ёшгача фарзанди бўлган ишламаётган оналардан нафақа олувчилар улуши 61,3 % дан 33,0 % га камайган. Бироқ, ушбу даврда 2 ёшгача фарзанди бўлган ишламаётган оналарга тайинланган ойлик нафақа миқдори 32,0 минг сўмдан 99,0 минг сўмга ёки 3,1 мартага кўпайган. жадвал Ўзбекистон Республикасида маҳаллалар орқали ишламаётган оналарга 2 ёшгача фарзандни парвариш қилиш бўйича нафақани тайинлаш Кўрсаткичлар Йиллар 2011 йилда 2007 йилга нисбатан ўзгариши 2007 2008 2009 2010 2011 +,- % Нафақа олувчилар сони, мингта оила 750,9 689,6 633,3 581,6 486,2 - 264,7 64,7 2 ёшгача фарзанди бўлган ишламаётган оналардан нафақа олувчилар улуши, % 61,3 54,3 48,1 42,6 33,0 -28,3 - Ўртача ойлик нафақа миқдори, минг сўм 42,5 56,6 75,3 99,0 Аҳолининг энг ижтимоий муҳофазага муҳтож қатламларидан бири – бу кам таъминланган оилалардир. Республикада кам таъминланган оилаларнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш мақсадида қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 24 августдаги “Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилишни ташкил этиш масалалари тўғрисида”ги 434-сонли

қарорида кам даромадли оилаларга ҳар ойлик моддий ёрдам тайинлаш ва унинг миқдорини белгилаш фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига юклатилган. Ҳар ойлик моддий ёрдам оилага 3 ой муддатга тайинланади ва энг кам иш ҳақининг ўша вақтда амалда бўлган 1,5 дан 3 бараваригача миқдорида белгиланади. 2006-2010 йиллар давомида Ўзбекистон Республикаси бўйича моддий ёрдам олган кам таъминланган оилалар сони 221,0 мингтадан 165,4 мингтага ёки 25,2 % га камайган. Бу даврда тайинланган моддий ёрдамнинг ойлик миқдори 11,9 минг сўмдан 72,4 минг сўмгача ёки 6,1 мартага кўпайган (жадвал). жадвал Ўзбекистон Республикасида маҳаллалар орқали кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам кўрсатиш Кўрсаткичлар Йиллар 2010 йилда 2006 йилга нисбатан ўзгариши 2006 2007 2008 2009 2010 +,- % Моддий ёрдам олувчи оилалар сони, мингта 221,0 214,5 208,2 202,1 165,4 -55,6 74,8 Жами оилалар сонига нисбатан моддий ёрдам олувчилар улуши, % 3,3 3,2 3,1 3,0 2,4 -0,9 - Ойлик моддий ёрдам миқдори, минг сўм 11,9 12,0 12,1 56,9 72,4 60,5 608,4 Умуман, бугунги кунда давлатнинг ижтимоий соҳаларга харажатларининг 6,0 % га яқини маҳаллалар орқали кам таъминланган оилаларга тақсимланмоқда. Мазкур механизм халқаро экспертларнинг юқори баҳосига сазовор бўлди.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари орқали аҳолининг айрим гуруҳларига (ногиронлар, ёлғиз пенсионерлар, пенсия тайёрлаш учун зарур стажга эга бўлмаган ёлғиз қари фуқаролар, етим болалар, кам таъминланган оилалардаги болалар ва бошқалар) қишки кийим-кечак, ўқув қуроллари бепул тарқатилади, ўзгалар парваришга муҳтож бўлган ёлғиз қари фуқаролар патронажи амалга оширилишига ёрдам кўрсатилади, муҳтож фуқароларнинг турар жой-коммунал ва бошқа харажатларини қоплаш бўйича чоралар кўрилади. Маҳалланинг жамиятдаги ўрни ва мавқеидан 2011 йилда “Ижтимоий фикр” маркази томонидан ўтказилган социологик тадқиқот натижалари ҳам яққол далолат бериб турибди. Маълум бўлишича, фуқаролар маҳаллаларга ўз шахсий муаммоларини ҳал этиш (сўровда иштирок этканларнинг 51,0 %), ижтимоий ёрдам сўраб (40,0 %), ўз оиласи, маҳалласидаги баҳсли масалаларни ҳал этиш (13,4 %), турли тадбирларни ташкил этишда ёрдам кўрсатиш (12,7 %) тўғрисида мурожат қилишади. Энг эътиборлиси, бу мурожатларнинг аксарият қисми ижобий ечимини топмоқда. Социологик тадқиқотда иштирок этганларнинг ярмидан кўпроғи фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ишини ижобий баҳоладилар. Фуқароларнинг аксарият кўпчилиги (90,9 %), маҳалла ўзларининг ва оилаларининг ҳаётида жуда мухим роль ўйнашини кўрсатдилар. Мамлакатда демократик ислохатларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш концепциясида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш институти – маҳалла фаолиятининг ташкилий асосларини янада такомиллаштириш, унинг вазифалари кўламини кенгайтириш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан ўзаро яқин муносабатларини таъминлаш алоҳида долзарб аҳамият касб этаётганлиги кўрсатилган. Бу вазифани ҳал қилиш учун “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилмоқда. Бу маҳаллани аниқ йўналтирилган асосда аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш, хусусий тадбиркорлик ва

оилавий бизнесни ривожлантириш марказига айлантириш, шунингдек, унинг давлат бошқарув органлари фаолияти устидан жамоатчилик назорати олиб бориш тизимидаги вазифаларини янада кенгайтириш мақсадларига қаратилган. Маҳаллаларнинг давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари томонидан қонун ҳужжатларининг ижро этилиши устидан назоратини амалга оширишнинг тизимли ва самарали ҳуқуқий механизмини яратишга қаратилган “Ўзбекистон Республикасида жамоатчилик назорати тўғрисида”ги Қонунни қабул қилиш ҳам мўлжалланган.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

Похожие

Инсон тараққиёти концепцияси

Инсон тараққиёти омиллари

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари

Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти. Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси