Ўзбекистонда демократик жамиятни барпо этишда “ўтиш даври”нинг зарурлиги, унинг ўзига хос хусусиятлари - Идея национальной независимости - Рефераты

Ўзбекистонда демократик жамиятни барпо этишда “ўтиш даври”нинг зарурлиги, унинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142.5 KB

Ўзбекистонда демократик жамиятни барпо этишда “ўтиш даври”нинг зарурлиги, унинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Ўтиш даври тушунчаси, унинг моҳияти ва зарурлиги. 2. Ўтиш даврининг модел л ари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Ўзбекистонда демократик жамиятга ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари.

1. Ўтиш даври тушунчаси, унинг моҳияти ва зарурлиги “Ўтиш даври” ижтимоий-сиёсий фанлар мавзулари тизимидаги энг долзарб масалалар қаторида туради. Чунки, демократик тараққиёт йўлидан бораёган ҳар бир мамлакатда демократиянинг реалликка айланиши учун маълум вақт зарур бўлади. Ана шу оралиқ вақт “ўтиш даври” деб аталади. Аммо у мустақил мавзу сифатида кам ўрга-нилган. Қолаверса, мазкур мавзунинг моҳиятини очиб беришда турли зиддиятли фикрлар ҳам мавжуд. Демократик тараққиёт йўлидан бораётган Ўзбекистон учун ҳам ўтиш даври мавзусини ўрганиш бугунги кунда заруриятга айланмоқда. Мазкур ҳолатлардан келиб чиқиб мавзуни ёритишда таниқли сиёсатшунос олим С. Отамуратов ва ёш олимларимиздан У. Идиров ва бошқа бир қатор чет эл сиё- сатшунос олимларининг илмий тадқиқот ишларидан фойдаланишни лозим топдик. 1 Ўтиш даври барча мустақилликка эришган давлатларнинг юксак тараққиётига эришиш жараёнидаги ўзига хос оралиқ муҳлат ҳисоб-ланади. У ҳар қандай давлат учун умумий қонуниятдир. Чунки, дав-латлар вужудга келиши биланоқ, бирданига юксак тараққиёт даража-сига кўтарила олмайди, балки ҳар бир давлат, энг аввало шаклланади ва маълум тарихий тараққиёт босқичларини ўз бошидан ўтказади. Ана шу босқичма-босқич ўтиш жараёни жуда мураккаб жараён бўлиб, бу босқичларни ҳар бир мамлакат ўзига хос тарзда босиб ўтади. Ҳозирги кунда 160 дан ортиқ мамлакат демократик тараққиёт йўлидан бормоқда. Аммо бу мамлакатларда демократик тараққиёт жараёнлари турлича бўлиб, бу жараёнлар ҳар бир мамлакат учун ўзига хос хусусиятга эга. 1 С. Отамуратов. Миллий ривожл аниш фалсафаси. – Т.: Академия, 2005.; У. Идиров. Ўзбекистон: замонавий д емократиялашув жараёнларининг концептуал асослари; Пшеворский А. Демократия и рынок. – М.: РоссПЕН, 2 000. Лукин А. В. Переходный период в России : демократизация и либералн ы е реформ ы . //Полис. 1999. №2. 145-с.

Аммо, ўтиш даври учун барча мамлакатларга хос умумий қонуниятлар ҳам мавжуд. Улар: 1. Сиёсий ҳокимиятни ўзгартириш; 2. Иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш; 3. Янги тафаккур ва турмуш тарзини шакллантириш. Шунингдек, ўтиш даврининг бошланишига асосий туртки ёки манба бўлиб хизмат қиладиган омиллар ҳам мавжуд. Улар: биринчидан, жамият миқёсида демократик ўзгаришлар учун таъсирли хоҳиш ва ироданинг мавжуд бўлиши; иккинчидан, жамият аъзолари асосий кўпчилигининг ўзгариш-лар жараёнига тайёргарлиги; учинчидан, жамият аъзоларининг демократик ўзгаришлар зарур-лиги масаласида якдиллиги, яъни демократик консолидация даража-сининг кўтарилиб бориши ҳамда демократияга ўтиш даври вазифала-ри ва муаммоларини ҳал қилишга лаёқатлиликнинг кучайиб бориши. Ўтиш даври тушунчасини моҳиятини очиб беришда бугунги кунда анчагина шу билан бирга зиддиятли қарашлар ҳам мавжуд. Ўтиш даврига муносабат билдирган германиялик олим Леонид Левитин шундай ёзади: “Одатда, “ўтиш даври” сўзларини айнан тушуниб, уни ўтмиш ва келажак орасидаги бугун деб ўйлайдилар. Ўтиш даврининг пайдо бўлишида, бундай қарашларга кўра, ўтмиш – сабаб, келажак эса – мақсад тарзида воқе бўлади.” 2 Муаллиф фикрини давом эттириб шундай дейди: “Табиийки, ўтиш даврлари турли хилдаги тартибсиз жараёнлар, мавҳумликлар билан тўла. 2 Левитин Леонид. Дональд С. Карлайл. Ислом Каримов – Янги Ўзбек истон Президенти. –Т.: Ўзбекистон , 1996. 52- б.

Кимдир бу даврларни: “дарё бўйлаб узала тушган кўприк” деб ўхшатиб таърифлаган эди”. 3 С. Отамуратовнинг фикрича, ўтиш даври “мамлакатларнинг бир ижтимоий тараққиётдан иккинчисига ўтиш учун зарур бўлган оралиқ даври бўлиб ҳисобланади”. 4 Ўтиш даври ҳақида турли-туман фикрлар бўлишига қарамасдан уни бир тизимга келтириш, умумлаштириш асосида шаклланган таърифлар бугунги кунда деярли учрамаётганлиги сабабли “ўтиш даври”га юқорида берилган таърифни бошқалари билан таққослаш имконияти чекланганлигини ҳам назарда тутиш лозим. Шунингдек, мамлакатлар тарихий тажрибаси орқали бугунги кунга келиб ўтиш даврининг кўпгина умумий қонуниятлари ҳам аниқланди ва бу жараён давом этмоқда. Ўтиш даври ҳодисасининг тадқиқ қилиш ишларининг чуқурлашуви шу билан бирга бу жараённи бошидан кечираётган мамлакатлар амалиётида янги услуб ва воси-таларнинг қўлланиб бориши оқибатида умумий қонуниятлар кўлами-нинг янги кашфиётлар орқали кенгайиб бориши табиий, албатта. Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳар қандай жа-миятнинг демократик тараққиёти заминида ўтиш даврининг кенг қам-ровли мураккаб ва ўзига хос вазифаларини ҳал қилиш ётар экан, ушбу даврнинг энг дастлабки нуқтасидан бошлабоқ жамиятнинг демократик тараққиёт мўлжаллари ўта аниқлик билан белгилаб олиниши зарур. Бу ўринда демократияни бир зумда жорий этиш мумкин эмаслигини ва унинг ҳамма мамлакатларбоп модели мавжуд эмаслигини назарда тутиш лозим, яъни тайёргарликсиз демократик тартиботни ўрнатиш мумкин эмас. Тайёргарликсиз демократик тартибни ўрнатишга уринишнинг энг оғир оқибатларидан бири, жахон тажрибаси буни исботлаганидек, жамиятда 3 Ўша жойда. 53-б . 4 С. Отамуратов. Миллий ривожланиш фалсафаси. – Т.: Академия,. 2005. 212- б .

сиёсий-ижтимоий барқарорликнинг йўқотилишидан иборат бўлади. Маълумки, бундай барқарорлик йўқолганидан кейин, одатда, уни тиклаш учун жуда кўп йиллар керак бўлади, мамлакат тақдири таҳликали вазиятга тушиб қолади. Шунинг учун ҳам ўтиш даври ҳодисасига тўғри муносабат билдира олиш бир пайтнинг ўзида икки мураккаб вазифани ижобий ҳал қилишга хизмат қилади. Биринчидан, жамиятнинг янги ҳолатга ўтиши учун сув билан ҳаводек зарур бўлган сиёсий барқарорлик ва социал тинчликни сақлаб қолиш; Иккинчидан, жамиятда эволюцион равишда демократик тарақ-қиёт жараёнларини амалга ошира бошлаш имкониятларини шакллан-тириш. Агар ўтиш жараёнининг бошида юқоридаги вазифалар тўғри ҳал қилинмаса, йўл қўйилган хато ва камчиликлар оқибатини туза-тишга уриниш янада оғирроқ ва деярли самарасиз бўлиши тажри-балардан яхши маълумдир. Масаланинг энг муҳим томони шундаки, аслида ўтиш даврида йўл қўйиладиган ёки йўл қўйилиши мумкин бўлган нуқсонлар учун ўтиш даври ҳодисаси айбдор эмас. Балки бу аслида мутлақо субъек-тив омил фаолияти билан боғлиқ эканлигини ҳеч қачон эсдан чиқар-маслик керак. Шунинг учун ҳам демократик тараққиёт томон инти-лаётган жамиятда йўл қўйилаётган хато ва камчиликларни шунчаки ўтиш даври хусусиятлари билан изоҳлаб қўйиш, шу сабабли муам-монинг туб сабабларини кўра олмаслик ёки ўтиш даврида деган важ билан унга етарли даражада интилмаслик мазкур давр бериши мумкин бўлган ноёб имкониятларни рад этиш билан баробардир. Тўғри, ўтиш даврида табиий равишда объектив қийинчиликлар мавжуд бўлади. Лекин юқорида таъкидланганидек, субъектив омил томонидан жиддий нуқсонларга йўл қўйилса мазкур объектив муаммоларнинг ечимлари топилиш ўрнига, аксинча мураккаблашиб кетади. Бундай ҳолатда жамият янгиланиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган вазифаларни ҳал қила олмасдан, субъектив омил айби билан чигаллашиб кетган масалаларни ечиш билан овора бўлиб қолиши мумкин. Шу боис кўрилаётган масаланинг яна бир жиҳатига эътибор бериш ўринлидир. Яъни, маълумки ўтиш даврида

жамиятнинг қандай тузумга ўтиши масаласи ҳал бўлади. Бу давр натижасида автоматик равишда тоталитаризм ва авторитаризмдан айнан демократияга ўтиш ҳолати рўй беради, унга бошқа алтернатива йўқ деб ҳисоблаш катта хатодир. Бу демократия назариётчилари томонидан аллақачон исботланган. Шунинг учун ўтиш даври ҳақида фикр юритилганда унга даст-лабки туртки бўлган босқичнинг моҳиятига биринчи даража да эъти-бор бериш лозимдир. Сабаби, юқорида таъкидланганидек , авторита-ризмдан воз кечишнинг ўзи ҳали демократияга ўтишнинг бошланган-лигидан далолат эмас. Мавжуд сиёсий тартибот ўз қобиғи доирасида айрим такомиллашув жараёнларини амалга ошираётган бўлиши ҳам мумкинки, бундан эҳтиёт бўлиш керак. Бу ўринда ўтиш даврининг фақат демократия томон юз тутиши учун қандай умумий қонуният-ларга эътибор бериш лозимлиги ва бу борада қандай ўзига хосликлар мавжуд бўлишига эътиборни қаратиш ўтиш даврининг энг қийин ва нозик жиҳатлари бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ўтиш даврига нисбатан жамиятда тўғри тушунчаларни шакллантириш, ижобий натижаларга эришишнинг энг биринчи ва муҳим шартларидан биридир. Бунинг асосида эса ўтиш даври ҳақидаги тасаввурларни , сиёсий-ижтимоий маданий кўникма-ларни демократия манфаатлари томойилларидан келиб чиққан ҳолда шакллантириш ётади. Демак, ўтиш даврида биринчи навбатда демократик тараққиёт учун пойдевор яратилади. И.А.Пшеварский таъкидлаганидек, “Ҳар қандай ўтиш даврининг марказида мустаҳкам демократияни вужудга келтириш масалалари туради. Мустаҳкам демократиянинг хусусияти шундан иборатки, унда сиёсий кучлар ўз қадриятлари ва манфаат-ларини нг олдиндаги натижаси ноаниқ бўлган демократик институт-ларни биргаликдаги фаолиятларга бўйсундирадилар ва демократик жараёнлар оқибатларига итоат қиладилар. Кўпчилик зиддиятлар демократик институтлар ёрдамида ҳал қилинган тақдирдагина демократия мустаҳкам бўла олади”. 5 Демак, 5 Пшеварский А. Демократия и рынок. – М. : РоссПЕН, 20 0 1 . 91- б.

демакратлашувга хизмат қилувчи янги-янги омилларни тинимсиз равишда топиб бериш ҳамда уларни нг амалда ишлашини таъминловчи чораларни кўриб бориш лозим бўлади. Жамиятда бўладиган ҳар қандай ўзгариш иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий соҳаларнинг узвийлиги ҳолатида қаралгандагина, ўтиш даврининг моҳиятини туш у ниш мумкин бўлади: ўтиш даври мамлакатлар тараққиётининг бир ижтимоий-иқтисодий босқичдан иккинчисига ўтиши умумий қонуният бўлиши билан бирга, уларнинг ҳар бирида ўтиш жараёни ҳам турлича намоён бўлади. Барчасига хос бўлган асосий умумийлик эскисининг тараққиёт эҳтиёжларига жавоб бера олмаганлиги оқибатида янги босқичга ўтиш заруриятини келти-риб чиқариши билан боғлиқ. Шу маънода, ўтиш давридаги бош йўна-лиш “орқага қайтиш” эмас, балки “олдинга” юриш, пастдан юқорига кўтарилиш ёки олдинги даражага қараганда юксалиш, ривожланиш демакдр. Эски тузумни сақлаб қолиш йўлидаги турли уринишлар, қон тўкишлар, халқ бошига тушадиган турли фожиаларга қарамасдан, уларнинг қайси даражада содир бўлишидан қатъи назар, барибир ўтиш даврининг бош йўналиши ўзгармас бўлиб қолаверади. Шу маънода, Леонид Левитиннинг қуйидаги фикрига қўшилиш мумкин. “Посткоммунистик ўтиш даври-ўтиш даврининг кўринишларидан биридир, холос. Инсоният тарихида бундай даврлар озмунча юз бермаган. Улар ўзаро қанчалик фарқ қилмасин, асосий маъноси битта-жамият асосларини, яъни иқтисодиётини, сиёсий тизимини, маданиятини замонавийлаштириш” 6 ,- деб ёзади у. Аммо ана шу замонавийлаштиришни қайси ўлчов меъзонидан келиб чиқиб амалга оширмоқ керак, деган саволга жавоб топиш зарур бўлади. Зеро, замон ўзгарувчан, шиддат билан олдинга интилувчи жараён холос. Масалага ана шу нуқтаи назардан қараладиган бўлса, ўтиш даврининг тамом бўлиш мезонлари мавжудми ёки замон каби тўхтовсиз жараён ҳисобланадими, деган саволлар юзага келаверади. 6 Вопросы философии 3-сон, 2001, 53-б.

Аслида юқорида биз тушунчага берган таърифимизда тарихий тараққиётнинг бир ижтимоий-иқтисодий тузумдан иккинчисига ўти-ши учун зарур бўладиган алоҳида босқич эканлигини таъкидлаган-дик. Албатта, у маълум муҳлатдан кейин ўз поёнига етади ва жамият илгарига қараганда янги тараққиёт босқичида яшай бошлайди. Биз ана шундай жараённи аниқ тасаввур қилишимиз ва тушунишимиз зарур бўлади. Акс ҳолда, инсоният ўз бошидан ўтиш даврини ўтказиш билан яшайди ва бу охири йўқ бўлган жараён, деган нотўғри хулоса келиб чиқади. Мустақиллик туфайли Ўзбекистоннинг тоталитаризмдан аста-секин демократик жамият томон ўтишининг ўзига хос хусусиятлари ҳам бундан истисно эмас, албатта. Жамият эришган ютуқлар асосида тараққий қилиш имкониятларининг тугаши, унинг ўсиб келаётган эҳтиёжларини қондиришга қурби етмай қолиши, жамиятни янги поғонага кўтариш заруриятини келтириб чиқаради. Демак, биринчидан , ўтиш даврини жамият ўзи эришган имкониятлар асосида ривожланишнинг тугаши, ўсиб келаётган эҳтиёжларнинг қондиролмай қолишидан бошлаб, ундан юқори бўлган имкониятларнинг юзага келишигача бўлган муҳлат билан белгилаш мумкин. Иккинчидан , бир ижтимоий-иқтисодий, сиёсий тузумдан иккинчисига ўтиш даври ёки, оралиқ босқичининг муҳлати ана шу юзага келган тараққий қилиш жараёни намоён бўлиши билан тугайди. Учинчидан , инсоният фақат ўтиш даври билан яшамайди, балки унинг бошланиши бўлганидек поёни ҳам мавжуддир. Худди ана шу поёни тараққиёт даражаларини ёки тузумларнинг бирини иккинчиси билан фарқлаш имконини беради. Демак, демократик ривожланиш ана шу имкониятни инсон манфаатлари билан боғлайди. Бундай шароитда замоннинг эҳтиёжи ва ривожланиш даражаларида янги вужудга келган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий тузумнинг турли соҳаларида мавжуд бўладиган механизмларнинг барқарор ишлаши амалга ошади. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, давлат ҳаётида бар-қарор тараққий қилиш жараёни содир бўлади. Шу нуқтаи назардан ҳам Леонид Левитиннинг “посткоммунистик макондаги

ўтиш даври-ни замонавийлаштириш” мезони сифатидаги фикрига қўшилиш мум-кин. Унинг “…замонавийлаштириш муайян якун топгунча, яъни мам- лакат барқарор иқтисодий ривожланиш, сиёсий барқарорлик даража-ларига эришгун га ча бўлган давр ўтиш даври деб аталади” 7 , деган таърифига фақат замон нуқтаи назаридан қаралсагина тўғри бўлади. Зеро,инсонлар эҳтиёжлариннг тўла таъминланиши ва жамият тарақ-қиётининг юксак даражага кўтарилиши фуқаролик жамияти қурил-гандагина амалга ошади. Аммо фуқаролик жамиятини инсоният эҳ-тиёжларини қондира оладиган жамиятнинг энг юқори поғонага кў-тарилган ва унинг бундан кейин ривожланишига эҳтиёжи бўлмайди-ган “охирги манзил” сифатида қараш ҳам илмий нуқтаи-назардан тўғри бўлмайди. Чунки фақат эҳтиёжнинг юзага келишигина тарақ-қиёт заруриятини келтириб чиқаради. У тўхтаган дақиқадан бошлаб, тараққиёт ҳам тўхтайди. Шу маънода, дунёнинг бирон-бир давлатида мукаммал фуқаро-лик жамияти қарор топган деб айтиш қийин. Шунинг учун ҳам бугун инсоният фуқаролик жамиятига ўзи-нинг идеали сифатида қарамоқда ва уни қуриш учун фаоллик кўрсат-моқда. Ўтиш даври ҳақида фикр юритганимизда шуни алоҳида таъкид-лаш лозимки, фуқаролик жамиятигача бўлган барча тузумларнинг инсонлар манфаатлари ва эҳтиёжларини тўл а қондира олмаслиги боис, уларнинг биринчисидан иккинчисига объектив равишда ўтиши учун эҳтиёжни юзага келтириб туради. Бу ўз навбатида, янги тузумга ўтиш даврини бошлаб беради. Аммо демократик тамойиллар асосига қурилган янги жамиятга ўтиш бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Улар қуйидагилардир: биринчидан, айрим мамлакатларда демократик жараёнлар янги тузумнинг ичида шаклланади ва бу унинг халқ учун фаровон ҳаётни таъминлаш йўлидаги фаолиятида намоён бўлди. Тўғри , бу жараён силлиқ амалга ошмайди, балки ўта мураккаб кечади. Худди ана шу мураккаб 7 Вопросы философии. 3-сон, 2001. 53-б.

муаммоларни ҳал қилишга тўғри танлашдаги, яъни жамият тараққиётининг халқ манфаатларига қаратилганлиги инсоннинг тўла маънодаги ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминловчи жамиятга айланишига олиб келади; иккинчидан, ўтиш даври юксак даражадаги моддий имкониятлар юзага келиш и билан тугамайди, балки уларнинг халқ фаровонл и гини таъминлашга қайси даражада қаратилганлиги ва инсонлар эркинли-гининг таъминланганлиги билан боғлиқ бўлган жараён ҳисобланади. Улар нафақат мамлакатларнинг жуғрофий омилига, балки ана шу дав-латда яшаётган аҳолининг сиёсий маданияти ва менталитетига ҳам-оҳанг бўлишига ҳам боғлиқдир. Буларнинг ҳаммаси тарихий тарақ-қиёт босқичларида шаклланиб ва ривожланиб келган тажрибалардир. Айни пайтда, бугунги кунгача ўтиш даврининг фундаментал назарияси ишлаб чиқилмаган. Бунинг оқибатида мамлакатларнинг маълум тарихий босқични босиб ўтмасдан, уни четлаб демократик жамиятга ўтишга бўлган хатти-ҳаракатлар содир бўлмоқда. Бу, ўз навбатида, улар ҳаётида айрим ҳолатларда катта фожиаларни кел-тириб чиқармоқда. Шунингдек, бирор бир мамлакатга четдан демо-кратияни “экспорт” қилиб бўлмайди. Бундай уринишлар мамлакат-ларда беқарорликка сабаб бўлади, уни нг тараққиётдан орқага кетиши-га олиб келиши мумкин. Бундай мамлакатларга демократияни “экспорт” қилишдан кўра, унинг шаклланиши учун шарт-шароит юзага келишига имконият яратиш лозим бўл а ди. Хулоса қилиб айт-ганда, ўтиш даври ижтимоий- иқтисодий, сиёсий тузум эмас, балки мамлакатларнинг уларга ўтиши учун зарур бўладиган замирларни шакллантиришга кетадиган тарихий оралиқ босқич ҳисобланади. Унинг бошланиши энг аввало, мамлакатларда бўладиган сиёсий ўзга-ришлар ва унинг заминида эса иқтисодий, ижтимоий ҳамда маънавий соҳалардаги ўзгаришлар билан боғлиқ бўлгандагина янги жамиятнинг шаклланиши учун имкониятлар тўла юзага чиқади. Бунинг ўзига хос хусусияти ва алоҳидаги ҳақида Президент Ислом Каримов таъкид-лаганиек, “Ўтиш даври муаммоларининг йиғиндиси ва хусусиятлари бир вақтнинг ўзида қатор ғоят мураккаб ижтимоий-иқтисодий

вази-фаларни ҳал этишни тақозо қилади” 8 . Ўтиш даври қанчалик турли- туман бўлмасин, барибир барча ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тузумлар учун зарурдир. Чунки у ҳар бир вужудга келадиган янги жамият учун замин тайёрлаш имконияти ҳисобланади. Бу замин на-фақат иқтисодий, шунинг билан брга жамият аъзоларининг ўзларини ҳам янги жамиятга “мослаштириш” жиҳати ҳам зарур бўлади. Бу ўтиш даврининг бир нечта моделлари тажрибасини таҳлил этиш заруриятини вужудга келтиради. 2. Ўтиш даврининг моделлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари Ўтиш даври тушунчаси, унинг моҳияти ва зарурлигининг уму-мий назарий масалалари турли ижтимоий-сиёсий, иқтисодий фанлар томонидан инсоният тараққиётининг алоҳида босқичларида демокра-тик тамойиллар асосида фаолият кўрсатадиган жамиятга ўтишдаги турли моделларининг ўзларига хос хусусиятларни ўрганишни тақозо этади. Маълумки, тоталитаризмга асослангаи ижтимоий-сиёсий, иқти-содий босқичларнинг демократик жамиятга ўтиши ўта мураккаб жараён ҳисобланади. Унинг мураккаблиги шундаки, унгача содир бўлган тараққиёт босқичлари объектив эҳтиёж сифатида бирининг ичида иккинчиси шаклланиб келган, давлат ва унинг ижтимоий-иқтисодий муносабатлари шаклан ўзгарган бўлса ҳам, мазмунан у барибир оммани итоатда ушлаб туришга, унинг устидан ҳукмронлик қилишга қаратилган. Улардаги яна бир хусусият - «омма давлат учун» деган тамойилнинг амал қилганлиги билан ҳам характер-ланади. Демократик жамиятда эса, энг аввало, сиесий тузум тубдан ўзагариб, халқ ҳокимиятни бошқаришда бевосита ёки билвосита иштирок этади ва 8 Каримов И.А. “Ўзбекистон буюк келажак сари”. –Т.: Ўзбекистон, 1999. 74-б.

«омма давлат учун» эмас, аксинча, «давлат халқ учун» деган тамойилнинг устуворлиги асосида давлат бошқаруви амалга ошади. Шу маънода ҳам, демократик жамиятга ўтиш жараёни давлат-ларнинг барча соҳаларида туб ўзгариш ишларининг амалга оширили-ши натижаси сифатида намоён бўлади. Демократик жамиятга ўтишда сиёсий соҳада давлатнинг амалда-ги механизмлари тугатилади. Унинг ўрнига қурилаётган жамият манфаатларига жавоб бера оладиган механизмлар шакллантирилиб борилади. Иқтисодий соҳада эса, бозор муносабатлари қарор топади. Тараққиёт давомида омманинг ўз моддий манфаатдорлигини эркин қондира олиши асосида умумий иқтисодий ривожланиш содир бўла-ди. Маънавий-маьрифий соҳада инсон омили, қадр-қиммати юксак қадрият даражасига кўтарилади. Шундай жараёнлар туфайли жамият-нинг юксак интеллектуал куч асосида ривожланиши реалликка айла-нади. Шунинг учун ҳам бугунги кунда дунё мамлакатлари демократик жамиятга ўз идеали сифатида қарамоқда. Уни вужудга келтириш учун фаоллик кўрсатмоқда. Аммо демократик жамиятга ўтишнинг барча мамлакатлар учун ягона бўлган аниқ андозалари, яна ҳам аниқроғи, моделлари йўқ ва у бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки ҳар бир мамлакат ўзининг тузилиши, иқтисодий тараққиёт даражалари, моддий шу жумладан, интеллектуал имкониятларию халқнинг мента-литети, турмуш тарзи, урф- одатлари ва қадриятлари билан бир-биридан ажралиб туради. Уларни ҳеч қачон бир қолипга солиб бўлмайди. Унга ҳаракат қилиш нафақат ҳеч қандай самара берибгина қолмасдан, балки оғир оқибатларга олиб келиши мумкинлигини тарихий тажриба тасдиқлаган. Шунинг билан бирга демократик жа-миятга ўтишнинг барча мамлакатлар учун умумий бўлган қонуният-лари ҳам мавжуд. Жумладан, сиёсий тизимни ислоҳ қилиш, бозор муносабатларини шакллантириш, инсоннинг ўз ички имкониятлари-ни юзага чиқариш учун шарт-шароитларни вужудга келтириш, жа-мият тараққиётида

юксак интеллектуал салоҳият устуворлигини таъ-минлаш ва бошқа бир қатор қонуниятлар барча демократик жамият қуришга интилаётган мамлакатлар учун умумий ҳисобланади. Аммо умумий қонуниятлар барча мамлакатларнинг ўзига хослигини ҳисоб-га олган ҳолда демократик жамиятга ўташни инкор этмайди. Аксин-ча, ўтиш даврида мавжуд бўладиган муаммоларнинг маъно-мазму-нини теран англаган ҳолда, уларни собитқадамлик билан ҳал қилиш имконини беради. Демократик жамиятга ўтиш деганда, мамлакатларнинг турли тузумлардан (тоталитаризм, капитализм, ҳарбий диктатура ва ҳ.к.) демократик тамойиллар асосида ривожланиши учун вужудга келти- риладиган имкониятга кетадиган оралиқ тушунилади. Худди ана шу вақт ичида демократик жамият учун зарур бўладиган иқтисодий, ижтимоий- сиёсий ва маънавий-маърифий имкониятлар яратилади. Оралиқ вақтнинг бошланиши ва унинг ўз поёнига етиши ўтиш даври масалалари қаторидаги знг муҳим аҳамиятга моликдир. Чунки бутун бу масала илмий адабиётларда ўз ечимини топганича йўқ. Унга аниқ-лик киритмаслик эса ўтиш даврининг боши ва охири қаердалигини билиб олиш имконини бермайди. Тўғри, ўтиш даври икки йўналишда иқтисодий ҳаётда ва сиёсий ҳокимиятда пировардида демократик жамиятга олиб борувчи туб ўзгаришларнинг содир бўлиши ва унинг асосида ижтимоий ҳамда маънавий-маърифий соҳаларда олиб бори- ладиган ислоҳотларнинг бошланиши билан характерланади. Ўтиш даврининг тугаши эса демократик тамойилларнинг тўлалигича ҳаётий реалликка айланиши билан боғлиқ бўлади. Бугунгача демократик тамойиллар асосида ривожланаётган мамлакатларнинг ўтиш даври тажрибаларига асосланиб, бу даврнинг 3 та асосий йўли ёки модели шаклланганлигини таъкидлаш мумкин. Унинг биринчиси - классик анъанавий йўл ҳисобланади. Клас-сик йўл деганда, инсониятнинг демократик тараққиёт йўлига ўгиш-нинг дастлабки шакли ва унинг дунёдаги кўпчилик мамлакатлар та-раққиётида самара берган

андозаси тушунилади. Бу йўлнинг харак-терли хусусияти шундаки, унда ташқи кучларнинг аралашувисиз, мамлакатнинг ўз ички имкониятларига таянган ҳолда демократик жамиятга ўтиши амалга ошади. Бу йўлнинг яна бир асосий хусусияти шундаки, у узоқ тарихий босқичда содир бўлади. Ўтиш даврида сиё-сий соҳада қанча бўхронлар содир бўлишига қарамасдан, иқтисодий соҳада ислоҳотлар амалга оширила бошланади. Бу соҳадаги муҳим тадбир хусусий мулкчиликни қарор топтириш ҳисобланади. Худди ана шу тадбирнинг муваффақиятли амалга оширилиши, мамлакат ҳаётининг бошқа соҳаларида, хусусан ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маданий соҳаларда ҳам ислоҳотларнинг амалга оширилишига имкон беради. Классик ўтиш даврининг характерли томони - иқтисодий соҳада хусусий мулкчилик ривожланиши туфайли аҳолининг кўпчилик қис-ми иш билан таъминланиши мумкин. Аммо асосий моддий бойлик-нинг бир қисми одамларда тўпланиши, бошқаларнинг эса унга қарам бўлиб қолишлари мамлакат ички ҳаётида катта бўҳронлар, ҳатто фуқаролар урушини келтириб чиқариши мумкин. Бу жараён мулк эгаларининг аҳоли фаровонлигини таъминлаш томон қиладиган ҳара-катлари ўзининг самарасини бера бошлагунича давом этади. Худди ана шу жараёнлар заминида аҳолининг сиёсий онги ҳам ўсиб боради. Уларнинг ўз ҳуқуқлари таъминланишига эришишга интилиши кучая-ди. Бу ўз навбатида мамлакат сиёсий ҳаётида демократик жараёнлар-нинг юзага келиши ва унинг ўсиб боришига ўз таъсирини ўтказади. Классик ўтиш даврининг бошланиши капиталистик муносабат-ларнинг юқори босқичи, унинг иқтисодиётда ислоҳотлар ўтказмасдан тараққий қилишига имконият етмай қолиши оқибатида юзага келади. Бу йўлнинг классик (анъанавий) йўл дейилишига сабаб шуки, мамлакатларнинг демократак жамиятга ўтиши дастлаб худди ана шу куринишда намоён бўлган эди. Бугун юксак тараққиётга эришган мамлакатларнинг аксарияти ана шу йўлдан борганлар. Классик йўл

муаммоларнинг кўплиги, уларни ҳал қилишнинг мураккаблиги, аҳолининг бу жараёнга «кўникиб» бориши каби масалалар билан боғлиқ бўлганлиги учун ҳам, Оврупо мамлакатларида бу жараён икки, икки ярим асргача давом этди. Ана шу муҳлат ичида мамла-катларда иқтисодий соҳадаги ютуқларнинг заминида демократик қадриятлар ҳам шаклланди. Бу мамлакатларда фуқаролик жамиятини такомиллаштириш жараёнлари давом этмоқда. Демократик жамиятга ўтишнинг иккинчиси - инқилобий йўл ҳисобланади. Унинг характерли хусусияти шундаки, давлатларда вужудга келтирилган катта иқтисодий салоҳият кўпчилик аҳолининг турмуш тарзи нисбатан юқори бўлганлигига асосланиб, дастлаб мамлакат сиёсий ҳаётида кескин ўзгаришлар амалга оширилади. Яъни, амалдаги ҳокимият шакли барбод бўлади ҳамда унинг ўрнига янги, демократик жараёнларни ривожлантиришга мойил бўлган ҳокимият шакли ва унинг инфратузилмаси вужудга келади. Улар ўз навбатида иқтисодий ҳаётда кескин ислоҳотларга имконият яратади. Хусусан, амалдага миллий валюта бекор қилинади (синдирилади). Бу эса иқтисодий ислоҳотларни ўтказиш шарт- шароитларининг имко-ниятларини излашни тақозо қилади. Бунинг оқибатида аҳолининг қўлидаги моддий маблағлар ўз қийматини йўқотади ва мамлакат сиёсий ҳаётида бўлгани каби, иқтисодий ҳаётда ҳам демократик жараёнларнинг ривожланиши содир бўлади. Бу йўл ўта хавфлидир. Инқилобий йўл учун зарур бўлган асосий омиллар қаторида: а) собиқ тузум шароитида хусусий мулк куртакларининг сакланиб қолганлиги; б) демократик қадриятларнинг куртаклари мавжудлиги; в) мамлакат ҳаётини демократик тамойиллар асосида қайта қуришга қодир бўлган интеллектуал салоҳиятнинг етарли бўлиши; г) аҳолининг маълум бир қисми ана шу демократак жараёнга ҳеч бўлмаганда мойил бўлиши каби жиҳатлар ҳал қилувчи омилдир. Уларнинг

ҳар бири инқилобий йўл учун алоҳида аҳамият касб этади. Масалан, интеллектуалларнинг ролини олиб кўрайлик. Улар мам-лакат ҳаётида бўладиган ҳар бир ўзгаришни юзага келтирувчи асосий қудрат ҳисобланади. Халқ ҳокимиятдан кўра, уларга кўпроқ ишонади ва эргашади. Шу маънода ҳам, улар оммани уюштиради ва демо-кратик жараёнларга йўналтиради. Шунинг билан бирга интеллектуал-ларнинг ўзи ҳам демократик жараёнларнинг мураккаб муаммоларини ҳал қилишда бардош бера оладиган, уюшган куч даражасига кўта-рилган бўлиши лозим. Интеллектуалларнинг характерли хусусияти шундаки, улар бошқа ижтимоий табақалардан кўра, жамият ҳаётида юзага келадиган жараёнларни олдиндан билишга интилишади ва бу ўзгаришларнинг бошида тура олишади. Аҳолининг маълум бир қисми мамлакатнинг ўтиш давридаги мураккаб шароитларга мойил бўлиши зарурлиги омили ҳам демократик жамият учун алохида аҳамиятга эгадир. Бу жараёнда аҳоли мураккаб муаммоларни ҳал қилишда фақат кузатувчи бўлиб, уларни ҳал қилишда фаол иштирок қилмас экан, инқилобий йўл ҳеч қандай самара бермайди. Аксинча, инқилобий йўл мамла-катнинг тараққиётдан орқада қолиб кетишига олиб келади. Интеллек- туалларнинг ана шу кескин ўзгаришлардаги якдиллиги уюшган ташкилотлари ва ҳаракатлантирувчи кучларига айланишини тақозо этади. Инқилобий йўл жамиятнинг сиёсий ҳаётида кескин бурилиш содир этади. Мамлакатлар сиёсий тизимида бошқарувнинг моҳиятан бутунлай янги нодемократик шакли вужудга келади. Улар ўзаро ички курашларнинг авж олиши, баъзи мамлакатларда қон тўкилишига ҳам сабаб бўлади. Бу йўл анча мураккаб ва мамлакат ҳаётида жуда катта бўҳронларга олиб келишини ҳисобга оладиган бўлсак, уни демокра-тия тамойиллари тақозо этмайди. Демократик жамиятга ўтишнинг учинчиси - эволюцион ёки босқичма- босқич йўл ҳисобланади. Унинг характерли хусусияти шундаки, мамлакатда амалдаги сиёсий ҳокимият тугатилиб, унинг ўрнига янги ҳокимият вужудга келиши билан, эскини кескин, «бир зарб» билан тугатмасдан, босқичма-

босқич, вазминлик билан тугатиб борилади. Ҳатто, уларнинг айрим имкониятларидан ҳам фойдалана-ди. Худди ана шу жараёнда иқтисодий ислоҳотлар олиб борилади ва бу йўналишда янги муносабатлар шакллантарилади. Бу йўлнинг ўзига хослиги сиёсий ва иқтисодий ҳаётда ўтказилаётган ислоҳотлар билан ҳамоҳанг равишда маънавий-маърифий соҳаларнинг ҳам янги эҳ-тиёжлар асосида ривожлантирилиб борилишида ифода бўлади. Хўш, нима учун аста-секин, босқичма-босқич ўтиш зарурияти туғилади? Агар аста-секин ўтиладиган бўлса, унинг классик йўлдан фарқли томони нимада? Унда ҳам аста-секинлик билан демократик жамиятга ўтилганку? Эволюцион йўлнинг классик (анъанавий) йўлдан фарқли томон-лари мавжуд. Улар қуйидагилардан иборат. Биринчидан, классик йўлдан ривожланиб бориш истаги демо-кратик қадриятлар мавжуд жамиятда юзага келади. Бунда фаолият кўрсатаёттан тузумнинг тараққий қилиши, мулк эгаларининг оддий халқ эҳтиёжларини қондиришига йўналтарилиб борилади. Унинг ўзига хос хусусияти, ҳар икки томоннинг ҳам манфаатдорлигидадир. Бундай шароитда демократик қадриятлар ижтимоий-сиёсий муноса-батларни маърифатлаштириш туфайли халқ фаровонлигини таъмин-лаш омилига айланиб қолади. Ҳозирги даврда кўпчилик мамлакатлар эволюцион йўл тоталитаризм ёки диктатуралар ҳукмронлигини бар-бод этишнинг бирдан-бир тўғри йўли эканлигини тасдиқламоқда. Айниқса, ўртача ривожланган мамлакатларнинг демократияга ўтиши учун хос бўлган бу йўл мамлакатлар ҳаётида кескин ўзгаришларни амалга оширишнинг имкониятлари бўлмаганлиги билан ҳам боғ-лиқдир. Иккинчидан, классик ўтиш йўлида аҳолининг дунёқараши ўзгариб боришини тақозо қилган бўлса, тоталитаризм - омманинг онгини тўлалигича

ўз манфаатларига бўйсундирган жамият бўлган-лиги учун ҳам уни бирданига демократияга мослаштириш ниҳоятда мураккаб кечади. Чунки онгни ўзгартириш қисқа вақтда амалга ошадиган жараён эмас, у жамият ҳаётида бўладиган ўзгаришларга мос равишда содир бўлади. Айниқса, бу жараён саноат ишлаб чиқариши кам тараққий қилган, аграр сектор етакчилик қиладиган мамлакатларда аста-секин-лик билан амалга ошиши ҳам қонуниятдир. Чунки бундай мамлакат-ларда аҳолининг сиёсий маданияти кескин ўзгартиришлар эҳтиёж-ларидан орқада қолган бўлади. Учинчидан, классик ўтиш учун хос бўлган капиталистик муно-сабатлар шароитида демократияга ўтишда эски тузум хавф туғдир-майди, балки у ўрнини тараққиёт қилаётган янги демократик муно-сабатларга бўшатиб бера бошлайди. Тоталитаризм эса янги демократик жараёнлар учун хавф туғдиради. Чунки унинг ҳукмронлиги даврида шаклланган, кучга таянган муносабатлар ва маънавий-маърифий салоҳият демократик жараёнлар ривожланишига қаршилик кўрсатиб туради. Буни ҳисобга олмаслик мумкин змас. Шунинг учун ҳам Ўзбекистоннинг демокра-тик жамиятни барпо этишда Президент И.А. Каримов таъкидлагани-дек, «Давлат ва жамиятни ислоҳ этиш ҳамда модернизация қилишда ўзбек моделининг муҳим таркибий қисми бўлган босқичма-босқич-лик тамойилига бундан буён ҳам қатъий амал қилиниши таъмин-ланади». 9 Шунинг билан бир қаторда мамлакатнинг тараққиёт даражаси, халқнинг менталитети, урф-одатлари ва қадриятларини ҳисобга олиш эволюцион йўлнинг катга имкониятларидан бўлиб, бу ўтиш даврида нисбатан кам талофатлар содир бўлишига сабаб бўлади. 9 Каримов. И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократ лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиишир. –Т.: Ўзбекистон, 2005, 34-б.

Кўпгина олимлар бугунги кунда эволюцион йўлни ўтиш даври учун энг мақбул йўл сифатида тан олмоқдалар. Жумладан, Россия Фанлар академиясининг академиги А.Н. Яковлев шундай ёзади: «...инқилоб, бу - боши берк кўча, йўлини йўқотиш демакдир. Ўзаро жанжал ва тўполонлар шароитида ҳам қуйидан, ҳам юқоридан бошла-надиган жиноятлар авж олади. Шу тариқа люпенлар жинояти ҳоки-мият жинояти билан бир-бирига аралашиб кетади. Инқилоб даврида шафқатсизлик мисли кўрилмаган даражага етади. У олға ривожланиш ҳақидаги назарияларни яратади-ю, охир- оқибатда ўзи ана шу ҳаракат йўлига тўғаноқ бўлади. Фақат табиий, тадрижий йўл инсонга қони-қиш туйғусини, жамиятга эса ўз тараққиётини изчил, пухта ўйланган, режали тарзда амалга ошириш имконини беради». 10 Эволюцион йўлнинг яна бир афзаллиги шундаки, бугун инсо-ният жуда катта интеллектуал камолот даражасига кўтарилди. Шу-нинг билан бирга, унинг эҳтиёжлари ҳам унга мос равишда ривож-ланиб бормоқда. Ана шу икки жараённи уйғун ҳолатда ривожланти-риш имкониятини фақат эволюцион йўлдан бориш билан ҳал қилиш мумкин бўлади. Бугун худди ана шу йўл фожиаларга олиб келувчи қарама-қаршиликларнинг оддини олишга ва тараққиётга муросаю мадора йўли билан эришиш имконини бермоқда. Бу йўл бугун ўз мустақиллигини қўлга киритиб энди тараққий зтган Осиё, Африка, Лотин Америкаси мамлакатлари учун ҳам самарали ҳисобланади. Улар ҳозир тараққиётнинг қайси босқичларида бўлишларига қарамас-дан, демократик тараққиёт босқичига ҳам табиий-тадрижий йўлдан боришлари пировард мақсадга эришиш демакдир. Аммо уларнинг ички ҳаётига аралашув, демократияни ташқаридан «бир зарб» билан киритишга ҳар қандай уринишлар кутилган натижа бермайди. Бундай ҳолат фақат мамлакатда ички ва ташқи зиддиятларнинг кучайишига, демократиянинг бунёдкорлик кучига эмас, уни тараққиётдан орқага улоқтириб ташловчи вайронакор куч сифатида намоён бўлишига олиб келади. Бундай шароитда мамлакатда фуқаролар 10 Яковлев А. Н. Қайтадан кашф этилган мамлакат. Сўз боши ўрнида. «Халқ сўзи», 2001 йил 9 февраль.

уруши келиб чиқиши мумкин. Бу эса ўз навбатида мамлакатлараро, миллатлараро қарама-қаршиликларни кучайтириб, демократиянинг қарор топишига йўл қўймайди. Эволюцион йўлнинг самарали ривожланиши учун ташқаридан бўладиган ҳар қандай «ёрдам» мамлакатда демократик жараёнлар ривожланиши учун зарур бўладиган шарт-шароитларни юзага келти-ради. Чунки демократия ҳокимият бошқарувида халқнинг иштирок этиши билан белгиланар экан, уни мажбурлаб, бошқарув жараёнига жалб қилиб бўлмайди. Унинг учун эҳтиёж, зарурият, шарт-шароит-ларнинг юзага келиши ва халқнинг ундан фойдаланишига бўлган “табиий” интилиши шаклланмоғи керак бўлади. Ана шу жараённинг юзага келиши эволюцион йўл билан демо-кратик жамиятга ўтиш имконини беради. Бу йўлнинг самарадорли-гини Ўзбекистон мисолида кўриш мумкин. Хуллас, эволюцион йўл бугун дунё мамлакатларининг ривожла-нишига ва минтақаларда барқарорликнинг юзага келишига хизмат қилмоқда ҳамда умумий тараққиёт учун самара бера оладиган йўл сифатида эътироф этилмоқда. Бу жараёнларни ўрганиш зарурий эҳтиёждир. 3. Ўзбекистонда демократик жамиятга ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритганидан кейин, у тараққиётнинг қайси йўлини танлайди, уни амалга ошириш учун қан-дай стратегик вазифаларни белгилайди ва уларни амалга ошириш-нинг қандай механизмларини ишлаб чиқариш зарур бўлади, деган масалалар кун тартибида турар эди.

Уларни аниқ белгилаб олмасдан туриб мустақилликни сақлаб қолиш ҳам мумкин эмас эди. Чунки мақсадлар ва уларни амалга оширишнинг илмий жиҳатдан асосланган аниқ концепциясининг бўлмаслиги, албатта, жамиятни парокандаликка олиб келади. Буни олдиндан англаган Президентимиз Ислом Каримов ўзи-нинг қатор асарларида қурилажак жамият тўғрисидаги аниқ концеп-цияларни ишлаб чиқди. 1992 йилда яратилган “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли” асарида бош вазифа “халқчил адолатли жамиятни барпо этиш” – деб белгилаб берган бўлса, 1993 йилда яратилган “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” номли асарида қурилмоқчи бўлган жамиятнинг модели, унинг назарий асослари (андозаси) аниқ белгилаб берилдики, у тараққиёт-нинг “ўзбек модели” деган ном олди. Президентимиз Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида “бошқариладиган иқтисодиёт” ёки “бошқариладиган демократия” деб аталган моделларнинг бизга мутлақо тўғри келмаслиги ва биз давлат ва жамиятни ислоҳ этиш ҳамда модернизация қилишда ўзбек моделининг муҳим таркибий қисми бўлган босқичма-босқичлилик тамойилига бундан буён ҳам амал қилишимизни яна бир бор таъкидлади. Ҳақиқатдан ҳам орадан 15 йил ўтиб бу йўл ўзини оқлади. Мамлакатимизда демократик сифатларга эга бўлган тизим шаклланиб бормоқда. Ўзбек моделининг моҳиятини белгилаб берувчи 5 тамойил Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлининг асосини, ўтиш даври дастурининг негизини ташкил этади. Уларнинг амалга оши-рилиши мамлакатимизда ижтимоий-сиёсий барқарорликни, энг муҳи-ми, бозор муносабатларини изчил жорий этишни таъминламоқда. Ўзбек моделининг рационал мағзи жамиятни инқилобий тарзда эмас, балки эволюцион- тадрижий равишда ислоҳ этишни назарда тутади.

Шунингдек, демократик жамиятни барпо этиш – жуда ҳам мураккаб жараён бўлиб, у бирор-бир мамлакатда осонликча амалга ошмаган. Чунки, одамларнинг турмуш тарзига айланган эски тузумни тугатиш ва унинг ўрнига янгисини қуриш зарур бўлади. Янгисини қуриш эса осонликча амалга ошмайди. Ўтиш даврининг у ёки бу йўлини танлашда умумий имко-ниятлар билан бирга ҳар бир мамлакат ва миллатларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш ҳам катта амалий аҳамиятга эгадир. Чунки, ўтиш даврида содир бўладиган қийинчиликларни енгиб ўтишда аҳолининг турмуш шароити ва ўзига хос менталитетини ҳисобга олиш лозим бўлади. Шу маънода, айтиш мумкинки, бирор бир мамлакатга бошқа мамлакатларнинг тажрибаларини айнан татбиқ қилиб бўлмайди. Ўзбекистон бозор муносабатларини шакллантиришнинг ва демократик жамият қуришнинг эволюцион йўлини танлади. Бу йўлнинг Ўзбекистон учун энг мақбул йўл эканлиги Президентимиз томонидан илмий асосланди ва унинг концептуал ғояларини фунда-ментал тарзда босқичма-босқич амалга оширишга киришилди. Демо-кратияга асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишнинг ўзига хос хусусиятларидан бири бу мазкур жараённинг узлуксиз давом этиши-дир. Тажрибалар шуни кўрсатадики, маълум вақт ўтгач, босиб ўтил-ган йўлга холисона баҳо берилади ва танланган стратегияга мос ўзгартиришлар киритилади. Бугунги шиддаткор давр ва мураккаб ҳаёт бу йўлда халқимиз олдига ҳал қилиниши лозим бўлган янги-янги долзарб вазифаларни қўймоқда. Жумладан, Ўзбекистонда демократияни янада ривожлан-тириш, сиёсий жараёнда кенг аҳоли оммасининг фаол иштирокини таъминлаш, ислоҳотлар самарадорлигини ошириш, мамлакатни модернизация қилиш бўйича давлатимиз раҳбари белгилаб берган устувор йўналиш ва вазифалар ҳам бугунги ҳаёт талаби сифатида ғоятда муҳим аҳамият касб этмоқда. Шу боис,

уларни амалга ошириш борасидаги ёндошувларни аниқлаб олишда бугунги давр талабларини инобатга олган ҳолда иш тутиш лозим. Мустақиллик йилларида, биринчидан, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини қуриш чора-тадбирлари изчил ва қонуний тус олди. Ўтган давр мобайнида жамият ҳаёти ва келажагини белгилаб берадиган қонунлар яратилди, ҳуқуқ-тартибот идоралари мустаҳкам-ланди, ижтимоий ҳимоянинг янгича мазмундаги тизими барпо этил-ди. Юртимизда демократлаштириш жараёни ва парламент фаолияти-нинг самарадорлигини таъминлашга эришилди, кўппартиявийлик тизими шаклланди, ўзини ўзи бошқариш тузилмалари айниқса “маҳалла институти”га эътибор кучайди. Жамиятимиз олдига қўйилган принципиал масалаларни ўз вақ-тида самарали ҳал этиш учун изчил чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалиётга татбиқ қилишни бугун замоннинг ўзи тақозо этмоқда. Энг аввало, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятининг конституциявий асосда бўлиниши тамойилини оғишмай амалга ошириш, давлат бошқарувининг замонавий ва самарали усулларини шакллантириш, жойларда янгича бошқарув тизимини ташкил этиш, суд ҳокимиятини ислоҳ қилиш шулар жумласидандир. Буларнинг ҳаммаси адолатли ҳуқуқий давлат асосларини шакллантиришга хизмат қилади. Ўтган даврда халқимизнинг ўзига хос хусусиятлари, давлатчи-лик борасидаги қадимий анъаналари ҳамда жаҳондаги энг илғор тажрибаларга асосланган тарақиётнинг йўли белгилаб олинди. Бу, биринчидан, юртимизда ҳокимият ва бошқарув идоралари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг шаклланиши ва такомиллашувига, улар фаолиятининг янгича маъно-мазмун касб этишига туртки берди, иккинчидан, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳа-ларида олиб борилаётган ислоҳотларни ягона мақсад йўлида амалга ошириш учун зарур шарт-шароит яратди.

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлидаги илк сабоқлар давлат қурилишининг тадрижий ривожланиш мақсад-ларини янада чуқурроқ англаш, ҳаётнинг ўзи долзарб қилиб қўяётган муаммоларни ҳал этишнинг стратегик йўналишларини аниқлаш имкониятини берди. Бу борада маъмурий-буйруқбозлик иллатларига барҳам бериш, миллий давлатчилик анъаналарини тиклаш ва ривож-лантириш учун зарур ташкилий-ҳуқуқий асосларни яратиш вазифаси ҳал этилди. Навбатдаги устувор вазифа – демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг ҳозирги босқичида ҳуқуқий давлат тамойилла-рини амалда рўёбга чиқариш, давлат органлари, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар фаолияти устидан жамоат назоратини ўрнатишдан иборат. Маҳаллий ҳокимият органларининг иш самарадорлигини оши-риш жараёнида вакиллик ҳокимиятининг тутган ўрни ва салоҳиятини кучайтириш, айниқса, уларнинг назорат функцияларини қонуний асосда мустаҳкамлаш масалалари муҳим аҳамият касб этади. Давлат қурилиши жараёни билан боғлиқ муҳим масалалардан яна бири – бошқарув тизими учун кадрлар тайёрлаш ва уларни тақ-симлаш масаласидир. Зеро, Президент Ислом Каримов таъкидлагани-дек, “Ўтиш даврининг ва бозор муносабатлари қарор топиши-нинг, демократик жамият ва ҳуқуқий давлат шаклланишининг энг мураккаб вазифаларини ҳал этишга қодир бўлган юқори билимли, касб тайёргарлиги кучли кадрларни тайёрлаш бизнинг бутун фаолиятимизнинг муҳим устуворлиги ҳисобланади” . 11 Бинобарин, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини шакл-лантириш узлуксиз давом этадиган жараён бўлгани сабабли, маълум вақт ўтгач, босиб ўтилган йўлга холисона баҳо берилиши ва танлан-ган стратегияга мос муайян ўзгартиришлар киритилиши – бу ҳаёт тажрибасидан ўтган табиий ҳол. Шу боис, Президентимиз ўз маъру-засида жамиятимизни 11 Қаранг: “Халқ сўзи”, 1999 йил 17 февраль.

демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиш билан боғлиқ бешта йўналишни белгилаб берди. Биринчи йўналиш бўйича амалга ошириладиган устувор вазифа – мамлакат парламентининг бугунги тараққиётимизда тутган ўрни ва таъсирини кучайтириш, ҳокимиятнинг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида мутаносиблик ва барқарор муносабатга эришишни назарда тутади. Ушбу йўналиш бўйича амалга оширили-ши лозим бўлган вазифаларга қуйидагилар киради: - Президент ваколатларининг бир қисмини парламентнинг юқо-ри палатаси – Сенатга ва ҳукуматга ўтказиш, профессионал, доимий асосда ишлайдиган қуйи – Қонунчилик палатасини шакллантириш, унинг ваколат ва ҳуқуқларини кенгайтириш; Бош вазир ва умуман, мамлакат ҳукуматининг роли ва масъулиятини кучайтириш; - суд ҳокимияти мустақиллиги ва эркинлигини мустаҳкамлашга қаратилган аниқ, қонуний чора-тадбирларни амалга ошириш; парла-мент ўз ваколатларини самарали амалга ошириши, ҳар томонлама асосли ва пишиқ- пухта қонун ва қарорлар қабул қилиш учун зарур бўлган ўзаро мувозанат ва назорат тизимини яратиш; - аҳолининг мамлакат ижтимоий ва сиёсий ҳаётидаги иштироки кўламини янада кенгайтириш; - ўзини ўзи бошқариш органлари: маҳалла, маҳалла қўмиталари ва қишлоқ фуқаролар йиғинларининг жамият ҳаётида тутган ўрни ҳамда ваколатларини амалда кучайтириш; - сиёсий партиялар ва фуқаролик институтларининг давлат аҳамиятига молик энг муҳим қарорларини қабул қилишда тутган ўрни ва таъсирини кучайтириш.

Ушбу вазифаларни бажариш, ўз навбатида, тадрижий янгила-нишлар, ижтимоий муносабатлар ва турмуш тарзининг такомилла-шуви, одамлар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлаш билан узвий боғлиқ. Иккинчи йўналиш бўйича амалга ошириладиган устувор вази-фалар суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада либераллаштириш-ни назарда тутади. Бу борада амалга ошириладиган ишлар жумласига қуйидагилар киради: судларнинг чинакам мустақиллиги ва эркинли-гини таъминлаш; суд органларининг ролини ошириш ва прокуратура ваколатларининг бир қисмини судларга ўтқизиш; шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, шунингдек, бошқа процессуал мажбурий чора-ларни қўллаш учун санкция ҳуқуқини судларга ўтказиш; суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш борасида жазолаш тизимидан ўлим жазосини чиқариб ташлаш; суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лари ходимларининг масъулиятини кучайтириш; тадбиркорлик, биз- нес ва хусусий сектор вакилларига нисбатан муносабатни тубдан ўзгартириш назарда тутилади. Учинчи йўналишда ги муҳим масалалар оммавий ахборот воси- таларини ривожлантириш, улар фаолиятида демократик андозаларни жорий этиш борасида аниқ ва изчил чораларни амалга оширишни назарда тутади. Бу йўналишда матбуот, телевидение, радио фаолия-тини янада либераллаштириш; уларнинг мустақиллиги ва эркинлиги-ни, айниқса, иқтисодий эркинлигини таъминлаш; оммавий ахборот воситалари фаолиятининг такомиллашувига хизмат қиладиган муста-қил жамоатчилик жамғармасини ташкил этиш; давлат телевидениеси негизида жамоатчилик телевидениеси каналларини босқичма-босқич шакллантириш муҳим вазифалар сирасидандир. Шу билан бирга, телерадио индустрияси бозорини янада ривожлантириш, тижорат ва ҳудудий нодавлат телерадиостудияларнинг фаолият юритиши учун зарур шарт-шароит яратиш; ғоялар ва дастурлар ижодий рақобат муҳитини вужудга келтириш бўйича аниқ чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; замонавий

рақамли ахборот техно-логияларини жорий этишни жадаллаштириш вазифаларини амалга ошириш талаб этилади. Тўртинчи йўналиш бўйича амалга ошириладиган устувор вазифалар ташқи сиёсатимиз билан боғлиқ. Бунда Ўзбекистон ташқи сиёсатида мамлакатимиз манфаатларини ҳимоя қилиш; миллий ман-фаатларимизни эътиборга олган ҳолда чет мамлакатлар билан фаол ҳамкорлик олиб бориш; халқаро муносабатларни мафкуралаштириш-га қаратилган ҳар қандай уринишларга курашиш муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда Марказий Осиёда тинчлик ва осойишталикни сақлаш, бу минтақани барқарор хавфсизлик ҳудудига айлантириш; интеграция жараёнлари ва бозор ислоҳотларини ривожлантиришга, минтақада умумий бозорни шакллантиришга алоҳида аҳамият зарур. Бу борада минтақага хос иқтисодий, сув энергетикавий, транспорт коммуникациявий, экологик хусусиятга эга бўлган минтақавий масалаларни ҳал этиш учун ўзаро ҳамжиҳатликка эришиш ва амалий ҳаракатлар механизмини шакллантириш, Шанхай ҳамкорлик ташки-лоти, Марказий Осиё ҳамкорлик ташкилоти, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ва бошқа ташкилотлар билан ўзаро фойдали алоқаларни янада ривожлантириш лозим. Бундан ташқари, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти доирасидаги ҳамкорликни ривожлантириш, Европада Хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти, Европа Иттифоқи ва НАТО, Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, осиё тараққиёти банки ва бошқа йирик, нуфузли хал-қаро институтлар ҳамда ташкилотлар билан алоқаларни янада мус-таҳкамлаш мақсадга мувофиқ. Бешинчи йўналиш бўйича амалга ошириладиган муҳим усту-вор вазифалар иқтисодий соҳага алоқадор. Бу ўринда асосий эътибор бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркин-лаштириш; хусусий тармоқнинг жадал ривожланишини, унинг мам-лакат

иқтисодиётидаги улуши кўпайишини таъминлаш; давлат тузил-маларининг хусусий тадбиркорлик фаолиятига аралашувини янада камайтириш масалаларига эътибор қаратилади. Хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, кичик бизнес ва фермерликни ривожлантириш борасидаги ислоҳотларни чуқурлашти-риш ва уларнинг кўламини кенгайтириш бу борада амалга оширили-ши лозим бўлган муҳим вазифалар сирасидандир. Солиққа тортиш тизимида қўшимча имтиёзларни жорий этиш, фаолиятнинг айрим турлари билан шуғулланиш учун рухсат олиш тартибини соддалаш-тириш, кичик бизнес субъектларини соддалаштирилган тарзда рўй-хатга олиш тизимини босқичма-босқич жорий этиш ҳам шундай вазифалар қаторига киради. Ер ажратиш ва фермерларни танлаш ишлари ошкора, адолатли тарзда ва уларнинг фақат танлов (тендер) асосида ўтказилишини таъминлаш ҳамда бу соҳада шартномавий мажбуриятларни бажариш юзасидан қатъий интизом ўрнатилишига алоҳида эътибор бериш даркор. Мамлакатнинг банк ва молия тизимида бошлаб юборилган ислоҳотларни чуқурлаштириш, ҳукуматнинг қатъий пул-кредит сиёсатини амалга ошириш, инфляция даражасининг барқарорлигини, миллий валюта ҳамда унинг алмашув курси мустаҳкамлигини таъминлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Юқорида қайд этилган вазифалар мамлакатимизда ҳуқуқий де- мократик давлат ҳамда фуқаролик жамияти асосларини янада ривож- лантириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашнинг муҳим омилидир. Умуман, Ўзбекистон мустақиллик йилларида демократик жа-миятга ўтишнинг қуйидаги босқичларини босиб ўтди. Уларнинг ҳар бири президент Ислом Каримов маърузаларида кўрсатиб берилди. Биринчи босқич . 1996 йил 29 август. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси биринчи чақириқ олтинчи сессиясида. “Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вази-фалари” деб

номланган маърузасида демократик жамият қуриш бора-сидаги вазифаларни “чуқурлаштириш” вазифалари; Иккинчи босқич . 1999 йил 14 апрель. Олий Мажлиснинг биринчи чақириқ ўн тўртинчи сессиясида. “Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда” деб номланган маърузасида давлат ва жамият қурилиши соҳасини “эркинлаштириш” борасидаги вазифалар; Учинчи босқич . 2002 йил 29 август. Олий Мажлиснинг иккин-чи чақириқ тўққизинчи сессиясида “Ўзбекистонда демократик ўзга-ришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари” деб номланган маърузаси-да демократик ўзгаришлар орқали фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш; Тўртинчи босқич. 2005 йил 28 январь. Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамла-катни модернизация ва ислоҳ этишдир” деб номланган маърузасида мамлакатни модернизациялаш орқали жамиятни демократлаштириш вазифаларини белгилаб берилган эди. Албатта, бу босқичлардаги белгиланган вазифалар бири иккин-чисидан кескин фарқ қилмаса-да, уларнинг негизидаги асосий ғоя демократияга асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишга қара-тилган. Аввало, ана шу жараёнлар изчиллик билан таҳлил этилиши ундаги муаммолар аниқланиши ва истиқболдаги вазифалар белгилаб олиниши лозим. Зеро, юқорида таъкидлаганимиздек, демократияга асосланган фуқаролик жамияти барпо этиш узлуксиз давом этадиган жараёндир. Шунинг учун ҳам маълум вақт ўтгач, босиб ўтилган йўлга холисона баҳо берилиши ва келажакдаги стратегик вазифалар белги-лаб олиниши лозим. Аммо бу – ўтиш даври мустақил равишда бир неча босқичлардан иборат экан, деган нотўғри хулосага олиб келин-маслиги керак. Чунки, ўтиш даврининг ўзи

мамлакатларнинг турли тузумларида демократик тамойиллар асосида ривожланиши учун вужудга келтириладиган имкониятга кетадиган оралиқ вақтни ифо-далайди. Юқорида кўрсатилган босқичлар ўтиш даврининг узлуксиз-лигини ифодалайдиган кўрсаткичдир.

Похожие

Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг миллий, умумбашарий тамойиллари ва қадриятлари

Ўзбекистонда давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш ҳамда модернизациялашнинг

Тафаккур ўзгариши ва маънавий янгиланишда миллий ғоянинг роли

Мустақиллик ва демократик жамият қурилишининг ўзбек модели

Ифтихор