Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг миллий, умумбашарий тамойиллари ва қадриятлари - Идея национальной независимости - Рефераты

Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг миллий, умумбашарий тамойиллари ва қадриятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг миллий, умумбашарий тамойиллари ва қадриятлари Режа: 1. Ўзбекистонда демократик жамият барпо этишнинг миллий ва умумбашарий тамойиллари тушунчаси . 2. Миллий қадриятларнинг тикланиши - демократик жамият қуришнинг муҳим шарти. 3. Демократия – миллий ва умумбашарий қадрият.

1. Ўзбекистонда демократик жамият барпо этишнинг миллий ва умумбашарий тамойиллари тушунчаси XX асрнинг сўнгги ўн йиллиги жаҳон тарихига ижтимоий дунёқарашда, жаҳон ҳамжамиятининг жуғрофий-сиёсий (геополитик) тузилишида туб ўзгаришлар даври бўлиб кирди. Жаҳон янги даврга қадам қўйди. Бу даврнинг ўзига хос белгилари, бир томондан, дав-латлар ва халқлар ўртасида яқинлашув жараёнлари ҳамда ҳамкорлик-нинг кучайиши, яхлит сиёсий ва иқтисодий маконларининг вужудга келиши, ягона халқаро меъёрлар (нормалар), қоида ва андозаларга ўтиш бўлса, иккинчи томондан, социалистик лагернинг емирилиши, тоталитар тузумнинг тугатилиши, унитар тизимлар ўрнида ёш мустақил давлатларнинг пайдо бўлишидир. Ер куррасининг олтидан бир қисмида туб ислоҳотлар давом этмоқда. Бу эса янги тузилган мустақил давлатларда давлат қурилиши ва ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш муаммолари минтақаларнинг доираларидан ташқари чиқиб, ҳақли равишда умумжаҳон тусини олганлигидан яққол далолат беради. Худди шундай Ўзбекистон ҳам ўз мустақиллигини қўлга кирит-гач, ўз истиқлол ва тараққиёт йўлини белгилаб олиши, бу йўлдаги стратегик вазифалар ва уни амалга ошириш механизмларини ишлаб чиқиши зарур эди. Уларни аниқ белгилаб олмасдан туриб мустақил-ликни сақлаб қолиш мумкин эмас эди. Чунки мақсадлар ва уларни амалга оширишнинг илмий жиҳатдан асосланган концепциясининг бўлмаслиги, албатта, жамиятни парокандаликка олиб келади. Табиийки, ана шундай мураккаб бир пайтда Ўзбекистон учун ўзига хос истиқлол ва тараққиёт йўлини танлаш, янги жамият барпо қилиш учун ўз андозасини ишлаб чиқиши ғоят долзарб ва аҳамиятли эди. Ўз навбатида, бундай вазафани уддалаш Ўзбекистондаги ижти-моий-иқтисодий ва сиёсий вазият, одамлар ўртасида таркиб топган муносабатлар, уларнинг дунёқараши,

жумладан, эътиқоди, руҳияти шуни тақозо этарди. Айни чоғда, Ўзбекистонинг ўз ижтимоий-иқти-содий ривожланиш андозасини ишлаб чиқишда ривожланган мамла-катларнинг кўп асрлик тажрибасини ўрганиш, уларнинг фойдали қисмини ўзлаштириш билан бирга Ўзбекистон халқининг турмуш тарзи ва анъаналарига ҳам таяниш лозим эди. Шунинг учун ҳам, Ўзбекистон ўз мустақиллигининг дастлабки куниданоқ, “жаҳон ва ўзимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган ҳолда ўз ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт йўлини танлаб олишга киришди”. 1 Албатта, мамлакат учун ҳаёт мамот босқичи бўлган бир пайтда унинг янги жамиятга ўтиши билан боғлиқ вазифаларини ҳал этишни янги шароитга мос бошқарув тизимини ишлаб чиқишни, жамиятнинг иқтисодий асосини вужудга келтиришни, шунингдек аҳолининг барча қатламларини ягона мақсад атрофида бирлаштирувчи ғоялар тизимини яратишни тақозо этади. Ўзбекистонинг ўзига хос тараққиёт йўли ана шу тарзда шаклланди. Мамлакат истиқлолининг ташаббус-кори ва раҳнамоси сифатида Президент Ислом Каримов худди ана шундай пайтда ўзининг қатъий илмий жиҳатдан асосли, ҳаётий жиҳатдан яшовчан хулосқаларини ўртага ташлади. Президент Ислом Каримов қатор асарларида собиқ иттифоқдан қолган мерос ва тажрибалардан фойдаланиш, республиканинг қулай жўғрофий- сиёсий имкониятларини ҳисобга олиш, бозор муносабат-ларига ўтишда ижтимоий онг ва психология масаларига эътибор бериш, Ўзбекистон сиёсатини белгилашда ислом динига муносабатни тубдан ўзгартириш, республиканинг бой моддий-маънавий ҳамда ишлаб чиқариш потенциали ва кадрлар кучидан унумли фойдала-нишга катта эътибор бериш лозимлигини уқтирди. Ушбу хулосалар Ислом Каримов томонидан мунтазам тўлдирилиб, қадам – бақадам янги қоида ва йўл- йўриқлар билан бойитиб борилди. 1 Ислом Каримов. Ўзбекистонинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1992. 10-б.

Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистонни ҳуқуқий демокра-тик давлат сифатида қарор топтиришнинг дастурий қоидалари, мам-лакатнинг бозор муносабатларига ўтиши,ички ва ташқи сиёсатни шакллантириш тамойиллари, иқтисодий ислоҳотларни амалга оши-ришнинг асосий устуворликлари ва йўналишлари жаҳон тажрибасини янада ривожлантирди, уларни янги қоидалар билан бойитди. Президент янгиланаётган жамият мазмун-моҳиятини кўрсатиш билан бирга долзарб вазифа қилиб, энг аввало бозор иқтисодига ўтиш масаласини қўйди. Фақат иқтисодий бақуват давлатгина кучли бўла-ди ва у ҳар қандай ислоҳотларга қодир бўлади деган ғояни илгари сурди. Ислом Каримовнинг 1993 йилда ёзилган “Ўзбекистонда бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” номли асари юқоридаги ғоялар асосида дунёга келди. Бу асарда бозор муносабатларига ўтишнинг шундай йўли тан-ландики, унда республикамизнинг тараққиёт даражалари, аҳолининг турмуш даражалари, миллий урф-одатлар, анъаналар, демографик жараёнлар, аҳолининг меҳнат қилиш имкониятлари ва бошқа бир қатор омиллар ҳисобга олинди. Ана шундай омилларни ҳисобга олиб, Президентимиз Ўзбекис-тонда қурилмоқчи бўлган жамиятнинг тараққиёт моделини ишлаб чиқди. У тараққиётнинг “ Ўзбек модели” шаклида вужудга келди. Айнан ана шу тамойилларда бир томондан миллийлик, иккинчи томондан умуминсонийлик йўналишлари уйғунлашди ёки уларнинг диалектик мутаносиблиги ўз аксини топди. “Биринчи тамойили-мизда,- деб ёзган эди Ислом Каримов, - аввал иқтисод, кейин сиёсат деган шиорни олға сурдик”(2). Бошқача қилиб айтганда, иқтисодиёт-нинг сиёсатдан устунлиги назарда тутилади. Иккинчидан, давлат бош ислоҳотчи бўлиши лозим. У ислоҳот-ларнинг устувор йўналишларини белгилаб бери ш и керак.

Учинчидан, конституция ва қонунларга риоя этиш устувор йўналиш бўлиши лозим. Тўртинчидан , аҳолининг демографик тор қисмини ҳисобга олган ҳолда кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш лозим. Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чораларини кўриш лозим. Бешинчидан, бозор иқтисодиётига ўтиш объектив иқтисодий қонунларнинг талабларини ҳисобга олган ҳолда, ўтмишдаги “инқило-бий сакрашларсиз” яъни, эволюцион йўл билан, пухта ўйлаб, босқич-ма-босқич амалга оширилиши керак. Бу қоидалар ўз истиқлол ва ривожланиш тараққиёт йўлимизга асос қилиб олинган бўлиб, ўтиш даври дастурининг негизидир. Мазкур тамойиллар бозор иқтисодиётига асосланган демократик жамият қуришнинг миллий тамойиллари бўлиб ҳисобланади. Шу билан бир қаторда бу тамойилларда бир томондан миллийлик, иккин-чи томондан, умуминсонийлик йўналишлари уйғунлашганлигини ёки уларнинг диалектик мутаносиблигини кўриш мумкин. Шунингдек, демократик жамият барпо этишнинг умумжаҳон эътироф этган асосий тамойиллари ҳам мавжудки, улар қуйидаги-лардан иборат: - э ркин ва адолатли сайловлар ; - о чиқ ва ҳисобот берувчи ҳукумат ; - и нсон хуқуқларининг устуворлиги ; - ҳоким ият органларининг сайлаб қўйилиши; - қонун устуворлиги; - сўз, матбуот, виждон эркинлигини конституция ва қонунлар билан кафолатлаш; - фуқароларнинг сиёсий ва иқтисодий хуқуқлари мавжудлиги, тенглиги;

- тайинлаш йўли билан шакланадиган давлат органларининг сайлаб қўйиладиган органлар олдида ҳисоб беришга бурчлилиги; - у муммиллий масалаларнинг ҳал этилишида референдумлар-нинг ўтказилиши ; - м улк шаклларининг хилма-хиллиги ва уларнинг тенглигини кафолатловчи қонунларнинг мавжудлиги ; - сиёсий мухолифатнинг очиқ фаолият кўрсатиши ; - ж амиятда плюрализм яъни, фикрлар хилма-хиллиги, ранг баранглигини кафолатловчи қонунларнинг мавжудлиги ҳамда уларни амалий ҳаётга жорий этиш масалаларининг самараси ортиши . 2. Миллий қадриятларнинг тикланиши – демократик жамият қуришнинг муҳим шарти Ўзбекистонда демократик жамият барпо этишда миллий тамо- йилларнинг асосини ташкил этувчи қадриятлар ҳам алоҳида ўрин тутади. Президентимиз Ислом Каримов мустақилликнинг дастлабки кунларида Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлини белгилаб берар экан, миллий қадриятларнинг тикланиши ижтимоий-маънавий соҳадаги энг муҳим вазифалардан бири, деб кўрсатди. Миллий қадриятларни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Негаки, бирон-бир жамият маънавий ва ахлоқий қадриятларни ривожлантирмай ҳамда мустаҳкамламай туриб, ўз истиқболини тасав-вур эта олмайди. Айниқса, бизнинг шарқда халқнинг минг йиллик миллий қадриятлари унинг учун қудратли маънавият манбаи бўлиб хизмат қилган. Халқимизнинг яқин ўтмишидаги узоқ давом этган кучли мафкуравий тазйиққа қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан-авлодга ўтиб келган ўз тарихий ва маданий қадриятларини ҳамда ўзига хос анъаналарини сақлаб

қолишга муваффақ бўлганлиги боиси руҳида, қалбида доимий равишда умумбашарий қадриятларга содиқ бўлганлигидир. “Биз – деб таъқидлайди Ислом Каримов, - маънавий қадриятлар-ни тиклашни миллий ўзликни англашнинг ўсишидан, халқнинг маъ-навий сарчашмаларига, унинг илдизларига қайтишдан иборат узвий, табиий жараён деб ҳисоблаймиз”. 2 Демак, Ўзбекистонда демократик жамият барпо этишнинг миллий, умумбашарий тамойилларини ҳар бир халқнинг қадриятларисиз, алоҳида ажратиб бўлмайди. Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё халқлари азалдан башарият тафаккур хазинасига илм-фан, маданият тараққиётига унутилмас ҳис-са қўшиб келганлар. Аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратилган асарлар, маданиятнинг барча соҳаларига тааллуқли нодир асарлар, қимматбаҳо фикр-мулоҳазалар ҳозирги кунда ҳам жаҳон халқлари маънавий дунёсини бойитиб, уларнинг маънавий камоло-тига хизмат қилиб келмоқдаки, бундан биз фахрлансак арзийди. Ота-боболаримиз бизга қолдирган бой ва ранг-баранг меросни, миллий қадриятларимизни асраб-авайлаб, уларни замонавий илм-фан ютуқлари билан ижодий бойитиб, келажак авлоднинг тафаккури, дунёқарашини миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида шакллан-тириб, уларнинг бунёдкорлик фаолиятини ошириш - мустақиллик пойдеворини мустаҳкамлашнинг асосий гаровидир. “Ҳозирги энг му-ҳим ва долзарб вазифамиз, дейди Ислом Каримов, жамиятимиз аъзо-ларини, авваламбор вояга етиб келаётган ёш авлодни камол топти-риш, уларнинг қалбида миллий ғоя, миллий мафкура, ўз Ватанига нисбатан меҳр-садоқат туйғусини уйғотиш, ўзлигини англаш, миллий ва умубашарий қадриятлар руҳида тарбиялашдан иборатдир”. 3 Ҳеч бир халқ ўзлигини англамасдан, миллий маданияти, миллий қадриятларини асраб-авайлаб сақламасдан туриб, бошқа халқларнинг 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: Ўзбекистон, 1997, 137-б. 3 Каримов И.А. Ҳушёрликка даъват. –Т.: Ўзбекистон, 1999, 16-б.

қадриятларига ҳурмат билан қарай олмайди. Мустақил Ўзбекистон-нинг куч қудрати халқимизнинг умуминсоний қадриятларига содиқ-лигидадир. Жамият тараққиётининг муайян босқичларида ижтимоий, ҳодисаларга муносабат хилма-хил тарзда намоён бўлади. Хусусан, мустақиллигимизнинг биринчи кунидан бошлаб ҳаётимизнинг барча жабҳаларида “қадриятлар”, “Миллий тикланиш”, “Миллий онг”, “Миллий ғурур” каби атамалар тез, тез ишлатиладиган бўлиб қолди. Бу бежиз эмас, албатта. Зотан, мустақиллик айни пайтда миллий тикланиш ҳамдир. Уни эса мазкур тушунчаларсиз тасаввур этиб бўлмайди. Аммо шуни таъкидлаш жоизки, қатағончилик сиёсати ва тузуми даврида бу атамаларни ишлатиш у ёқда турсин, уларни ҳатто ўзбекча луғат бойлигидан суриб чиқаришга ҳаракат қилинган эди. Бунга далил сифатида 1959 йили Москвада “Хорижий ва миллий луғатлар давлат нашриёти” томонидан чоп этилган 40 мингдан ортиқ сўздан иборат “Ўзбекча-русча луғат”га ҳам, 1988 йилда ЎзСЭ Бош таҳририяти чоп этган 50 минг сўзлик “Ўзбекча-русча луғат”га ҳам “Қадрият”, “Миллий онг”, “Миллий тикланиш”, “Миллий ғурур” тушунчаларининг киритилмаганлигини кўрсатиш мумкин. Хўш, буни қандай изоҳлаш мумкин? Фикримизча, бундай вазият ўз-ўзидан пайдо бўлгани йўқ. БУ мустамлакачиларнинг узоқ йиллар давомида олиб борган сиёсати-нинг натижасидир. Бу халқимизни манқуртга айлантириш учун, унинг кўп асрлик моддий ва маънавий меросидан, тарихидан, маъна-виятидан жудо қилиш мақсадида атайлаб олиб борган сиёсати оқиба-т идир. Ҳукмрон сиёсат тарафдорлари “миллий қадрият”, “миллий онг”, “миллий ғурур” тушунчалари кишиларда миллатчилик кай-фиятини уйғотади деб ҳисоблар ва ҳатто мазкур тушунчаларни ишлатган маҳаллий миллат вакилларини ҳам миллатчиликда айблаб, тазйиқ остига олганлар. Шунинг учун ҳам бу тушунчалар истеъмол-дан деярли чиқариб ташланган эди. Мустақиллик туфайли 1998 йилда Мустақиллик: илмий оммабоп луғати чоп этилиб, бу тушунчаларнинг моҳиятини очиб берадиган мақолалар берилди.

Хўш, “қадрият” ўзи нима? “Қадрият” атамаси бизга арабча “қадр” сўзидан кириб келган бўлиб, бугунги кунда бу тушунча “борлиқ ва жамиятдаги бирор-бир нарса ва ҳодисанинг кишилар ўртасидаги, ўзаро ижтимоий муноса-батлардаги тутган муҳим аҳамиятини ифода этиши учун қўлланил-моқда. Қадриятларни Ғарбда “Аксиология” фани ўрганади. У кенг тарқалган фалсафий фанлардан биридир. Кўпчилик кишилар қадрланадиган нарсалар, ҳодисалар, маса-лан, қимматбаҳо буюмларни қадрият дейишади. Аслида эса шулар-нинг ижтимоий аҳамияти қадриятларнинг ҳақиқий баҳосини аниқ-лайди. Бирор нарса, воқеа ёки ҳодисанинг қадри унинг моддий–иқти-содий баҳосидан катта фарқ қилиши мумкин. Масалан, минг йил олдинги буюмни (масалан хумдон) ишлатиш мумкин эмас. Унинг иқтисодий қиймати кам, аммо, мерос сифатидаги қадри анча юқори бўлиши мумкин. Демак, қадрият дейилганда инсон ва инсоният учун аҳамиятли бўлган, миллат, элат ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатларига ва мақсадларига хизмат қиладиган , шу туфайли улар томонидан баҳо-ланиб қадрланадиган табиат ва жамият неъматлари, ҳодисалари мажмуини тушуниш лозим. Мазкур таърифдан кўриниб турибдики, қадриятлар: Биринчидан , воқеликда мавжуд бўлган табиат ва жамият неъматлари; Иккинчидан, уларни қадрият туркумига киритиш ёки кирит-маслик кишиларнинг э ҳ тиёжлари, манфаатлари, мақсадлари, орзу-умидлари билан белгиланади; Учинчидан , табиат ва жамият неъматлари, ҳодисаларини нг қадриятлар туркумига киритилишининг асосий сабаби кишилар уларни қадрлайди, авайлаб-асрайди, чунки, бу қадрият уларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини бойитади. 4 Қадриятлар ўзининг моҳиятига кўра бир неча турга бўлинади. Жумладан, инсон ва унинг ҳаёти энг олий қадрият ҳисобланади. Инсон йўқ 4 Ж. Туленов, Б. Қодиров, З. Ғофуров. Маънавий юксалиш сари. –Т.: Меҳнат, 2000, 103-104- бетлар.

жойда бирор нарсанинг қадр қиммати ҳақида сўзлаш беъманиликдир. Зеро, давлатимизнинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги фаолияти, жамиятимизда амалга оширилаётган исло-ҳотларнинг барчаси кишиларнинг ҳаёти тўқ, бой, гўзал бўлиши, инсон ўзини чинаккам эркин ҳис этиши, ўз меҳнатининг, ўз тақди-рининг, ўз мамлакатининг эгаси бўлиши ни таъминлашга қаратил-гандир. Қадриятлар ўз моҳиятига кўра моддий ва миллий-маънавий қадриятларга бўлинади. Моддий қадриятлар – инсон меҳнати, ақл заковати билан яратилган турли-туман моддий бойликлар, завод ва фабрикалар, ишлаб чиқариш кучлари, ноз-неъмат ва шу кабилардир. Моддий қадриятлар асосини – жамиятнинг моддий техника базаси, негизини эса мулк ташкил қилади. Миллий маънавий қадриятлар – муайян миллат вакиллари учун зарур ва аҳамиятли, азиз ва ардоқли бўлган, манфаати ва мақсад-ларига хизмат қиладиган, маънавий бойликлари, амаллар ва тамойил-лар, ғоялардир. Ҳар бир халқнинг ўзи учун эъзозли, қийматли бўлган маънавий бойликлари бўлади. Булар асрлар давомида авлоддан-авлодга ўтиб келган, ҳозирги кунда ҳам у ўзининг аҳамияти ва қад-рини йўқотмаган, шу халқнинг ифтихорига айланган дурдоналари-дир. Масалан, қирғиз халқи “Манас” достони билан , мисрликлар ўзларининг Э ҳ ромлари билан фахрланса, ўзбек халқи ўз юртида яшаб ижод қилган ва инсоният тафаккури тараққиётига улкан ҳисса қўшган ўзининг олиму-фузалолар и билан фахрланади. Миллат ва элатларнинг ўзига хос тарихий мероси, санъати, адабиёти, тили билан бир қаторда уларнинг урф-одат ва маросим-лари, маданий муносабат ва ахлоқий фазилатлари ҳам маънавий қадриятлар тизимига ки р ади. Қадриятлар амал қилиш доирасига кўра миллий, минтақавий, умуминсоний турларга бўлинади. Миллий қад-риятлар – миллат учун муҳим ва жиддий аҳамиятга эга бўлган жиҳат ҳамд а хусусиятлардир. Ўз миллий қадрияти бўлмаган миллат ёки элат йўқ. Миллий қадриятлар миллатнинг яшаш тарзи, келажаги, уни ташкил этган авлодлар, ижтимоий қатламлар,

миллий онг, тил, маънавият ҳамда маданият билан узвий боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Миллий қадриятларимизда жаҳоннинг бошқа халқларига ў хша- майдиган урф-одатлар, расм-русумлар, маросимлар ва анъаналардаги ўзига хослик ҳам бор. Маълумки, қадриятлар маълум шароитларда шаклланади. Шу сабабли улар маҳаллий, миллий, минтақавий шакл-лар ва умуминсоний мазмунда мавжуд бўлади. Маҳаллий қадриятлар-нинг энг етуклари ва умуммиллий манфаатларга мослари аста-секин сараланиб умуммиллий даражага кўтарилади. Миллий муҳит қад-риятларни яратиш ва саралашнинг асосий манбаидир: у маҳаллий қадриятларнинг энг яхшиларини ўз даражасига кўтаради ва уларни вояга етказиб, жаҳон миқёсига олиб чиқади ёки аксинча . Умумин-соний қадриятларни ўзидаги ҳар бир кишининг бойлигига айланти-ради. Ҳар бир миллатнинг ўз миллий қадриятига муносабати қанча-лик эҳтиёткор ва фаол бўлса, у миллатнинг жаҳон ҳамжамиятидаги ўрни, обрўси, унга ажратиладиган эътибор, ҳурмат шу даражада баланд нуфузи шу даражада юксак бўлади. Минтақавий қадриятлар – иқтисодиёти, маданияти, тарихи, тили, урф- одатлари, анъаналари муштарак бўлган халқлар манфаат-ларига хизмат қиладиган табиий ва ижтимоий ҳодисалар мажмуасини ташкил этади. Минтақавий қадриятларга мисол сифатида Марказий Осиё ҳудудида истиқомат қилувчи ўзбек, қозоқ, тожик, қирғиз, туркман халқларига хос бўлган қадриятларни эслатиб ўтиш мумкин. Бу диёрда униб ўсган мазкур халқларнинг тарихи, тили, маданияти, дини, урф-одатлари ва анъаналарида жуда кўп умумийлик мавжуд. Улар ҳамиша бир-бирига оға-ини бўлиб яшаганлар. Марказий Осиё халқларининг асрлардан-асрларга мерос бўлиб келаётган жараён и да шаклланган ва кўплаб оғир синовларни бошидан кечирган. Дарҳа-қиқат, минтақамиз халқлари 3000 йилдан ортиқ даврни ўзида мужас-самлаштирган Марказий Осиё цивилизациясини ярата олган. Марказий осиё халқларининг миллий қадриятлардаги ўзига хос жиҳатларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

1. Туғилган макон ва она юртга эҳтиром. 2. Аждодлар хотирасига садоқат. 3. Катталарга ҳурмат, ёшларга иззат. 4. Инсоний муомалада мулоз и мат. 5. Ҳаё, андиша, вазминлик, сабр-тоқат кабиларнинг устувор-лиги. Умуминсоний қадриятлар, энг аввало жамият ва инсон учун энг қадрли ва унинг маънавий камолоти учун хизмат қилувчи умумижти-моий аҳамият касб этувчи нарсалар, ҳодисалар, фаолият ва бошқалар-нинг номи, уларни ижтимоий ифодалаш учун ишлатиладиган тушун-чалар бўлиб ҳисобланади. Демак, умуминсоний қадрият деганда, жамият аъзоларининг ҳаммаси учун умумий аҳамиятга эга бўлган ва ҳар бир кишининг ҳаётига ижобий таъсир этадиган, кишиларнинг хатти-ҳаракати, амалий фаолияти, яшаш тарзи, бошқаларга муноса-бати ҳам умуминсоний қадриятларнинг мезони сифатида баҳоланади. Масалан, эркинлик, тинчлик, тенглик, мустақиллик, биродарлик, демократия ва ҳ. к. Демак, қадриятлар: 1-дан. Жамиятнинг бойлиги, пойдевори. Уни авайлаб асраш ва ривожлантириш ҳар бир инсоннинг муқаддас бурчидир. 2-дан, Қадриятлар ўтмишни бугун ва келажак билан боғлай-диган восита. 2-дан. Қадриятлар маънавий етук баркамол инсонни тарбиялов-чи, уларни камолотга етакловчи куч. 4-дан. Қадриятлар жамиятимизни жаҳон ҳамжамиятига қўшувчи ишончли восита. “Биз бугун айрим давлатлардан, - дейди И. Каримов, моддий нуқтаи назардан орқароқда бўлсакда , (бунга кўпгина тарихий объек-тив сабаблар бор), маънавият нуқтаи назаридан қараганда улкан ғу-рур билан айтишимиз мумкин: буюк аждодларимиздан қолган қад-риятлар ва урф одатларга, насл- насабимиз ва қонимизга сингиб кет-ган буюк ҳаётбахш кучга эгамиз. Бу борада устунлигимиз бутун маърифий дунёда эътироф этилган. Ана шу

қутлуғ меросга муносиб бўлиб яшаш, бу беқиёс бойликни янада бойитиб ривожлантириш, миллий ўзлигимиз ва умуминсоний қадриятлар асосида келажак биносини барпо этиш муқаддас бурчимиздир”. 5 Ҳурматли Президентимизнинг юқоридаги фикрларига асосла-ниб айтиш мумкинки, ҳақиқатдан ҳам Ўрта Осиё халқлари азалдан башарият тафаккур хазинасига илм-фан, маданият тараққиётига мислсиз, улкан ҳисса қўшганлар. Аждодларимиз томонидан асрлар мобайнида яратилган фан ва маданиятнинг барча соҳаларига таал-луқли нодир асарлар, қимматбаҳо фикр мулоҳазалар ҳозирги кунда ҳам жаҳон халқлари маънавий дунёсини бойитиб, уларнинг маънавий камолотига хизмат қилиб келмоқдаки, биз бундан фахрлансак арзийди. “Қадрият” тушунчаси қадим замонлардаёқ пайдо бўлган бўлиб, барча тилларда мавжуддир. Қадрият атамаси бизга арабча “Қадр” сўзидан олинган бўлиб, борлиқ ва жамиятдаги бирор бир нарса ва ҳодисани нг жамиятда, кишилар ўртасидаги ўзаро ижтимоий муноса-батларда тутган муҳим аҳамиятини ифода этиш учун қўлланилади. 3. Демократия – миллий ва умумбашарий қадрият Ҳозирги кунда дунёда 200 дан ортиқ давлат мавжуд бўлса, уларнинг 160 га яқини демократик тараққиёт йўлидан бормоқда. Бу давлатларда демократия миллий ва умумбашарий қадрият сифатида қарор топганлиги дунё ҳамжамияти томонидан эътироф этилмоқда. Айнан ҳозирги даврга келиб, демократия инсоният ҳаёт тарзининг энг мақбул ривожланиш йўли эканлигини дунё жамоатчилиги томонидан эътироф этилаётганлиги демократияни миллий ва умумбашарий қадрият сифатида ўрганишни тақозо этаётган сабаблардан биридир. “Демократия” сўзи грекча сўз бўлиб “халқ ҳокимияти” деган маънони англатади. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак , демо-кратиянинг асосий 5 Каримов И.А. Ҳушёрликка даъват. –Т.: Ўзбекистон, 1999. 30-31-бетлар.

белгиси алоҳида олинган у ёки бу мамлакатда халқни олий ҳокимиятнинг манбаи эканлигини амалда эътироф этиш-дир. Айни пайтда, турли халқлар демократиянинг шакли ва мазму-нини турли даврларда турлича талқин этишган. Демократиянинг антик даврдаги талқини билан ҳозирги замон талқини айнан бир хил эмас. Ғарб олимларининг таъкидлашича, ҳозирги вақтга қадар демо-кратия тўғрисидаги тўпланган таъриф ва таснифлар сони қарийб 550 тадан ортиқдир. 6 Р. Даль эътироф қилганидек, “демократиянинг табиати икки ярим минг йилдан бери ҳар томонлама муҳокама қилиб келинмоқда, бир қарашда ушбу муддат барчани қониқтирадиган демократия ғоялари йиғиндисини ишлаб чиқиш учун бемалол етарлидек туюлади. Лекин бу амалга ошмади. Йигирма беш аср давомида демократия ғоялари илгари сурилди, ҳимоя қилинди, танқид қилинди, йўқ қи-линди, кейин яна тикланди, аммо ушбу ҳодисанинг моҳиятини таш-кил қилувчи фундаментал масалалар бўйича ягона тўхтамга келинга-ни йўқ”. 7 Демократия тўғрисидаги таърифларнинг барчасида демократия-нинг атрибутлари турлича талқин қилинган. Лекин масаланинг энг муҳим томони шундаки, шу пайтга қадар, жаҳон илмий фикрига демократияни жамиятда жорий қилишнинг барча учун умумий бўл-ган қоидасини яратдик, деб ҳеч ким даъво қилгани йўқ. Чунки демо-кратиянинг моҳиятини ташкил қилувчи умумий белгилари ва мезон-лари бўлгани ҳолда, ҳар бир жамият масалага ўзига хос имкониятлар ва уларнинг хусусиятларидан келиб чиқибгина ёндоша олади. Демо-кратлашув жараёнининг ниҳоятда мураккаблиги, уни амалга ошириш кўламининг кенглигини назарга оладиган бўлсак, бугунги кунда демократияни фақатгина сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш усули сифатида қабул қилсак ва шу эскирган ёндашувдан келиб чиқиб жамиятда демократияни жорий қилишни тасаввур қилсак, албатта катта хатога йўл 6 Даймонд Л. Прошла ли “Третья волна демократизации?” // Полис. 1999. r 11. 11 б. 7 Даль Р. О Демократии. –М.: Аспект пресс, 2000. 9 б.

қўйамиз. Чунки, бунда демократияга ўта бир томон-лама ёндашган бўламиз. Инсоният тўплаган тажрибалардан маълум-ки, бундай усулда ҳали бирор бир жамият демократияга тўлиқ ўтолмаган. Демократия ва демократлашув муаммоси билан шуғулланган мутахассислардан бири Дж. Дьюи демократияга бундай тор ёндашув-ни қаттиқ танқид қилган. Унинг фикрича, “...демократия авваламбор сиёсий бошқарувнинг усули эмас, балки етакчи равишда ҳаётни таш-кил қилиш усули, турмуш тарзидир”. 8 Бугунги кунда демократлашув жараёни билан боғлиқ назариялар, маълумотлар кўпчилиги боис, демократияга ўтиш вазифаларини ҳал қилиш йўлларининг хилма-хиллиги ошиб бормоқда ва шунинг учун ҳам унинг концептуал масалалари мураккаблигига қолмоқда. А. Пшеворский таъкидлаганидек, “демократияга олиб борувчи йўллар турли-тумандир. Охирги натижада эса айнан қайси йўлнинг танлаб олинишига боғлиқ бўлади”. 9 Бир нарсани алоҳида қайд қилиш керакки демократик ғоялар турли хил миллий маданий шароитларда яшай олиш хусусиятига эга. Бу дегани, бир томондан, демократия миллий хусусиятларга эга бўл-са, иккинчидан, у турли миллатлар, халқлар ҳаётидан, давлатчилик, анъаналарда намоён бўла олади. Ўзининг миллий-маънавий қадрият-ларига таянмаган, уни ҳисобга олиб, айни пайтда умуминсоний қад-риятлар, принциплар билан уйғун бўлмаган демократияни ҳақиқий демократия деб бўлмайди. БУ борада ҳозиргача баҳслар давом этиб келмоқда. Бугунги кунда демократиянинг “Шарқона демократия” ва “Ғарбона демократия” деб аталган шакллари ҳақида ҳам турли зиддиятли мулоҳазалар мавжуд. “Аввало, - дейди профессор И. Эргашев – “Шарқона демокра-тия” ва “ғарбона демократия” атамасининг алоҳида–алоҳида ишлати-лиши 8 Стур Дж. Открывая демократию заново (1). // Полим. 2003. № 5. 17 - б. 9 Пшеворский А. Демократия и рынок. –М. : РоссПЭН, 2000, 91 - б.

демократиянинг умуминсоний маъно-мазмунига, умумэътироф этилган қадрият сифатида унинг умумий моҳиятига соя ташламайди. Бошқача айтганда, “демократия” (Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам) – умум-эътироф этилган тушунча. Унда муаммо нимада? Муаммо бизнинг назаримизча, “шарқона” ёки “Ғарбона” демократия ўртасидаги фарқ-ни англаш замирида ётибди, яъни муаммо демократиянинг умумий, ягона моҳиятига эмас, унинг ўзига хос миллий-маънавий хусусият-ларини фарқлаш, эътироф этиш билан боғлиқ”. 10 Демократиянинг бу атамаларини бир бирига қарама-қарши қўйиш ёки бир-биридан устун қўйиш мумкин эмас. Жамият ҳаётида демократик қадриятларнинг чуқур жой олиб бориши халқнинг сиёсий-маданий онги, уларнинг сиёсий демократия ва бозор муносабатларининг асосий талаблари, тамойилларини қабул қилиш ҳамда татбиқ этишга тайёргарлик даражасига ҳам боғлиқ. Бошқача айтганда ҳар бир халқнинг миллий онгида шу халққа хос ва мос бўлган, тарихан шаклланган асосий жиҳатлар борки, у шу халқ-нинг руҳиятини, менталитетини, характерини ифодалайди ва улар мамлакатнинг сиёсий тизимида ўзларининг изларини қолдирмаслиги мумкин эмас. Албатта, дунё тараққиётида демократия умуминсоний қадрият сифатида турли халқлар, миллатлар тафаккури ва турмуш тарзига сингган, эътироф этилган ва шунга мос эътибор берилаётган, амал қилиб келинаётган бошқариш услубидир. БУ умумий қонуният. Айни пайтда, ана шу умумий қонуниятнинг иккинчи муҳим бир жиҳатини ҳисобга олмаслик ҳам мумкин эмас. Бу ҳар бир халқнинг ҳаёт тарзи, менталитети, демократияни ҳис этиш, англаш, тушуниш ва унга амал қилиш хусусиятининг мавжудлиги билан боғлиқ. Ҳамма халқлар учун ягона идора этиш услуби ҳам, ягона жамият андозаси ҳам йўқ. Бирини иккинчисидан афзал кўриш ҳам мумкин эмас. Умуминсоний қадриятга айланган демократиянинг ҳамма учун муҳим ва аҳамиятли бўлган жиҳатларини тан олиб, унинг ҳар бир халқнинг миллий- 10 Эргашев И. Сиёсат фалсафаси. Т.: Академия, 2004. 118-б.

маънавий руҳияти асосида қарор топиши ва умуминсоний ҳодисага айланишини эътироф этмаслик жамият ривожига, демократик тарақ-қиёт мантиғига тўғри келмаслигини англамаслик мумкин эмас. Демо-кратия қанчалик умуминсоний маъно ва қадрият касб этмасин, унинг негизини, унга руҳий куч-қувват берадиган, уни бойитиб турадиган, ранг-баранглигини таъминлайдиган “Миллийлик” ва “миллий руҳият”, миллий маънавий қадриятлардир. Профессор Ибодулло Эргашев Ғарб ва Шарқ демократияси орасидаги муносабатни қуйидагича ифодалайди. 11 Демократиянинг Ғарбона кўриниши кимгадир афзал туюлаётган бўлса, бу ғарбона демократияни бир томонлама кўриш, унга ортиқча баҳо бериб, унинг миллий-маънавий хусусиятларини эътироф этмасликни англатади. Ёки Шарқона демократиянинг замондан орқада қолган айрим жиҳат-ларини, менталитетимиздан чуқур жой олган айрим носоғлом стерио-типларни ўзгартиришга эҳтиёж мавжудлигини кўрсатади. Шарқона демократия ҳам умумэътироф этилган демократик принципларга асосланади. Айни пайтда, ўзининг минтақавий, умумий миллий-маънавий хусусиятларини ҳисобга олишни англатади. У ҳам ўз ичида ранг-баранг ва нисбий ҳодиса. Бу Шарқ халқларининг тарихан қарор топган қадриятларидаги ўзига хос миллий хусусиятлардир. Улар халқларнинг тафаккур тарзида, урф-одат ва анъаналарида сиёсий ҳаёт, инсон, жамият ва давлатга қарашда амал қиладиган ўзига хос сиёсий-маданий хулқ- атвор кўринишларида намоён бўлади. Бу халқимиз ҳаётида қадим-қадимдан жамоа бўлиб яшаш рухия-тининг устуворлиги, оила, маҳалла, эл-юрт тушунчаларининг одам-лар қалбидан чуқур ўрин олиб, ота-онага, маҳалла-куйга, жамоага юксак эътибор ва ҳурмат билан қаралиши, катталарга ҳурмат, кичикларга иззат, аёл зотига алоҳида эҳтиром кўрсатилиши, сабр-бардошлилик ва меҳнатсеварлик, меҳр-оқибатли бўлиш билан боғлиқ принциплар авлоддан-авлодга ўтиб келаётган 11 Эргашев И. Сиёсат фалсафаси. –Т.: Академия, 2004. 122-б.

қадриятлардир. Бундай қадриятлар табиий равишда демократиянинг умуминсоний тамойил-лари билан чамбарчас боғлиқ. Умуман, Шарқона демократия “ахлоқ”, “маърифат” муносабатлари ва анъаналарига кўпроқ боғланганлиги билан ҳам фарқ қилади. Бу ҳеч қачон демократиянинг умумбашарий тамойилларига соя солмаслиги лозим. Ғарб демократиясида ҳам худди шундай хусусиятларни келти-риб, уни Ғарбдаги ҳаёт тарзи ва кўникмаларига нисбатан қиёсий талқин этиш мумкин, айни пайтда у кўпроқ “анъаналар”га эмас, уни ҳисобга олган ҳолда қонунга, шахс эркинлигига, Шарқ нуқтаи наза-ридан ёндашганда қонун асосидаги “индивидализм”га асосланиб, фуқаро сиёсий маданиятига чуқур сингганлигини кўрамиз. Бундан Ғарб демократияси жамоани, миллий- маънавий хусусиятларни мутла-қо тан олмайди, у жамоатчиликдан ҳам, инсоний меҳр-оқибат муно-сабатларидан ҳам бегона деган хулоса келиб чиқмайди. Умуман, демократиянинг Шарқона ва Ғарбона кўринишлари ҳам миллий-маънавий хусусиятларни эътироф этадиган, унга таяна-диган умуминсоний моҳият касб этади. Демократиянинг қандай шаклда бўлишидан қатъи назар миллий-маънавий хусусиятлардан озуқа олади, унга таянсагина умуминсоний қадриятга айланиб бора-ди. Бу халқлар ҳаётида муҳим ўрин тутади ва демократик жамият қуришни кафолатлайди. Кўриниб турибдики, демократия жуда мураккаб тушунча. Демо- кратиянинг табиати мураккаб бўлиши билан миллий ва умуминсоний хусусиятларга эга экан, унинг мезонлари, жамиятда қарор топтириш жараёнлари тўғрисида нима дейиш мумкин? Бугунги кунга келиб Европа мамлакатларида бир қатор демо-кратик қадриятлар шаклланди. Яъни уларда бу қадриятларни шакл-лантириш орқали демократия шахс, давлат, фуқаро ва жамият ўрта-сидаги муносабатлар мувозанатини таъминламоқда ва у қуйидаги мезонларда ўз ифодасини

топмоқда. Жаҳон сиёсатшунослари демо-кратиянинг қуйидаги мезонларини эътироф этмоқдалар: 1. Халқларнинг давлат ва жамият ҳаёти билан боғлиқ бўлган қонунларнинг қабул қилинишидан хабардорлиги; 2. Халқнинг қонунларнинг қабул қилинишида бевосита ёки билвосита иштирок қилишининг таъминланганлиги; 3. Халқнинг қабул қилинган қонунларнинг ижроси устидан назоратининг таъминланганлиги; 4. Оддий фуқаронинг давлат, жамият ҳаёти ва фаолияти билан боғлиқ бўлган ўзини қизиқтирган маълумотларни бемалол олиш учун имкониятнинг яратилганлиги ва ҳ. к. Хўш, Ўзбекистон демократияни шакллантиришнинг қандай йўлидан бормоқда. Биринчидан, демократик жамиятни барпо этишнинг халқаро тамойиллари, дунё ҳамжамияти эътироф этган йўриқлари мавжуд. Булар: - фуқароларнинг ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаши; - озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши; - қонун устуворлиги; - барча фуқароларнинг миллати, элати, ижтимоий келиб чиқиши ва диний эътиқодидан қатъи назар тенг ҳуқуқлилиги; - сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи ва бошқалар. Бу йўл-йўриқлар барча мамлакатлар конституцияларида қатъий белгилаб қўйилган. Бироқ, маълум бир мамлакатда демократияни жорий этишда фақат шунинг ўзи кифоя қиладими? Фақат шунинг ўзи аҳоли барча эҳтиёжларини, маънавий-руҳий оламини қамраб ола оладими? Йўқ! Чунки, ҳар бир халқнинг ўз турмуш тарзи, тарихий анъаналари, ҳаётга муносабати ва бошқа жиҳатларидан келиб чиқиб, демократияга ёндашиш усули бор. Шу маънода Президент Ислом Каримов: “Шарқда демократик жараёнларнинг

қадимдан шаклланган ўзига хос ва ўзига мос хусусиятлари бор. Буни асло назардан қочириб бўлмайди. Яъни Шарқда демократик жараёнлар узвий равишда ва аста-секин тараққий топади. Бу соҳада инқилобий ўзгаришлар ясашга уринишлар ғоят ноҳуш ҳатто фожиали натижаларга олиб келади. Инқилобни ғарб олимлари ҳам “ижтимоий тараққиётнинг ибтидоий ва ёввойи шакли” деб атаганлар. Табиийки, бундай йўл бизга асло тўғри келмайди”, деганида демократияни жорий этишнинг юртимиз-да ўзбекона тамойиллари шаклланаётганлигини кўрсатади. Иккинчи-дан, Ўзбекистон мустақилликка эришгач, бир қатор демократик тараққиёт йўлидан бораётган мамлакатлар - жумладан, Туркия, Германия, Англия, Франция каби ривожланган мамлакатларнинг демокрактик тараққиёт йўллари билан танишди. Бу мамлакатларда демократиянинг ибратли ва ўрганишга арзирли тажрибалари мавжуд. Аммо демократик тараққиёт йўлини танлаган ҳар бир давлат ўз истиқлол ва тараққиёт йўлини танлаб олиши керак деган хулосага келади. Яъни ҳар бир миллат ўз миллий руҳиятидан келиб чиқиб бу масалага ёндашиши даркор. Айниқса, ўзбеклар сингари жуда қади-мий миллат ва жуда бой анъаналарга эга бўлган халқ эҳтиёжларини ҳисобга олиш даркор. Тарихий тажрибалар шуни кўрсатадики, демо-кратик жараёнларни четдан нусха олиб кўр-кўрона кўчириш асло ярамайди. Бундай йўлни танлаш хатарли оқибатларга олиб келади деб айтган эди Президентимиз. Учинчидан, демократияни кўр-кўрона жорий этиб бўлмайди. Юқорида таъкидлаганимиздек, Ғарб демократиясини Шарқ мамлакат-ларига кўр- кўрона кўчириш мумкин эмас. Уни кўчириш ёки унга тақлид этиш кутилмаган фожиаларга олиб келиши мумкин. Қолавер-са, ҳар бир халқнинг фикрлаш даражаси воқеа ва ҳодисаларга муно-сабати, уни баҳолаш тарзи, ўзининг тарихий келиб чиқиши, қадимий анъаналар асосида шаклланган турмуш тарзи ва табиати билан белгиланади. Ғарб демократиясида очиқдан- очиқ муносабат, Шарқ демократиясида эса аксинча - андишалилик, Ғарбда

ота-онасини сен-сираш, Шарқда эса ўзидан катталарга, раҳбарга ҳурмат билан қараш, вазминлик билан иш тутиш анъаналари мавжуд. Шуни алоҳида таъ-кидлаш лозимки, ҳаёт тарзи, анъаналар, ҳамма вақт ҳар бир мамлакат халқларининг хулқ атворини шакллантиради. Айримлар Ўзбекистонни АҚШ ва бошқа ривожланган мамлакат- лардаги аҳвол билан солиштирадилар. Бу солиштириш мутлақо но-тўғри. Биринчидан, мазкур мамлакатларда демократия тўлиқ шакл-ланган деб ҳеч ким айта олмайди. Қолаверса, бу мамлакатларда инсон ҳуқуқлари давлат ва фуқаро ўртасидаги муносабатлар борасида тўп-ланган тажрибалар, амалга оширилган ишлар 200 йилдан ортиқ вақт маҳсули эканлигини эсдан чиқармаслик лозим. АҚШ да либерал-демократик институтлар билан боғлиқ респуб-лика қурилиши XVIII аср охирларида қарор топган бўлса, Францияда узил-кесил XIX асрнинг охирларида амалга оширилганлигини кўриш мумкин. Италия ва Германияда эса демократия иккинчи жаҳон уру-шидан кейин, Ғарбий Европанинг учта мамлакати: Греция, Португа-лия ва Испанияда ХХ асрнинг 70-йиллари ўрталарида, Шарқий Европада демократлашув жараёни 80- йилларнинг охирига тўғри келади. Мустақил Ўзбекистонда тарихан қисқа вақт ичида Ғарб давлат- ларидагидек кенг миқёсли тадбирларни амалга оширишни талаб этиш ақлга сиғмайди. Одамлар дунёқараши фикрлаш тарзи ва онглилик даражасини бир кун ё бир йилда ўзгартириш мумкин эмас. Б у узоқ давом этадиган жараёндир. Демак, демократия ўз-ўзидан вужудга келмайди. Демократияга тинимсиз ақлий ва жисмоний меҳнат қилиб, тер тўкиб, ҳаётнинг аччиқ- чучугини обдон тотиб, қийин, айтиш мумкинки, ҳатто фожиали тажрибаларни ҳам бошдан ўтказиб, оғир синов ва курашларга мардона бардош берибгина эришиш мумкин.

Шу жиҳатдан олганда мамлакатимиз раҳбари томонидан маъму-рий буйруқбозлик тизими емирилгандан кейин пайдо бўлган қийин-чиликларни енгиш ва мамлакатимизнинг бевосита демократик тарақ-қиёт томон йўл тутиши учун зарур бўлган назарий асосларнинг белгиланиши жамиятимизда ўтиш жараёнларининг бошланиши учун етакчи манба бўлиб хизмат қилганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Давлатимиз раҳбарининг ғояларида демократияга ўтиш жараё-нида ҳар қандай мамлакат олдида кўндаланг бўлиб турувчи демокра-тияга қайси йўл билан борамиз ва бунинг учун қандай манбаларга таяна олишимиз мумкин деган икки муҳим масалага ойдинлик кири-тиб берилди. Жумладан, И.А. Каримов хулоса қилганидек: “Демократия – фақат назарий ёки сиёсий жараёнгина бўлиб қолмай, шу билан бирга халқнинг турмуш тарзи ва унинг бутун руҳияти, анъаналари, мада-ният, психолгиясининг хусусиятлари ҳамдир. Демократия ғояларини баён қилиш мумкин. Сиёсатда демократияни юқоридан “тушириш” мумкин. Лекин бу билан демократия сизу бизнинг амалий ҳаётимизга сингмайди. Демократия жамиятнинг қадриятига, ҳар бир инсоннинг бойлигига айланмоғи керак. Бу эса бир зумда бўладиган иш эмас. Халқнинг маданиятида жой ололмаган демократия турмуш тарзининг таркибий қисми ҳам бўла олмайди. Бу тайёргарлик кўриш ва демо-кратия тамойилларини ўзлаштиришдан иборат анча узоқ муддатли жараёндир”. 12 Давлатимиз раҳбарининг ушбу талқинидан келиб чиқувчи асо-сий концептуал хулоса шундан иборатки, жамиятимизнинг демокра-тияга ўтиши табиий равишда бир неча босқичдан иборат бўлади ва ҳар бирининг ўзига хос вазифаларини, муаммоларини ҳал қилиб бориш орақалигина демократия томон илдамлаб бора олишимиз мумкин. 12 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: Ўзбекистон, 1997. 185-б.

Шу боис ҳам, Президент томонидан таъкидланганидек, бу “...узоқ ва узлуксиз давом этадиган жараён эканини аниқ билиб олишимиз керак... Биз изчил, қадам – бақадам янги марраларни эгаллаймиз, янги вазифаларни белгилаб олиб, уларни ҳал этишга бор куч ва имкониятларимизни сафарбар этишимиз керак”. 13 Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, демократияла-шаётган жамиятнинг концептуал ўлчамларини аниқлаб олишда, ал-батта, емирилган тоталитар тузумнинг хусусиятлари ва ундан қолган асоратлар қанчалик чуқурлиги масаласини эътиборга олиш алоҳида ўрин тутади. Зероки, эски тартибот оқибатлари тартибот тугатил-гандан кейин ҳам бир қанча муддат сақланиб қолади ва фақат демо-кратиялашув жараёнларининг чуқурлашуви билан бартараф қилиб борилади. Шу боис бевосита демократияга ўтиш вазифалари таркиби-дан эски тоталитар ёки авторитар тартибот оқибатларини тугатиш масалалари ҳам албатта ўрин олиши зарур бўлади. Шунингдек, жамият демократиялашувининг концептуал асосла-рини ҳал қилишда демократия ва демократиялашув борасидаги энг замонавий тенденциялардан келиб чиқувчи омилларнинг эътибордан четда қолмаслиги масаласи ҳам бугунги кунда муҳим аҳамият касб этмоқда. Бу ўринда А. Пшеворскийнинг “Демократия бу – ноаниқликлар салтанатидир”, 14 деган фикрининг заминида катта мазмун яширин-ганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Олим эътироф қилган ноаниқликлар ҳажмини имкон даражада қисқартириб боришга инти-лиш натижасидагина кўзлаган мақсад йўлида ижобий натижаларга эришиш мумкин бўлади. Юқорида билдирилган фикрлардан келиб чиқиб шундай хулоса қилиш мумкин: демократия дунё тараққиётида умуминсоний қадрият сифатида турли халқлар, миллатлар тафаккури ва турмуш тарзига сингган, эътироф этилган ва шунга мос эътибор берилаётган амал қилиб келинаётган бошқарув 13 Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. –Т.: Ўзбекистон, 1996. 21-22-бетлар. 14 Пшеворский А. Демократия и р ынок . –М.: РоссПЭН, 2000. 138-б.

услубидир. Айни пайтда, ана шу умумий қонуниятнинг иккинчи муҳим жиҳатини ҳисобга олмаслик ҳам мумкин эмас. Бу ҳар бир халқнинг ҳаёт тарзи, менталитети, демократияни ҳис этиш, англаш ва унга амал қилиш хусусиятининг мавжудлиги билан боғлиқ. Ҳамма мамлакатларбоп ягона демократик давлат барпо этиш андозаси йўқ. Бирини иккинчисидан устун қўйиш мумкин эмас. Умуминсоний қадриятга айланган демократиянинг ҳамма учун муҳим ва аҳамиятли бўлган жиҳатларини тан олиб, унинг ҳар бир халқ миллий-маънавий руҳияти асосида қарор топиши ва умуминсоний ҳодисага айланишини эътироф этиш лозим. Яъни демократия миллийликни, миллий руҳиятни ҳисобга олмаса, унга таянмаса ўз моҳиятига зид бўлиб қолади.

Похожие

Миллий ғоянинг умумбашарий тамойиллари

Миллий ғоянинг умумбашарий тамойиллар

Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти» фанининг предмети, назарий асослари

Миллий ғоя ва демократик ривожланиш

Қонун устуворлиги - ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуришнинг асоси