Тил ва эл - Идея национальной независимости - Рефераты

Тил ва эл

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.119140625 KB

Тил ва эл Наврўз кунларида бир гуруҳ қаламкашлар Қашқадарёда эдик... Табиатнинг уйғонишини кузатиш ҳамиша завкли. Ай-ниқса, кўз илғамас кенгликларга маскан Қарши чўлида. Унинг устига бу йилги орзу- умидларимиз ҳар йилгидан бўлакча, давлат тили ҳақида қонун қабул қилинди, узбек тилига давлат тили мақоми берилди. Қолаверса, жумҳу- риятимизнинг хўжалик ҳисобига ўтиши, мустақиллиги ҳақида гап-сўзлар бўлиб турибди. Наврўзга айрича бир тайёргарлик. Атрофга яхши кунлар умиди билан боқасан. Айни пайтда биргина қонун билан иш битмаслигини, асо-сий ran уни ҳаётга олиб кириш, татбиқ этишда эканлигини англайсан. Ва бунинг сабабини сиёсий тузуму ижти-моий қурилилщан эмас, ўзўзингдан қидиргинг келади. Косон йўлидаги айрилишлардан бирида «Абдида» де-ган ёзувга кўзимиз тушди. Илгари, эҳтимол, ёнидан бе-парво, лоқайд ўтиб кетавериш мумкин эди. Энди ўтиб кета олмадик. Хаёлдан кечди. Наҳотки, бу ўша ҳам орзу, ҳам армонни ўзида жам этган шоирона «Обидийда» бўлса. Боболаримиз уни нега бундай «Кўз ёши» деб номлаган эканлар. Сувнинг бу ерлардаги кадру қимматига, обиҳаёт-лигига ишорами, турмуш машаққатларигами? Номининг ўзини бутун бир достон дейсиз. Лекин йўл кўрсаткичдаги лоқайдлик кўнгилга соя ташлади. Унга ҳар куни қанча йўловчининг назари тушади. Қанчанинг тилида у такрор бўлади. Балки у бу ерларга илк бор келган меҳмонлар билан «Абдида» ҳолида бошқа ерларга ҳам йўл олгандир. Бола- лар-чи, болалар?! Улар табиат ва одатга кўра катгалар то-монидан ёзиб қўйилган ҳар қандай ёзувни қоида билади-лар ва «Ўш» эмас, «Ош»га бордим, дейдилар. Бу жойлар машҳур шоиримиз Абдулла Орипов униб-ўсган юрт бўлганлигидан яиа изза тортдик. Ватан туғилиб ўсган тупроғингдан бошланади. Эскида ҳам, янгида ҳам у муқаддас. Ҳатто ҳадислардан бирида

«Ҳуббул ватан мин-ал имон» — Ватанга муҳаббат имоннинг белгиси, дейил- ган экан. Наҳот, биз унинг номига шу кадар бефарқ бўлиб қолган бўлсак. Уни ғажиб, қовурғаларини синдириб ай-гилганда ҳам этимиз чатнамаса, юрагимизга ларза тушма-са. Ахир, «ном» ва «номус» сўзлари битта ўзакдан- ку! Қачондан бошлаб номусимизга бефарқ бўлиб қолдик. Мана, хабарингиз бор, яқиндан бери «Таллинн»™ охи-рида иккита «н» билан ёзамиз. Ёлғиз биз эмас, бутун ит-тифоқ, бутун дунё шундай ёзяпти. Сабаби: эстонча та-лаффуз шуни тақозо қилар экан. Бу фарқ, нари борса, биздаги «Атои» билан «Атойи»дек бўлса керак. Лекин шу гана фарқ учун қанчалар ташвиш, сарф- харажат. Шаҳар-нинг юзлаб корхона-муассасаларию жуғрофий хариталар, иттифоқ доирасидаги мулоқотларидан халқаро алоқала-ригача бўлган миқёсида бир айлантириб кўринг-чи, қан дай манзара кўз олдингизга келади. Аммо бу ташвиш ва харажатларнинг юзига ҳеч ким бормайди. Чунки ran мил-латнинг шаъни устида кетаётир. Биз-чи?! Бу, афсуски, биргина Обидийдага тегишли эмас. Жой номларига, киши отларига лоқайдликнинг бизда чеки-чегараси йўқ... Бундан 20 йилча муқаддам Қашқадарё вилоятининг қуйисида янги туман ташкил қилинди ва унга Ульянов номи берилди. Маркази Ульяновск деб аталди. Маҳаллий халқнинг бир-ярим зиёлилари «Ульяновск» демаса, кўпчи- лик «Ўлян» дейди (Нима қиласиз, тил сиёсий қарорлар билан эмас, ўз қонун- қоидалари билан иш кўради). Хўш, шараф келтирадими шу?! Иккинчидан. Туман жудаям чўл жойда бино бўлган эмас. Марказининг бир чети эса, қуйи Қашқадарёнинг энг кадим ва энг машҳур манзилгоҳларидан Касби қиш-лоғига деярли уланиб кетган. Нега унинг номини бериш мумкин эмас. 50-йилларнинг бошида 40-50 қишлоқнинг энг катта бозори шу ерда бўларди. Бозор тонг оқармай бошланар, кун чиқарда энг қизган паллага кирарди. Касби, айниқ-са, кулоллари билан машҳур бўлиб, бозори эрта тонгда анвойи рангларга бўялган сопол ҳуштак ва сивизғалар ово-зидан ларзага келарди. Академик В. В. Бартольд фикрича, у XVI асрларда Қарши

шаҳридан ҳам катта бўлган. Му ҳаммад Солиҳ уни «Шайбонийнома»сига ҳам киритган эди. Шайбонийхон Қарши сафарида Бобур таърифлаган «мур-ғаки Қарши»ни овлаш иштиёқи билан Касбига тушади ва шикорда отдан йиқилиб шикает топади. (Муҳаммад Солиҳ унинг шу муносабат билан ёзган ғазалини ҳам келтирган эди). 1568 йилнинг бошида тарихимиздаги икки «амири таъмир»нинг бири бўлган Бухоро хони Абдуллахон Хуро-сон юриши олдидан ўз қароргоҳини шу ерга тиккан экан. Ҳофиз Таниш Бухорий бу ҳақца «Абдулланома»да батафеил тўхтаган эди. Биз эса шундай маълум ва машҳур манзил-ни «Каспий денгизи бўйидаги жой» дейишгача бордик. Ульянов тумани ва унинг маркази Касби деб аталганида ўша унутилаёзган тарихимиз янгиланмасмиди? Фикр-мулоҳазаларимни ёшликдан дўстим, ҳозирда райижроқўм раиси, Ўзбекистон ССР Олий Совети депу-тати Мукаммил Мираковга айтаман. Биз ҳам ўйлаганмиз, — жавоб қилади раис, — фаолла-римиз билан маслаҳатлашиб маълум қарорга ҳам келиб қўйган эдик. Лекин бу гапнинг учи чиқар-чиқмас ёз-ёз бошланди. Эски Касби билан бирга Хўжа Касби ҳам бор эмасми, обрў талашиш бошланди. Масалан, туман Касби номланса, қайси бири кўзда тутилади мазмунида. Беих-тиёр шоиримизнинг «Қачон халқ бўласан, эй сен, оло-мон!» деган изтиробли нидоси эсингизга тушади. Раис вазиятни сезгандек, таскин берувчи оҳангда да-вом этади. - Касбининг қадим шуҳратини тиклаш имкони йўқ,албатта. Лекин энг муҳим обидаларидан XI - XVI аерларда яратилган Султон Мирҳайдар мақбарасини, сардоба ва намозгоҳни таъмир қилиш ниятидамиз. Султон Мирҳайдарда ҳозир иш қизғин. Кишлоқлар, уларнинг номларини сўрайман. - Бизда 55 та қишлоқ бор. Лекин, сиз билган қишлоқларнинг анчамунчаси, афсуски, ҳозир йўқ. Мирзавей, Қорақозоқ, Қозоқчи, Гаммак-қавчин, Кулқишлоқ... санаб кетади раис. Мана шу Муғлон, Касби атрофидаги қанча-қанча майда қишлоқлар хутор системасини тугатиш деб аталган ва деққонни ердан, томир отган тупроғи дан узишнинг бетимсол намунаси бўлган машҳур қарор муносабати билан «йириклашиб» кетди.

Биз Мираков билан қишлоқларни айландик. Деярли ҳар бир қишлоққа киришда йўл тахтачаси қоқилиб, унда ўша жойнинг номи, тарихи ҳақида қисқача маълумот бе-рил ибди. Хурсанд бўлиб кетдим. Идорага қайтиб келга-нимизда раис қўлимга бир папка тутқазди. Тумандаги 47 қишлоқнинг тарихи ҳақида маълумот. Ҳикоя, афсоналар, накллар ҳам бор. Айримлари маҳалла-қишлоқ кексаларидан ёзиб олинган. Масалан, Масит қишлоғи тарихи 97 ёшда вафот этган марҳум Жўра бобо тилидан, Мирасадмир 97 ёшлик Бердибобо Ҳайдаров, Овул кийикчи ва Оқ қамиш Нажим Ботировдан, Хитой, Тошқудуқ Бекназарбобо Қул-муродов, Музаффарбобо Шириновлардан ёзиб олинган-лиги кўрсатилибди. Баъзиларини (Денов, Таллиюлғун каби) ўлкашунос ўқитувчилар (Ч. Муртозаев, Р. Абдураҳи-мов) тўплаганлар. «Таллиюлғун» юлғунли тепа маъносини англатади. «Денов» янги қишлоқ демакдир. Бу ердаги аҳоли дастлаб Карчиғай тепа ўрнида яшаган. Сўнг шарққа сил- жиб, Киз мачит, Галақудуқни қурган — Янгиқўргонни бино қилган. Ҳозирги Деновнинг ўрнига ўтганига 150-200 йилча бўлган», — ўқиймиз маълумотномаларда. Тўғри, бу маълумотларнинг кўпчилиги илмий қийматга эга бўлмаслиги, замон изғиринларида ўз ранги ва тусини, ҳатто маъно-мазмунини ўзгартган бўлиши мумкин. Ле кин улар шу ер кишиларининг тилдан-тилга, авлоддан- авлодга ўтиб келаётган хотираси. Улар билан ҳисоблаш-масдан бўлмайди. Кишлоқлар номи, улар билан боғлиқ афсоналар ва ҳикоялар ота- боболаримизнинг турмуш ва маишати, урф-удумлари, ташвиш- интилишларининг жон-ли лавҳаларидир. «Комилон»га асос солган Комил бобо, «Козоқ»лик Нурим қоровулбеги, Касбидан чиққан Кора-хўжа ҳақидаги нақллар бунга далил. Айрим қишлоқлар (масалан, хитой, дўрмон, қатағон, месит, уйрот, қўнғи-рот, қозоқ каби) уруғлар номи билан аталгани маълум бўлади. Шунингдек, «Ҳаракат» (Овул кийикчи), «Кизил меҳнат» (Крратепа), «Темир омоч» (Қорахўжа), «Кизил деҳқон» (Камаши), «Кизил гвардия» (Дураза), «Кизил йўл» (Фазли) каби илк колхозлар ҳақида ҳам маълумотлар кел-тирилибди.

Булар - ҳаммаси тарих. Бошқача айтганда, тарих мана шулардан ташкил топади. Ўзини маданиятли, маърифат-ли ҳисобловчи ҳар бир киши учун эл- юрт тарихини би лиш шарт. Бу нафақат маърифат ва маданиятнинг, оддий ахлоқнинг белгиси. Пушкиннинг гапи эсингиздами: «Аж-додларга ҳурматсизлик ахлоқсизликнинг биринчи белги- сидир». Яқинда қизиқ бир иш бўлди. Ульянов тумани марка- зидаги универмаг кимнннгдир бамаъни маслаҳати билан «Аллот» деб номланган экан (Магазин шу номдаги қиш-лоқнинг ҳозирда бузиб юборилган ўрнига тушган). Туман газетасининг апрель сонларидан бирида шундай мақола ўқиб қолдим. Мухбир магазин ходими билан суҳбат қиляп- ти. Гап номга келиб тақалади. Маъносини билмайман, маъноси йўқ, чамамда, мазмунида жавоб беради сотувчи. Мухбир қолган жойидан олиб кетади. Шу номни қўйган-лар, тўғрироғи, ўзгартирганлар (илгари «Совет Россияси» деб қўйилган экан) шаънига аччиқ гаплар қилади. Хўш, нима дейсиз?! Бу аждодларни, ўз ота-онасини танимаслик эмасми? Арлот ўзбекнинг энг машҳур уруғла- ридаи-ку! У мартаба-мавқеига кўра Амир Темур мансуб барлос билан тенг турган. Қадимда ҳам, ҳозирда хам узбек уруғи ҳақида сўз очилган жойда бу ном тилга олинмасдан илож йўқ. Навоий девонларида хам уни жуда кўп учра- тамиз. Ким кўнгул сайд этса, лўли бўлсаким, тут муғтанам, Айтмон арлот ё барлосдин мирзода топ, — деб ёзган эди шоир (Кўнглингни забт этса, лўли бўлса ҳам ғанимат бил, арлот ё барлосдан амирзода топгин, деб айтмайман). Арлот сўзи тилимизнинг ифода-талаффуз қоидалари билан маълум ўзгаришларга юз тутди. Бухорода «олот»га айланди, бизда «аллот» бўлди. Нима, шунинг учун ундан юз ўгириш керакми? Булар ҳаммаси савиямизнинг, дид-фаросатимизнинг ночорлигига, миллий, инсоний қадриятлардан ғоят узоқ- лашиб қолганимизга ишорадир. Ҳолбуки, биз кўпинча ўзимизни биринчи ўринга кўйиб юришни яхши кўрамиз. Узоқ йиллар биздан маърифатли, биздан маданиятли, биздан адолатли кишилар дунёда йўқ. деб келдик. Хайрият, ошкоралик туфайли айрим нарса-

ларни ўз оти билан атай бошладик. Чунончи, маорифчи- ликда дунёда 27-ўринда эканлигимиз, киши бошига таъ минотда 77-ўринда эканлигимиз айтилмокда. Лекин бун-дай гапларга ҳануз қулоғимиз ўрганмаган бир қисмимиз ҳали ҳам бундай гапларни эшитиб қолсак, «туҳмат!», «иғво- гарлик!» деб ўрнимиздан туриб кетамиз, суҳбатдошимиз- нинг ёқасига ёпишмоқчи бўламиз. Қизиқ, биздан олдин- ги «чаласавод» ота-боболаримиз 7 пуштни билишни шарт ҳисоблаганлар. Бир хаёлдан ўтказайлик-чи, ҳозирги «олим» авлоднинг неча фойизи 7 аждодини танир экан. Гапимиз тил ҳақида эди. Қонун муносабати билан шоша-пиша сўз излаб кетдик. Аслида, тил ҳакидаги гап-сўзлар ўртага тушиши билан мутахассисларга иш қоғоз- лари, маъмурий ҳужжатлар сўзлигини тайёрлаш топши- рилганда, иш анча силжиб кетган бўларди. Ҳозир муайян палапартишлик бор. Масалан, «Тошкент оқшоми» газе- таси журнал ни «жарида» дейиши етмасдан, тўпламларни ҳам шу ном билан атай бошлади. «Жарида» арабча «газе та» дегани. Инқилобдан олдин Туркистонда чиққан газе- таларнинг ҳаммаси «жарида» дейилган. Қайси бир газета-миз «абстракция»ни узбек тилида мужмаллик, мавҳумлик деб тушунтирибди. Математикларимиз кулишиб, «бутун бошли математик категорияни-я» дейишяпти. Атама ва ибораларга жуда эҳтиёт бўлиш лозим. Иккинчи томондан, бундан унча хавотирга ҳам туш-маслик керакка ўхшайди. Бу - зарурий жараён. Кўп ўтмас, сув тингач, кераклиси қолиб, жой-жойига тушар. Бироқ бунинг учун муқобил сўз-атамаларни кўплаб излаш ва қўллашдан ташқари, уларнинг аслиятга қай даражада яқин ва мувофиқлигини кенг ва атрофлича асословчи мақола лар керак. Мана шундай мақолалар камлиги хавотирга солади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6- жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти

Похожие

Ўсиб келаётган авлодни милоли

Миллий-маънавий тикланишнинг заминлари ва маданий муаммолари

Навоий асарларида миллат ва миллийлик масалаларининг қўйилиши

Ўлмас ҳақиқатлар

Уйғонган миллат маърифати