Миллий-маънавий тикланишнинг заминлари ва маданий муаммолари - Идея национальной независимости - Рефераты

Миллий-маънавий тикланишнинг заминлари ва маданий муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179 KB

Миллий-маънавий тикланишнинг заминлари ва маданий муаммолари . Маданият ҳар бир миллат ва халқ учун муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у маънавиятнинг таркибий қисми ҳам ҳисобланади. Жамиятнинг тараққиётини, инсоннинг маънавий камолотини маданиятсиз тасаввур этиб бўлмайди. Ҳар бир миллатга хос бўлган миллий маданият асрлар мобайнида шаклланиб келди ва жамият ҳаётини таркибий қисмига борди. Дунёнинг турли минтақалари сингари Марказий Осиё халқлари хам ўзига хос бўлган маданиятга эгадир. Асрлар давомида аждодларимиз томонидан шакллантириб келинган миллий маданиятимиз жаҳон маданиятининг таркибий қисмларидан хисобланади. Миллий маданиятни ривожлантирмаган, унга эътибор бермаган халқнинг, миллатнинг келажаги бўлмайди. Аждодларимиз томонидан бойитиб келинган миллий маънавиятимиз ҳар доим хам бир текис ривожланиб келмади. Марказий Осиёга нисбатли бўлган кўплаб босқинчилик урушлари халқимизнинг маданий ҳаётига катта зарар келтирар эди. Босиб олинган жойлар халқларининг маданий-маънавий тараққиётини бўғиб қўйиш, маданий-маънавий меросни йўқотиш, халқларни маданий ҳаётдан узоқлаштириб, уларни маънавий қашшоқлаштириш истило этилган халқларни асоратда ушлаб туриш йўлларидан бири эканлигини тарихнинг ўзи исботлаб берган. Миллий ва жамият тараққиётига катта таъсир кўрсатувчи маданият ўз ўзидан шакилланиб қолмайди, у ҳар бир авлод томонидан бойитиб келинади ва кейинги авлодга мерос қилиб қолдирилади. Маданиятли халқ борликдаги воқейликни тўғри тушуна олганлиги учун ҳам босқинчи давлатлар босиб олинган жойлар ахолисини маданиятини йўқотишга ҳаракат қилганлар. Истилочи мамлакат итоат қилдирилган халқларни бора-бора ўзига сингдириб юборишни, бунинг учун ўз мафкураси ва ғояларини уларга мажбуран жорий этишни, маданиятига шикаст етказишни, миллий тили, миллий урф-одатлари ва миллий қадриятлари ривожига йўл бермасликни ўз сиёсатининг асосий мақсади деб билади. Маданиятни, маънавиятни барбод этиш, миллий тил ва урф-одатлар камолотига йўл бермаслик итоат эттирилган халқларни жиловда ушлаб туриш, бойликларини истаганча талаш, уларнинг барча куч ва имкониятларидан бекаму кўст фойдаланишнинг энг зарур ва нозик йўлларидан бири эканлигини истилочилар ҳар доим жуда яхши билишган. Шунинг учун ҳам мустамлакачилар бу нарсани олдиндан режалаштириб қўйишади. Маданиятни йўқотишга қаратилган ҳаракат кучайиб бораверса, миллий ўз маданиятидаги узоқлашиб бораверса, халқ манавий жиҳатдан қашшоқлашиб Мустамлакачилик сиёсати ва миллий маданиятга муносабат

бораверса, одамларда миллийлик йўқолиб, улар ўз-ўзидан эътиқодсиз бўлиб бораверади. Миллий-маданият, маънавиятнинг йўқолиб бориши жамият аъзоларида сиёсий манқуртлик, бепарволикни кучайтириб, уларни ижтимоий фаолликдан узоқлашиб боради. Босқинчилар босиб олинган жойлар аҳолисини мустамлакачилик кишанларида узоқ вақт ушлаб туришни, уларни ўз хақ-ҳуқуқларини талаб этмайдиган, итоаткор кишиларга айлантиришга интилганлар. Тарихимизга назар ташлар эканмиз, юртимизга бостириб кирган македониялик Искандар, босқинчи араблар, Эрон шохлари, Чингизхон қўшинлари маданий жихатдан ўзидан устун турган халқимизни ўзларига бўйсиндириш қийинлигини сезишган ва шунинг учун ҳам аждодларимиз томонидан бойитиб келинган маданиятни йўқотишга катта эътибор берганлар. Улар томонидан маданий меросимиз талон-тарож қилинди, маданий ёдигорликлар йўқотилди, маданиятни, маънавиятни ривожлантириш мумкин бўлган кишилар ўлдириб юборилар эди. Аксинча, босиб олинган мамлакатда илм-фан, маданият ва маънавият истилочи мамлакатга нисбатан бир неча бор устун бўлса, ундай жойларда мустамлакачилик тартибларини сақлаб туриш осон кечмайди. Бизнинг жонажон Туркистонимиз ва унинг ажралмас бир бўлаги ҳисобланмиш ҳозирги Ўзбекистон босқинчи чор Россиясига нисбатан маданий тараққиётда жуда устун турарди. ХIX асрнинг ўрталарида Туркистонни босиб олган чор Россияси ҳам бошқа қўплаб босқинчилар олиб борган сиёсатни давом эттирди. Туркистон халқларини маданий ҳаётдан узоқлаштириш, маънавиятини йўқотиш, уларни оми ва тобе халққа айлантириш рус босқинчиларининг асосий мақсадларидан бири бўлди. Миллий маданий ва маънавий меросни талон-тарож қилиш чор Россияси босқинининг биринчи кунлариданоқ бошланган, бирон бир нарса уларнинг эътиборидан четда қолмас эди. Чор Россияси миллий маданиятимизга ва маънавиятимизга бошқа барча босқинчилардан кўра кўпроқ зарар келтирдилар. Улар Туркистон халқлари маданияти ва маънавияти ўзлариникидан устун эканлигини билишар, лекин буни тан олишни исташмасди. Туркистон азал-азалдан илм-фан ва мадниятнинг, адабиёт ва санъатнинг энг қадимий марказларидан бири бўлиб келган. Айниқса, IX-XV асрларда Туркистон халқлари сафидан Шарқ ва Ғарбда ўрта аср математика илми ва мактабининг асосчиси Мусо ал-Хоразмий, “Устоди соний” – “Иккинчи муаллим,” ёки Шарқ Аристотели унвонига сазовор бўлган Абу Наср Форобий, тиббиёт илмининг етакчиси, юқори чўққиси, “ Шайх ур-раис” – “Олимлар подшоси” Абу Али ибн Сино, Шарқнинггина эмас, балки бутун инсониятнинг фахр-ифтихори, қомусий ақл эгаси Абу Райҳон Беруний, ўрта аср астрономиясининг ёрқин юлдузи ал-Фарғоний, Ҳадиси шариф ва фиқҳнинг буюк алломалларидан бири имом Исмоил Бухорий, Абу Исо ат- Термизий, Хожа Аҳмад Яссавий, донишманд подшоҳ, юлдузлар жадвалининг асосчиларидан бири Мирзо Улуғбек, ўз даври поэзияси ва прозасининг ёрқин

юлдузларидан ҳисобланган Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур сингари юзлаб ва минглаб улуғ зотлар ва уламои киромлар етишиб чиқди. Улар ўша давр фан ва маданиятининг чўққилари эдилар. Шарқдан, хусусан, Туркистон ўлкасидан етишиб чиққан буюк мутафаккирлар жаҳон илм-фани ва маданиятини ўз кашфиётлари ва ўлмас илмий асарлари билан ижодий бойитдилар, юқори чўққига кўтардилар, унинг бир неча асрлик тараққиётига самарали таьсир қилдилар. Бутун маданий оламга таниқли олимлар ва мутафаккирлар, Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз, Хива сингари шаҳарлар яратувчилари бўлмиш улуғ аждодларимизнинг ижодиёти ўзининг улуғворлиги ва гўзаллиги билан ҳозиргача ҳаммани лол қолдирмоқда. Босқинчилар томонидан топталиб келинган миллий маданиятимизга, маънавиятимизга назар ташлар эканмиз, унинг тарихида Амир Темур ва темурийлар даврида илм фан, маънавият ва маданият юксак даражада тараққий этган эди. Самарқанд ва бошқа кўплаб шахарлар эса маданий марказларга айланган. Марказий Осиё маданий, маънавий ҳаёти тараққиётида катта роль ўйнаган мана шу даврлар Чор Россияси, кейинчалик эса Совет Россияси томонидан менсимасдан қараб келинди. Босқинчилар томонидан Туркистон халқлари доимо маданий ва маънавий ҳаётдан узоқда бўлишган, деб ўргатилаётган даврда Европанинг кўплаб мамлакатларида, хусусан, Францияда аждодларимиз маданий ҳаёти тарихини ўрганишга катта эътибор бериб келинган. 1988 йилда Францияда Темурийлар даври тарихи ва маданиятини ўрганиш Француз ассоциациаси тузилди. 2008 йилда ушбу ассоциацианинг 20 йиллиги нишонланиб, унда Темурий даври маданияти билан шуғулланувчи Фредерик Брессаи халқимиз маданияти тўғрисида гапириб “Дунёда иккита нурафшон ва оламга машхур шаҳар бўлса, буларнинг бири-Париж, иккинчиси-Самарқанд, биз доимо ўзбек халқининг қадимий ва ўзига хос маданияти ва санъатини қадрлаймиз”,- деб фикр билдиради. Қарамлик йилларида чет мамлакатлар халқимиз маданиятини ўрганишга бўлган ҳаракатлар, улар томонидан билдирилаётган фикрлар Совет давлати душманларининг фикрлари, деб қараб келинарди. Илм-фан ва маданиятнинг энг ривожланган марказларидан бўлган Туристонни зўравонлик йўли билан босиб олган чор ҳукумати ерли аҳолини қарамлик ва қуллик, сиёсий карахтлик ва руҳий қашшоқлик ҳолатида ушлаб туришни мустамлакачилик сиёсатининг марказий масалаларидан бири, деб ҳисоблади. Ана шу ёвуз ва маккорона сиёсатини амалга оширишнинг асосий йўл-йўриқлари, “илмий асослари”ни пухта ва мукаммал ишлаб чиқиш учун ишни нимадан бошлаш кераклиги ҳақида таклифлар, фикр-мулоҳазалар, асосли хулосалар бериш топшириғи билан подшо ҳукумати кўпчилик олимлар ва бошқа соҳа мутахассисларини Россиядан Туркистонга юборди. Юборилган ҳарбийлар, ҳуқуқшунослар, айғоқчилар, тарихчи ва иқтисодчилар, насроний ва бошқа дин арбоблари орасида йирик шарқшунос олим В. Бартольд ҳам бўлган. Туркистондаги сиёсий-иқтисодий вазиятни, ўлканинг имконият ва шароитларини чуқур ўрганиб, Санкт-Петербург

Фанлар академияси илмий кенгашида Бартольд шундай дейди: “Биз шу пайтгача маданий савияси ўзимиздан паст бўлган халқларнинг ерларини босиб олгандик. Энди бўлса, Туркистон мисолида тамом тескари ҳолатга дуч келиб турибмиз… Туркистонликлар бизнинг ҳарбий устунлигимизга тан беришади, аммо маънавий устунлигимизни тан олишгани йўқ. Вазифа-ана шуни тан олдиришдан иборатдир… То шуни тан олишмас экан, биз узил-кесил ғалаба қозондик, деб айта олмаймиз”. Чор мустамлакачилари олимлар маслаҳатига амал қилиб, Туркистонда қандай қилиб бўлмасин, ўзларининг ерли халқдан “маънавий жиҳатдан устунликларини” исботлашга ва шу тариқа “узил-кесил ғалабага эришишга” астойдил киришдилар. Ўтмишдаги босқинчилар сингари чор мустамлакачилари ҳам бу соҳадаги амалий ишни Туркистон халқини бир неча минг йиллик тарихи, маданияти, урф-одатларидан жудо қилишдан, ерли аҳолини руҳан-маънан майиб-мажруҳ қилишга киришишдан бошладилар. Бу бежиз эмас эди, албатта. Балки чуқур ўйлаб, узоқни кўзлаб ва режалаштириб қўйилган машъум сиёсат эди. Ана шу сиёсатнинг заминида бир томондан мустамлакачи чор ҳукуматининг ижтимоий - иқтисодий ва сиёсий манфаатларини ошкора ҳимоя қилиш турган бўлса, иккинчи томондан, Туркистон халқларини, унинг катта бир қисмини ташкил этадиган ўзбек халқини миллий ўзлигини англашдан буткул маҳрум қилиб, ўтмишини унутган, ватанпарварлик туйғусидан жудо бўлган, истиқболини кўраолмайдиган одамлар гуруҳига айлантириш муддаоси ҳам турарди. Ўзга халқларнинг, миллатларнинг маданиятини, маънавиятини қадрлаш, ҳурмат қилиш инсонийлик фазилатидир, шундай фазилатларга эга бўлган кишилар ўзгаларнинг хурматини қозонаолади. Амир Темур ўзи босиб олган жойлар аҳолисини урф-одатлари, маданиятларини ҳурмат қилганлиги учун ҳам, уларнинг ривожига катта имкон ва шароитлар яратиб берганлиги учун хам барчанинг хурматини қозонган эди. Лекин Амир Темур ва шунга ўхшаган инсонларга хос бўлган бундай хусусиятлар рус босқинчиларида йўқ эди. Уларнинг мақсадлари босиб олинган жойлар аҳолиси маданиятни бутунлай йўқ қилиш, уларни умрбод ўзларига тобе қилиш эди. Миллатни, халқни йўқ қилишнинг, таназзулга юз тутдириш, маҳв этишнинг мустамлакачилар манфаатига мос келадиган энг ёвуз ва ваҳшиёна йўлларидан бири- уни фикрлашдан, мулоҳаза юритишдан тўхтатиш, миллий тили, тарихи, маданияти, миллий қадриятлари ривожланишига йўл бермасликдир. Бунинг учун эса энг аввало уни бой ўтмишидан ажратиш, маърифатсиз қолдириш лозим. Миллатнинг ҳаётини, миллат сифатида сақланиб қолишини тилсиз тасаввур этиб бўлмайди. Тилнинг равонлиги, инсон тафаккури учун кўрсатаётган таъсири миллий маданиятнинг юксаклигидан далолат беради. Тилнинг миллий-маънавий тикланиш жараёнидаги, миллатни миллат сифатида сақланиб қолишдаги ўрни хақида гапириб Президентимиз шундай фикрни билдиради “Маълумки ўзликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги руҳий-маънавий боғлиқлик тил орқали намоён

бўлади. Жамики эзгу фазилатлар инсон қалбига, аввало она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси балки сингади. Она тили-бу миллатнинг руҳидир”. Тилни йўқотмоқлик ўзликни, миллийликни йўқотмоқликдир. Она тилимиз доимо юксак маданият белгиси бўлиб келган. Босқинчилар она тилининг сақланиб қолиниши миллат маданияти ва маънавиятига катта таъсир кўрсатиш мумкин эканлигини билганлиги учун ҳам она тилимизга бўлган тайзиқни кучайтириб келганлар. Маърифат, маданият, миллий онглилик, миллий тил, миллий урф-одат, миллий қадрият-буларнинг ҳаммаси халқнинг халқ эканлигини белгилайдиган омиллардан бўлиб ҳисобланади. Маърифат халқни ўз ўтмишини билиши ва истиқболини тушуниб етишига ёрдам беради, Ватанни севишга, унинг билан фахрланишга даъват этади, душманларга қарши муросасиз кураш олиб боришга, эрк ва адолат учун жасорат кўрсатишга ундайди. Маърифатли халқ шижоатли, жасур бўлади. Маърифатсиз халқ эса миллий жиҳатдан ўзини англаб ололмайди, ўзини ҳалқ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш зарурлигини тушуниб етмайди, тақдирга тан бериб яшашни ўзига эп кўради. Чор амалдорлари буни яхши билганликлари учун ерли халқни маданият ва маърифатдан бебаҳра қолдириш масаласига биринчи даражали аҳамият бердилар, бу йўлда ҳеч нарсадан тап тортмадилар, инсофу диёнатни, раҳм-шафқатни бутунлай йиғиштириб қўйдилар.Чор Россиясининг Туркистондаги сиёсати миллий туйғуни поймол этишга, миллий қадриятларни топташга, буткул йўқотиб юборишга қаратилган. Улуғ давлатчилик кайфиятидаги чор маъмурлари ўзлари босиб олган Туркистон халқларини қулликда тутишнинг энг яхши усул ва йўлларини ўйлаб топган эдилар. Тўғри, илғор рус зиёлилари ўзбек халқининг, бошқа халқларнинг маданиятига катта таъсир кўрсатишди. Улар ўлкада илм-фан ва маданиятнинг ривожига маълум ҳиссаларини қўдилар. Лекин бу чоризм сиёсати билан боғлиқ эмасди. Чоризм бу ерда саводсизлик, билимсизлик ҳолатини мустаҳкамлашдан манфаатдор эди. Миллий ғурури сўндирилган, маданияти, тили, урф-одат ва қадриятлари камситилган, ҳақ-ҳуқуқлари, иззат-нафси ерга урилиб руҳан эзилиб, умидсизликка туша бошлаган халқ ва миллат мустамлакачилар учун таппа- тайёр ўлжадир. Чор мустамлакачиларининг Туркистон халқлари маънавияти, миллий онги ўсишига зарба бериш, миллий ўзлигини англаб олишига очиқдан-очиқ қаршилик қилиш мақсадида қилган ишлари, қўллаган усуллари, найрангларининг ҳаммасини бирма-бир айтиб адо қилиб бўлмайди. Юртимизда ўзини мутлақи ҳоким деб ҳисоблаган босқинчилар ўлкада мавжуд бўлган қолоқ ижтимоий-иқтисодий муносабатларни, меҳнаткаш омманинг билимсизлик ҳолатини атайин ўзгартирмай сақлаб қолишга, ҳатто яна ҳам чуқурлаштиришга зўр бериб ҳаракат қилди. Сиёсий ҳокимиятни, халқ оммасининг меҳнати натижасида юзага келган моддий ва маънавий бойликларни ўз қўлига киритиб олган чор амалдорлари маҳаллий ҳукмрон синфлар билан биргаликда ижтимоий ишлаб

чиқаришнинг, фан ва техниканинг, маънавий маданиятнинг юксалишига, миллий онг, миллий савия ва миллий ўзлигини англашнинг ўсиб ва ривожланиб боришига тиш-тирноқлари билан қаршилик қилдилар. Меҳнаткаш оммани жаҳолат ботқоғига чуқурроқ ботириш, одамларда қолоқлик, тўпорилик, лақмалик, омиликни авж олдириш чоризм мустамлакачилик сиёсатининг туб мақсадларидан бири, унинг моҳиятини ташкил этарди. Чоризм Туркистон халқини саводсизлик, билимсизлик ҳолатида ушлаб туришдан манфаатдор эди. Унинг мақсади ғафлат уйқусида ётган, замонавий фан-техника, маърифат ютуқларидан бехабар қолган, миллий онги паст, миллий ғурури топталган халқни тиклаш, эксплуатация қилишдан иборат эди. Шунинг учун ҳам чор ҳукумати мустамлакачиликнинг ҳамма даврларида ўлкамизда фаннинг, маърифатнинг, маданиятнинг ўсиши ва ривожланишига йўл бермаликка интилди. Чор маъмурлари томонидан ерли аҳолига олам ҳақида ҳеч қандай илмий билим берилмайдиган, фақат диний ақидаларни кўр-кўрона такрорлашдан нарига ўтмайдиган эскича мактабларда билим бериш кенг тарғибот қилинди. Ҳатто рус тилиидаги мактабларда ҳам ўқитиш ишлари болаларга фақат диний билим бериш билан боғлиқ тарзда олиб бориларди. Чор генерал-губернаторлари мусулмонларнинг диний ишларига аралашишни истамаганликлари сабабли маҳаллий мактабларни Туркистонда илгари қандай аҳволда бўлса шундайлигича қолдирдилар. Мактабларга нисбатан подшо ҳукуматининг сиёсати “Мусулмонларнинг эски диний мактаби ўз ҳолига қўйиб берилиши керак”, деган тарзда белгиланган эди. Шу тариқа ерли халқ ва унинг фарзандлари юзаки саводхонлик даражасида ушлаб турилди. Бу подшо ҳукуматининг ўлкада феодал-патриархал муносабатларни ўзгартирмай сақлаш, меҳнаткаш оммани нодонлик ва жаҳолатда ушлаб туриш ҳақидаги сиёсатига айнан мос келарди. Маҳаллий аҳолининг ночор аҳволи, аянчли турмуш шароити, сиҳат- саломатлигининг қандайлиги чор амалдорларини ташвишга солган эмас. Мустамлакачиларни ерли аҳолининг маданияти, маънавияти, турмуш шароити ва истиқболи эмас, балки меҳнати, пешона терлари қадоқли қўллари ва кўз ёшлари билан яратган беҳисоб моддий ва маънавий бойликлари қизиқтирган, холос. Босқинчилар ерли аҳолига нисбатан, ўлса ўлиб кетавермайдими, қанча кўп ўлишса, бирин-кетин қирилиб адойи тамом бўлса, бизга шунча яхши бўлади, қабилида иш тутишган. Буни биз мустамлакачиларнинг Туркистоннинг қишлоқ ерларидаги аҳолига тиббий хизмат кўрсатишга бўлган муносабатларидан билиб олишимиз мумкин. Туркистондек бепаён ўлканинг маҳалий аҳоли истиқомат қиладиган қишлоқ ва овулларида биронта ҳам тиббий пункт, шифохона, тажрибали шифокор, дорихона бўлмаган. Аҳоли соғлиғини сақлаш эса тиббиёт қонунларидан бутунлай бехабар бўлган табибларнинг қўлида бўлган. Энг ачинарлиси шундан иборатки, чор амалдорлари табибларнинг халқ саломатлигига зиён келтирадиган ишларига зинҳор қаршилик кўрсатмаганлар, уни билиб- билмасликка, кўриб-кўрмасликка олганлар. Ўзларини атайлаб четга олиб

турганлар. Улар ўзларининг бу сиёсатларини “табибларга мурожаат қилиш аҳолининг одатига айланиб қолган, бунга қарши тақиқлаш чораларини кўриш бутунлай фойдасиздир”, деб оқлаганлар. Қишлоқ аҳолисини тиббий ёрдам кўрсатмасликнинг сабабини чор амалдорлари, касалхоналар очилган тақдирда ҳам аҳоли ўзининг нодонлиги туфайли шифокорлар кўмагига мурожаат қилмайди, деган сўзлар билан ниқоблаганлар. Марв тумани бошлиғи Закаспий вилоят бошлиғига 1909 йилда атиги қўшимча бир шифокор сўраб талабнома ёзганида, вилоят бошлиғи бу талабнома устига: “ерли аҳоли кучли, саломат ва ҳеч қачон касал бўлмайди. Улар ўз умрини, яшаб ўлади. Эпидемия учун қанча маблағ ажратсанг ҳам, барибир, у етарли бўлмайди. Шунинг учун штатларни кенгайтиришга ҳеч қандай эҳтиёж сезмайман,” – деб ёзган. Подшо ҳукуматининг амалдорлари мустамлакачилик сиёсатини ўтказиш жараёнида ерли аҳолини руслаштириш масаласига биринчи даражали аҳамият бердилар. Генерал-губернатор Бродовский 1870 йил Туркистондаги таълим-тарбиянинг мақсадлари устида тўхтаб, ўлкадаги таълим-тарбиянинг асосий йўли уни рус манфаатларига мослаштириш йўлидан бориши керак, деган эди. Чор ҳукумати томонидан ташкил этилган гимназиялар, мактаблардаги таълим-тарбиявий ишлар шунинг учун ҳам ўзининг туб моҳияти эътиборида мустамлакачилик манфаатларига мослаштирилган, руслаштиришга қаратилган ҳолда олиб борилган. Миллийликни, миллий ўзлигини англаб олишни йўқотиш, унинг илдизига болта уриш ниятида Россиянинг бир қанча туман ва вилоятларидан жуда кўплаб деҳқонлар Туркистонга кўчириб келтирилиб ўлкамизнинг Еттисув, Сирдарё, Фарғона вилоятлари шаҳар ва қишлоқларига жойлаштирилди. Оммавий равишда кўчириб келтириш натижасида шаҳарлар, туманлар ва вилоятларда русларга нисбатан маҳаллий аҳолининг салмоғи камайиб кетди. Маҳаллий аҳоли шаҳар марказларидан чет-четларга, олис қишлоқларга суриб чиқарила бошланди. Туб аҳоли учун ўз шаҳри ўзига бегона бўлди. Улкан шаҳри азимларимизнинг дарвозалари ўзгаларга ланг очиқ бўлса, ўзимизникилар учун эса тапа-тахт бекитилди. Яхши-яхши уй-жойлар четдан келганларга берилди. Ўзбеклар уй-жой, тирикчилик ташвишида сарсон- саргардон, ўз юртида бегона, сиғинди бўлиб юрди. Руслар Туркистонда ўзларининг яхши яшашлари учун бор шароитни яратдилар. Ерли халқ эса эрталабдан кечга қадар энг оғир, машаққатли ва ҳаттоки, ирсиятни бузадиган, қонни айнитадиган, келгуси авлодларни майиб- мажруҳ бўлиб туғилишига олиб келадиган жисмоний меҳнат қилишга мажбур эди, аммо бири икки бўлмасди. Меҳнат ўзбекники, роҳат-фароғат ўзгаларники бўлди! Ўзбек халқи мустамлакачилик зулми остида эзилган бўлса, Россиядан кўчириб келтирилганлар эса идора ҳайъатининг муҳим ерларига тайин этилди. Идоралар, ташкилотлар, муассасалардаги, маиший хизмат, алоқа, тиббиёт, тижорат соҳасидаги ҳамма ишлар фақат рус тилида олиб борилди. Мактабларда, мадрасаларда, гимназияларда рус тили, адабиёти, тарихи ва

маданиятига асосий эътибор қаратилди. Газета ва журналларда, адабий асарларда, шоирларнинг шеърларида рус халқи, унинг тили, тарихи, адабиёти ва санъати кўкларга кўтариб мақталди. Суворов ва Кутузов гимназияси ҳақида айтилмаган мақтов сўзлари қолмади!! Ўзбекларнинг расм-русумлари, миллий либослари, миллий қадриятлари, тўй-ҳашамлари назар-писанд қилинмаган бўлса, келгиндиларникини зўр бериб тарғиб-ташвиқот қилинди. Буларнинг ҳамаси маънавиятимизни барбод этиш, миллий туйғумизни поймол қилишга қаратилган мустамлакачилик сиёсатининг ниҳоятда устомонлик ва маккорона усуллар билан ҳаётга жорий этишнинг йўлларидан бўлиб ҳисобланарди. Мустамлакачи чор ҳукуматининг ўлкамизда чуқур илдиз отиш ва бир неча йиллар ҳукмронлик қилишга қаратилган сиёсатини ҳар қандай йўллар, воситалар, усуллар билан амалга оширишни ўзлари учун олий мақсад деб билган рус капиталистлари ва ҳарбийлари жамики ишларни қилишди ва шу тариқа ўз подшоҳлари, ўз тузумларига садоқатларини амалда кўрсатишди. Мустамлакачилардан бири бегуноҳ халқни отган, ўлдирган бўлса, “ярим подшо” Кауфман, генерал-губернатор Куроптакин, жаллод Головановга ўхшаганлар эса Самарқанд, Бухоро, Хива, Қўқон, Тошкентдаги буюк осори атиқаларни, масжиду мадрасаларни, арклару тарихий-маданий обидаларни тўпга тутиб ер билан яксон қилди. 1868 йилда рус қўшини Самарқандни забт этганда ноёб маданият ёдгорлиги бўлган Амир Темурнинг катта хотини Бибихоним қурдирган мадрасанинг маҳобатли гумбазига замбаракни тўғрилаб ўқ уздирган ва вайрон қилган ваҳший генерал Кауфман эди! Шаҳрисабздаги Оқсарой, Бухоро Арки ҳам неча-неча бор мустамлакачи қўшинлар томонидан тўпга тутилган. Туркистондаги Аҳмад Яссавийнинг муборак мақбараси ҳам худди шундай қисматга дучор этилган. Унинг ҳам айбдорлари худди ўшалар-маданият ва маънавиятнинг ашаддий душмани бўлган чор мустамлакачилари, рус зобитлари эди. Ахир, қандай қилиб, қўл остидаги мазлум халқлар маданияти ва тарихи русларникидан баланд бўлиши керак?! Бунга улар тоқат қилолмасди! Уларнинг усули йўқ қилиш, маданиятни, тил ва тарихни, ўзбек халқи ғурурланадиган, ифтихор қиладиган нимаики бўлса, ҳамма-ҳаммасини аямай яксон қилиш эди? Подшо ҳукуматининг Туркистондаги арзандаларидан яна бошқа бирови, масалан, Куропаткин ва унинг ҳамтовоқлари ўлкамиз халқлари фикрини эшитмаслик, миллий онги ривожига йўл бермаслик, оммани ғафлат уйқусида сақлаш, жаҳолат ботқоғига ботириш, гаҳ деса қўлига қўнадиган қилиш учун бутун ақл-идрокини, бой тажрибаси, қобилияти ва истеъдодини, жамики ҳийлаю найранги, қувлиги-ю шайтонлигини ишга солди. Бу соҳада унинг қилмаган иши, қўлламаган маккорона усули, айтмаган ёлғон-яшиқ сўзи қолмади! Чор ҳукуматининг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсатининг туб негизи ва моҳиятида қандай мақсад ва муддао ётганлигини халқимизнинг билимли, маданиятли, зийрак, оқилу доно фарзандлари аллақачон тушуниб етган эдилар. Чор мустамлакачилик сиёсати моҳиятини фош этган, халқни эрк ва озодликка, билим ва маданиятга чорлаган, миллий қадриятларимизни қўллаб-

қувватлаган, шу йўлда ҳалок бўлган буюк қалб эгаси Абдурауф Фитрат, “Кўрдим, кездим, эшитдим, ўқидим. Мамлакатлар орасинда Туркистонимиз каби бахтсиз бир мамлакат йўқдир” , деб ёзган эди. Фитрат ҳамма иллат ва касофатнинг, ҳар қандай зулм ва истибдоднинг, ўз юртида бегона бўлиб азоб-уқубатда яшашнинг асосий сабаби мустамлакачиликда эканини кўрсатиб қуйидагиларни баён этган: “Рус капиталистлари билан рус попларининг содиқ ва ишончли қоравуллари бўлғон эски Русия ҳукумати эллик йил орасида Туркистондаги турк болаларининг фойдаларига бирор иш кўрдими, кўрмоқчи бўлдими? Мана шул саволга- “йўқ!”дан бошқа бир жавобимиз йўқдир. Юртимиз: эллик бир йил идораи аскарий остида турдиғи учун биз Оврупонинг маданий миллатлари билан кўришолмадик, уларнинг ижтимоий ва иқтисодий фикрларидан истифода қилолмадик. Бизнинг кўзларимизни очдирмаслик учун фикр очиқ татар ва Туркистонда мактаб очмоқлари ман этилди. Бизнинг диний ва миллий ҳиссиётларимизни ўлдирмоқ тилаги билан Устраутов каби мутассиб пўпларнинг идорасинда газета чиқарилди, мактаб очилди, лекин ўз миллатимиз ва диёнатимизни англамоқ учун ўз тарафимиздан очилган мактаблар ва газеталар боғланди, шеърий маҳкамаларимизнинг ҳуқуқ ва салоҳиятларидан буюк бир қисти ғасб этилди”. Шундай қилиб, чоризмнинг, помешчиклар ва буржуазиянинг Туркистон халқларига нисбатан тутган сиёсати- бу халқлар ўртасидаги ҳар қандай давлат куртакларини йўқ қилиш, уларнинг ижтимоий-иқтисодий, маданий- сиёсий тараққиётини бўғиш, уларга эркинлик бермаслик, миллий қадриятларини ерга уриш ва камситиш, миллий ғурурларини, маънавиятини поймол этиш, қўрқувда ушлашдан иборат эди. Туркистон халқларининг ўтмишда қолоқ ва кам тараққий этганлиги, маданиятининг пастлиги, сиёсий жиҳатдан орқадалиги чор мустамлакачилиги сиёсатининг натижасидир. Октябрь инқилоби ғалабасидан кейин, совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида бошқа жумҳуриятларда бўлганидек, Ўзбекистонда ҳам, албатта, маданий тараққиёт бўлди, табиий ва ижтимоий фанлар анчагина ўсди, миллий зиёлилар сафи кенгайди, иқтисодда, ижтимоий, сиёсий ҳаётда ижобий ўзгаришлар бўлди. Бундан кўз юмиш мумкин эмас. Лекин Ўзбекистон Давлат мустақиллигига қадар бўлган етмиш тўрт йил ичида маданий тараққиётимиз имкониятларидан тўла фойдалана олмадик. Марказ томонидан юргизилган давлат сиёсати туфайли миллий тилимиз, тарихимиз, урф-одатларимиз ривожланишига йўл бермайдиган ғовлар пайдо бўлди. Бу ҳам бир катта сиёсат эди. Совет тузуми даврида халқимиз маданий-маънавий меросини топташга бўлган ҳаракатларга бархам берилгани йўқ, аксинча бундай харакатлар янада кучайтирилди. Мазкур тузум даврида хукумрон мафкура собиқ СССР худудидаги барча халқлар, миллатлар маданиятининг йўқотишга бўлган урунишлар кучайиб бориш билан бирга “Ягона совет маданияти” деган ғоя остида бирлаштиришга қаратилган сиёсат олиб борилди.

Халқимизнинг миллий маданиятини йўқотишга бўлган харакат қадимий қадриятларимиз бўлган адабиётимизни ҳам ўз ичига олганди. Кўплаб достонларимиз, ривоятларимиз, эртаклар, мақолларга, миллий қўшиқлар, хунармандчиликка эскилик сарқити деб, партиявийлик нуқтаи назаридан қараб келинди. Ўзбек халқининг бой оғзаки ижодиётига комунистик мафкура талабидан келиб чиққан ҳолда ёндошилди. Миллий маданиятимизга халқимиз менталитетига тўғри келмайдиган Европа халқларига хос бўлган хусусиятларни олиб киришга бўлган ҳаракатлар кучайди. Халқ оғзаки ижодида улуғланган мехнатсеварлик, ватанпарварлик ахлоқ- одоблилик, эътиқодлилик, иймонилилик каби хусусиятларни ёритилишига эскилик сарқитлари, ўтмишни улуғлаш деб қаралди. Совет тузумининг миллий маданиятимизга нисбатан бўлган хуружи, яқинда ўзининг 1000 йиллигини нишонлаган “Алпомиш” достонини ҳам четлаб ўтгани йўқ. Тоталитар тузум жорий этган таомилга кўра, 1952 йилда Адабиётчилар уйида “Алпомиш” достонининг муҳокамаси бўлиб, бу достонга хонлар, беклар мақталади, босқинчилик ва зўравонлик ташвиқот қилинади, деб айб тўнкалади. Мана шундай айбловлар қўйилгандан сўнг бу маданий меросимиз ҳам бошқа кўплаб адабиётлар сингари кутубхоналардан йиғиштириб олинди. Тилимиз, маданиятимиз ва тарихимизга, авлод-аждодларимиз томонидан яратилиб, қон-қонимизга сингиб кетган миллий урф-одатларимиз ва анъаналаримизга, диний, ахлоқий қадриятларимизга қарши мустамлакачилар даврида даҳшатли равишда давом эттирилган қатоғонлик сиёсатининг ярамас оқибати маданиятда, маънавиятда, таълим-тарбияда, иқтисодий ҳаётда, одамларнинг турмуш тарзлари ва ўзаро муомулаларида кўзга яққол ташланадиган салбий ҳодисалар рўй бера бошлади. Марказий Осиё халқлари, шу жумладан, ўзбек халқи ўзининг азалий маданий-иқтисодий ўзагидан узилиб қола бошлади. Инсонларда инсоф, диёнат каби хислатлар камайиб кетди. Одамлар шуурида истеъмолчилик кайфияти авж олди. Баъзи бир кишилар онгида кенг қулоч ёзган кўзбўямачилик, ғирромлик, ўз миллий тили, маданияти, миллий қадриятларига нисбатан бепарволик, лоқайдлик, маънавий манқуртлик ўша қатағонлик сиёсатининг ярамас оқибатидир. Қаровсиз болалар, етимхоналар, қариялар уйида кун кечираётганларнинг камайиш ўрнига кўпайиб борганлиги, айрим ёшларнинг жиноятга қўл урганликлари, аёллар ўртасида ўз иффатини йўқотганларнинг ортиб борганлиги ҳақида ҳам худди шундай дейиш мумкин. Марказдагиларнинг асл муддаоси миллий чекка ўлка халқларини “гаҳ деса қўлларига қўнадиган” даражага тушириш бўлса, қатоғонлик сиёсати “қизил империя”нинг ана шу муддаосини юзага чиқариш учун астойдил хизмат қилди. Мустамлакачиларнинг халқимизни миллий маданияти ва маънавиятини йўқотишга қаратилган ҳаракати кўплаб Туркистонлик зиёлиларни ташвишга солди. Миллий маданият ва маънавиятни сақлаб қолиш йўлида ХIХ аср охирлари ХХ аср биринчи яримида фаолият юритган жадидлар ҳаракати қатнашчилари жонбозлик кўрсатди.

Жадидчиларнинг асосий мақсади жамиятни ўрта асрчилик иллатлари, маданий қолоқлик, мустамлака зулмидан, хурофатдан озод этиб, халқни замонавий тараққиёт йўлига олиб чиқиш эди. Жадидчилик харакатининг асосчиларидан бири ўзбек миллий маданиятининг машҳур вакили Абдулла Авлоний эди. У ёшларни билимдон, маданиятли, миллатпарвар бўлиши тарафдори эди. У янги усулдаги мактаб очиб, махаллий миллат болаларига замонавий билимлар беришни ташкил этди. А.Авлоний ўз замонасининг маърифатпарварлари билан бирга маҳаллий миллат вакиллари тилида бир қатор газеталар чиқарди. У очган мактаб маҳаллий миллат вакиллари ёшларини мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётига аралашаолиш қобилиятига эга бўлишни таъминлайдиган ҳақиқий халқ мактаби бўлди. А.Авлоний тарбия миллий маданиятни, маънавиятни юксалтириш, халқни маънавий қашшоқликдан қутқариш йўлидаги асосий омил деб тушунди. У тарбия тўғрисида гапириб “Тарбия биз учун ё ҳаёт-ё мамот, ё нажот-ё ҳалокат, ё саодат-ё фалокат масаласидир”,- деган фикрни айтиб ўтди. Унинг фикрича, тилга, маданиятга бўлган мухаббат, ҳар бир кишининг ўз халқига бўлган мухаббатидир. Босқинчилар тузумининг миллий маданият ва маънавиятга бўлаётган муносабатидан қандай мақсадлар кўзланганлигини тушуна олган, миллий маданият равнақи йўлида курашган маърифатпарвар инсонлардан яна бири Махмудхўжа Бехбудийдир. Бу инсон ҳам миллий тараққиёт йўлида маданий, маънавий омиллар катта рол ўйнашини тушуна олган, шунинг учун ҳам у мамлакат маданий-маънавий ҳаётни юксалтириш йўлида фаолият юритди. Унинг ташабуси билан Самарқанд атрофида маҳаллий миллат вакиллари ва кам таъминланган оилалар болалари учун янги мактаблар ташкил этилди. М.Бехбудий 1907 йил 23-августда Нижний Навгородда мусулмонларнинг турмуш ва маданияти муаммоларига бағишланган қурилтойда Туркистонликлар гуруҳини бошқарди ва бу ерда Туркистонликларнинг миллий маданиятидаги аҳвол тўғрисида нутқ сўзлади. М.Бехбудийнинг ташаббуси билан маърифат ва маданият тарқатишда катта хизмат қилган “Ойна журнали чиқа бошлади. Миллат тақдири, унинг келажаги ҳақида қайғуриб яшаб келган М.Бехбудий 1919 йилда Қарши шахрида отиб ўлдирилди. Миллий-маънавий тикланишга, маданиятни юксалтиришга эришиш зарурлигининг сеза олган захматкаш зиёлилардан яна бири Абдурауф Абдурахим ўғли (Фитрат) дир. У халқимиз маънавиятини юксалтиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган жадидчилик харакатининг намоёндаларидан бири ҳисобланади. Унинг адабиётшунослик, этика, эстетикага оид кўплаб асарлари мавжуд, бу асарларда халқнинг ўтмиши, қадриятлари, тутқун миллатнинг истиқболини ёритиш ҳақида ғоялар асосий ўринни эгаллайди. Унинг “Шарқ сиёсати”, “Шарқда ингилизлар”, “Туркистонда руслар” сингари мақолаларида мустамлакачилик сиёсатининг турли халқлар ва миллатлар ҳаётидаги таъсири, салбий оқибатлари ёритиб берилган. Унинг миллатпарварлик рухида ёзилган ҳар бир асарида миллий меросни қайта тиклаш, миллий маданиятни ривожлантиришга қаратилган миллий

истиқлол, мустақил тараққиёт концепцияларини баён этиш мақсади қўйилган. Фитратнинг миллатпарварлик харакатлари, миллий маънавий тикланиш йўлидаги интилишлари Совет тузуми олиб борган қатоғонлик сиёсатининг қурбони бўлишга сабабчи бўлди. Халқимизга нисбатан қўлланилган қатоғонлик сиёсати миллий маданиятимизни, маънавиятимизни ривожига катта ҳисса қўшиши мумкин бўлган кўплаб зиёлиларнинг, давлат рахбарларининг ўлимига сабабчи бўлди. Қатоғонлик сиёсати миллий маънавиятимизга, маданиятимизга жуда катта зарар келтирган ҳаракат бўлиб тарихда қолди. Фақат Ўзбекистон Давлат мустақиллигига эришгандан кейингина эркимиз ва ҳақ-ҳуқуқларимизни, тилимиз, тарихимиз, маданиятимиз, миллий урф- одатларимиз ва қадриятларимиз ривожини бўғиб ташлашга қаратилган қатоғонлик сиёсатига абадий чек қўйилди. Мустақиллик муқаддас тушунча бўлиб, у узоқ вақтлар мобайнида давом этадиган ва ҳеч қачон орқага қайтмайдиган мураккаб тарихий жараёндир. Аждодларимиз орзуси бўлган, машаққатлар билан қўлга киритилган мустақилликни авайлаб-асраш, уни табора ривожлантириб янада мустахкамлаш ҳар биримизнинг бурчимиздир. Бугунги кунда Ўзбекистоннинг барча фуқароларини олдида мустақиллигимиз заминини мустахкамлаш, тарихий тараққиётини таъминлаш билан боғлиқ бўлган кўплаб муаммоларни ҳал этиш сингари маъсулият турибди. Биз яшаб турган, давлатимиз ўз олдига қўйган мақсадларга интилиб, ривожланиб бораётган давр эртанги буюк келажак тарихимиз учун мухим аҳамиятга эга бўлган катта бурилиш зарурдир. Ўзининг эртанги ҳаёти ва истиқболига лоқайд қарайдиган жамиятнинг келажаги бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси ҳозирги авлоди келажак истиқболимизга катта қизиқиш билан қараб, миллатимиз тақдирини ўйлаб, тарих олдидаги масъулиятини чуқур ҳис қилиб меҳнат қилмоқда ва шу тариқа мустақиллик заминларини пешма- пеш яратмоқда. Мустақилликни фақат иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларга асосланиб, одамлар турмуш шароитини яхшилаш билан таъминлаб бўлмайди. Жамият тараққиётини тезлаштиришнинг иқтисодий ва сиёсий омиллари сингари зарур бўлган яна бир муҳим асоси борки, усиз мустақилликни мустаҳкамлаб ҳам, барқарорлигига эришиб ҳам бўлмайди. Мустақиллик иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар билан бир қаторда одамлар онги ва дунёқарашида, одоб- ахлоқи, иймон-эътиқоди, билим-савияси ва руҳиятида, маданияти ва маънавиятида, таълим-тарбиясида ҳам туб, асосли ўзгаришлар бўлишини талаб этади. Агар мустақилликнинг маънавий замини заиф бўлса, халқимиз ўзининг миллий тилини, маданияти ва анъаналарини, расм-русумларини ҳурмат ва эҳтиром қиладиган, умуминсоний қадриятларни эъзозлайдиган, улардаги Мустақилликнинг маънавий заминлари. Давлат тилининг равнақи

олижаноб ғоя ва ҳикматлардан оқилона ва ижодий фойдаланадиган даражадаги камолот босқичига эришган бўлмаса, мустақилликнинг маънавий замини бақувват бўлмайди. Дунёдаги ҳар бир давлат катта-кичиклигидан қаътий назар, ўзининг тараққиёти жараёнида маънавиятга эҳтиёж сезган ва сезади. Бу –тарихий заруриятдир. Маънавиятнинг жамият тараққиётидаги аҳамияти тарихнинг бурилиш даврларида айниқса беқиёс бўлади. Бугунги кунда юртимизда жамиятимизнинг маънавий ҳаётининг юксалтириш, мустақилликни мустахкамлашда маънавиятнинг ролини янада ошириш, маънавиятни юксалтирмасдан туриб олдимизга қўйган мақсадларга эриша олмаслигимизни фуқароларга тушунтириш асосий вазифалардан бўлиб бормоқда. Бу- бежиз эмас, албатта. Чунки келажакда буюк давлат эгаси бўладиган комил инсонни тарбияламасдан, маънавий, ахлоқий баркамол қилмасдан туриб олға томон ривожланиш, мустақиллик муаммоларини ҳал этиш мумкин эмас, бу-биринчидан. Иккинчидан, ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш борасидаги мураккаб вазифаларни муваффақиятли ҳал этиш фуқароларнинг маънавий-ахлоқий камолига, имон- эътиқодига, ғоявий-сиёсий етуклик даражасига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Жамият тараққиётини тезлаштиришнинг йўлларидан бири ҳисобланган бозор муносабатларига фақат иқтисодий омиллар билан эмас, балки юксак маънавият асосида борилади. Бозор муносабатларига ўтиш одамларда иймон- эътиқод, виждон, ҳалоллик, бировнинг ҳақини ейишдан қўрқиш, хайр-эҳсон сингари фазилатлар бўлишини, ана шуларни ўзида жам қилган миллий, диний, ахлоқий қадриятларга катта эътибор беришни тақозо этади. Агар динимиз, тарихимиз, маданиятимиз, урф-одатларимиз моҳияти билан шаклланган миллий ва диний қадриятларимиз тикланиб, улардаги умуминсоний ғоялар одамларнинг қон-қонига аста-секин сингдирилиб борилмаса, маънавият юксак бўлмаса, одамлар ўртасида меҳр-оқибат кўтарилади. Бундан жамиятимиз ҳам, миллий истиқлол йўлидан бораётган давлатимиз, халқимиз ва миллатимиз ҳам катта зарар кўради. Маънавият масаласи шунинг учун ҳам Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги бурилиш босқичида жуда катта аҳамият касб этмоқда. Мустақиллик учун маънавиятнинг аҳамияти шу қадар бебаҳоки, уни ҳеч қачон иккинчи ўринга суриб қўйиш ҳам, шунингдек, маънавият масаласига иқтисодий муаммоларни ҳал қилиб бўлгандан кейин ўтиш мумкин, деб ўйлаш ҳам тамомила хатодир. Дарҳақиқат, иқтисодиёт билан маънавият бир-бирига ўзаро алоқаси йўқдай бўлиб кўриниши мумкин. Аслида эса бунинг тамомила тескарисидир. Жамият ҳаётида иқтисодиётсиз маънавият, маънавиятсиз иқтисодиёт йўқ ва бўлмайди. Жамият тараққиёти учун керак бўлган моддий бойликларни яртиш, инсоний муносабатларни янада яхшилаш ва такомиллаштириш, оилавий муносабатларни одоб-ахлоқ қоидалари асосида олиб бориш, миллий ҳамкорлик, миллий ҳамжиҳатлик, миллий тотувликни йўлга қўйиш, маҳаллийчилик, гуруҳбозлик, қариндош-уруғчиликка асосланиб иш кўриш сингари иллатларга қарши курашиш учун, хуллас, ҳамма масала ва соҳада маънавият жуда зарур.

Инсоният ҳаётида маънавиятга эҳтиёж сезилмайдиган соҳанинг ўзи йўқ ва бўлмаса ҳам керак. Одамларнинг, мабодо, маданий-маънавий савияси паст бўладиган бўлса, унинг салбий таъсири иқтисодиётда ҳам, кишиларнинг ўзаро муносабатлари ва одоб-ахлоқида, турмуш тарзи ва юриш-туришида, тижорат ишларида ҳам муқаррар сезилади. Фуқароларнинг иймон- эътиқодлари сустлашган жойда меҳр-оқибат кўтарила бошлайди, ҳақиқий инсоний муносабатларга дарз кетади, тараққиёт сустлашиб таназзул кучая бошлайди. Агар вақтида унинг олди олиниб, маънавиятни юксалтириш масаласига биринчи даражали вазифа сифатида қаралмаса, унинг салбий оқибати сифатида катта ижтимоий ларзалар ва кўнгилсиз ҳодисалар рўй бериши ҳеч гап эмас. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда маънавиятни бутун чоралар билан юксалтириш, одамларда замонавий билимларни, маданият ва маърифатни кучайтириш, имон-эътиқодни, инсофу диёнатни, меҳр-оқибатни янада ривожлантириш масаласига давлат миқиёсидаги вазифа сифатида қаралмоқда. Президентимизнинг “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли” асарида маънавият халққа, миллатга, ҳар бир инсонга ҳаводек, сувдек, қуёшдек зарур ва бебаҳодир, деб жуда ўринли таъкидланган. Мустақилликнинг маънавий заминлари устида фикр юритилганда миллий онг, миллий бирдамлик, миллий ўзлигини англаш, миллий ҳиссиёт, миллий фахр-ифтихор ҳақида ҳам гарчи қисқача бўлса-да айтиб ўтишга тўғри келади. Миллий онг, миллий маданиятнинг миллат манфаати, миллат истиқболи, миллатнинг тараққиёти билан боғлиқ бўлган томонлари йиғиндисидир. Миллий онг миллий маданият негизида шаклланади ва ривожланади. Миллий маданият миллий онгга нисбатан анча кенг. Миллий ғурур эса ўз халқининг тарихи, маънавий-ахлоқий қадриятлари, удумлари, адабиёти, санъати ва маданиятини билиш, ҳурмат қилиш, қадрлаш билан боғлиқ бўлган ажойиб инсоний фазилатдир. “Ўзбек халқининг юксак миллий қадр- қиммати, ор-номуси ва шон-шарафи унинг ўта меҳрибонлиги ва соф виждонлилигига асослангандир. Биз бундан кейин ҳам ўзбекларнинг миллий ғурурини маънавий юксалтирамиз, шу билан бирга умумий Ватанимизда биз билан яшовчи Ўзбекистон Республикасига садоқатли бўлган бошқа барча халқлар билан бирликка интиламиз”. Ижтимоий тараққиётнинг ҳозирги тарихий босқичи келажакда буюк давлат эгаси бўладиган комил инсонни тарбиялаб вояга етказишни маънавиятимиз зиммасига юклади. Комил инсонни вояга етказиш осон эмас. Одоб-ахлоқли, маданиятли комил инсон биринчи навбатда ўз Ватанини, миллий тили, урф- одатлари, тарихи, маросимларини севмоғи, авлод-аждодлари яратган илму ҳунар жавоҳирларини эгалламоғи, умуминсоний қадриятлардан хабардор бўлмоғи лозим. Бу ниҳоятда мураккаб ва анча қийин иш, албатта. Инсоният тарихига назар ташлар эканмиз, комил инсонларни вояга етказишга бўлган интилишлар инсоният тамадунининг маъно-мазмунини ташкил этганлигини кўриб ўтсак бўлади. Инсоният тарихининг барча даврларида комилликнинг энг асосий кўрсаткичи инсоннинг эзгуликка, ижтимоий бахт-саодатга бўлган интилишида намоён бўлади, яъни жамиятнинг умумий ривожига, инсоният тамадунига ижобий таъсир

кўрсатувчи комиллик мезони шахснинг баркамоллиги орқали жамиятни баҳт- саодатли қилишдан иборат бўлиб келган. Инсондаги комиллик, энг аввало унинг фикри, тафаккури, амалий фаолиятда эканлигини англашдир. Бугунги ҳаётимиз ва келажагимиз учун қобилият ҳар томонлама ривожланган, ақлан етук ва баркамол, маънавий, ахлоқий жиҳатдан камолотга етган, мустақил фикрлай оладиган ва ташаббускор, истеъдод ва тафаккур қувватини Ватани ва миллати манфаати ва тараққиётига хизмат қилдиришнинг ўзи учун олий мақсад деб ҳисоблайдиган фидойи инсонлар жуда ҳам зарур. Инсон камолоти миллат ва мамлакат ривожига асос бўлади. Буюк давлат бўлиш учун жамиятнинг ҳар бир аъзоси камолотга эришган, миллат эса буюк, оқилу доно, маданиятли, маърифатли, дунё таниган бўлиши лозим. Ана шу ғоятда мураккаб ва масъулиятли вазифани бажаришда миллий маънавиятимиз асосий омилдир. У истиқлолимиз ва истиқболимиз таянчидир. Миллий маънавиятимиз ҳар бир инсонда она юртга муҳаббат ва садоқатни қорор топишида, шу муқаддас тупроққа эгалик туйғуларини шакллантиришда, Ватанни ҳимоя қилиш, авайлаб-асрашдек олижаноб инсоний фазилатларни илдиз оттириш ва ривожлантиришда катта ўрин тутади. Маънавият инсоннинг ўзлигини англаб олишда унга ёрдам беради. “ Ўзлигини англаган инсонгина, ўзлигини англаган миллатгина кучли давлат, эркин давлат барпо эта олади ”. Миллий жиҳатдан ўзлигини таниган инсон миллатини, Ватанини, унинг ўтмиш тарихини, адабиёти, санъати ва маданиятини, жаҳон цивилизациясига унутилмас ҳисса қўшган ва тафаккур осмонида юлдуздай порлаб турган буюк алломалар ворислари эканлигини билиб олади. Ўзлигини англаган инсон, ўзлигини англаган миллат улуғ аждодларининг шаъни-шавкатига, ақлу заковатига, уларнинг ҳаётбахш, қутлуғ меросларига ҳамиша муносиб бўлишга ҳаракат қилади, Ватанини ўзгача меҳр билан севади, у билан чексиз фахрланади, юртим деб, элим деб яшайди. Ота-боболари анъаналарини давом эттиришни, улар етолмаган тараққиёт чўқиларини эгаллашни ўзининг асосий мақсади деб ҳисоблайди, миллий қадирятларни уимуминсоний қадриятлардан ажратмайди. Миллий ўзлигини англаш-оламни билиш, унда рўй бериб турган мураккаб ҳодиса ва жараёнлар моҳиятини илмий фаҳмлаб олиш демакдир. Миллий жиҳатдан ўзини англаган инсонгина мамлакати ва миллати олдида турган асосий мақсад-муддаолар нимадан иборатлигини тушуниб етади, ўзининг эл- юрт олдидаги бурчи ва масъулиятини чуқур англайди. Президентимиз томонидан қайта-қайта айтиб келинаётганидек, маънавият ўз халқи тарихини, унинг маданияти ва вазифаларини чуқур билиш ва тушуниб етишга суянгандагина қудратли кучга айланади. Маънавиятнинг жамият ҳаёти ва тараққиётидаги аҳамияти айтиб ўтилганлардангина иборат эмас. Маънавиятнинг бебаҳолиги унинг турли халқлар ва мамлакатлар кишиларини қон-қариндош қилишлигида, уларнинг тақдирини ўзро ҳурмат асосида яқинлаштиришида ҳам яққол кўринади.

Маъанавият инсон ҳаётини гўзаллаштиради, турмушига мазмун ва моҳият бағишлайди. Юксак маънавият ва маданият соҳиби бўлган инсон оташин ватанпарвар, юрти ва халқи ишига фидойи, қалби пок, сўзи билан иши бир, илми хулқига монанд бўлади. Маънавияти юксак инсон мустақилликка хавф соладиган маҳаллийчилик, гуруҳбозлик, тарафкашликка ҳеч қачон йўл қўймайди, мен фалон уруғданман, фалон вилоятданман, деб бошқалардан ўзини ажратмайди. Балки ўзини ўзбек миллатининг вакили, деб ҳисоблайди, бу билан ғурурланади. Миллий бирлик, аҳиллик, тотувлик, ҳамжиҳатликни вужуд- вужуди, тан-жони билан қўллаб-қувватлайди. Маънавияти устувор бўлган инсон ўзини ҳаром-харишдан тияди, манманлик, такаббурлик қилмайди, бошқалар устидан кулмайди, бировларнинг бахтсизлиги, кўз ёши ҳисобидан бахтли бўлишни ўзи учун номуносиб иш деб билмайди. Ундай одамнинг қалби, вужуди илм-маърифат нури билан чароғон, раҳм-шафқат, меҳр-мурувват билан лиммо-лим бўлади. Билимли, одоб-ахлоқли, маданиятли, маънавияти юксак одам элу юрти, миллати билан чексиз фахрланади, уни деб яшайди, меҳнат қилади. Халқи, миллати камолотига бирон- бир ҳисса қўшса ўзини бахтиёр инсон деб ҳисоблайди. Ундай одамлар мустақиллигимизнинг қадр-қимматига, тарихий аҳамиятига чуқурроқ, теранроқ тушунади, унинг истиқболи ва иқболига астойдил ишонади, келажакка юксак ишонч ва эътиқод билан қарайди. Маънавияти юксак инсонлар жамиятимиз, миллатимиз, халқимиз ва давлатимизнинг энг катта, бебаҳо бойлигидир. Ундайларнинг қадр- қимматини ўлчаб ҳам, баҳолаб ҳам бўлмайди. Ўзбекистон Республикасининг жаҳондаги тараққий этган давлатлар сафидан ўзига хос муносиб ўрин олиши учун чуқур билимли, маънавияти юксак, комил инсонлар сув билан ҳаводек зарур. Ундай кишиларга бўлган талаб ва эҳтиёж чексиз. Ана шундай инсонлар жамиятимизда қанча кўп бўлса, шунча оз. Маънавияти юксак даражада ривожланган миллатгина порлоқ истиқбол, ҳақиқий мустақиллик учун курашга ўзида куч ва кудрат топа олади. Маънавият-бу олдинга қараб ҳаракат қилмоқ, тараққиётнинг юксак, олий чўққлари сари тўхтовсиз интилмоқ, демакдир. Маънавий баркамол бўлган жойда тараққиёт бўлади. “Маънавият-инсоннинг, жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир. У йўқ жойда ҳеч қачон бахт-саодат бўлмайди. Нафақат кўҳна тарих, балки янги тарих ҳам бунинг кўплаб мисолларини билади”. Маънавияти ривожланган халқ ўз-ўзини ва ўзгаларни қадрлайди. Қаддини тик тутади, мағрур яшайди, рўй берадиган ҳар бир воқеа ва ҳодисага ақл кўзи билан қарайди, илм-фан ва тафаккурга асосланиб қийинчиликлар олдида довдираб қолмайди, олий мақсад сари интилишдан асло тўхтамайди, халқи, миллати, давлатининг келажаги буюклигига қатъиян ишонади. Агар дунёда бирон-бир муқаддас, абадий ва ҳаётий туйғу бўлса-бу ҳар бир халқ ва миллатнинг миллий онгидир, миллий ўзлигини англашидир. Миллий ўзлигини англашнинг биринчи белгиси, миллий тилдир. Тил бирлиги

миллатнинг миллат бўлиб шаклланишида энг муҳим шартлардан бири. Тил бўлмаса эл ҳам, миллат ҳам бўлмайди. Эл бўлмаса, миллат бўлмаса, турган гапки, тил ҳам йўқолиб кетади. Тил-миллат тириклигининг, унинг яшаб турганлиги ва фаолият кўрсатаётганлигининг асосидир. Ҳар бир миллатнинг тили миллат вакилларига ўзликларини англашга катта таъсир кўрсатиб, у асрлар мобайнида турли авлодлар ўртасидаги маънавий ва руҳий боғлиқликларни таъминлаб келган. Собиқ Совет жамияти ҳукмронлиги даврида миллий чекка ўлка халқлари, жумладан, ўзбекларинг миллий тили, тарихи ва маданияти ривожланишига тўғоноқ бўлиш мақсадида ишлатилмаган ҳийлаю найранг қолмади! Шахсга сиғиниш йилларида миллатларнинг бир-бирига қўшилиб, ягона совет халқига айланиши ҳақида “назариялар” пайдо бўлди. “Миллий тиллар йўқолади, битта тил қолади”, деб “башорат” қилинди. Бундай сохта назария Сталин томонидан ўртага ташланган эди. 1930 йилдан бошлаб қарийб олтмиш йил давомида миллатлар ва миллий тилларни қўшиб юбориш сиёсати зўр бериб ҳаётга жорий этилди. Байналмилаллик байроғи остида миллий тиллар ривожланиши чеклаб қўйилди. Ўзбек тилига нисбатан қилган ижтимоий адолатсизлик айниқса даҳшатлироқ тус олди. Бу нарса давлат сиёсати даражасига кўтарилиб амалга оширилди. Ўзбек тилини бузиш ва айнитиш унинг луғат таркибига русча “байналмилал” сўзларни сунъий равишда тиқиштиришдан бошланди. Ўзбек тили учун унчалик мақбул, табиий бўлмаган, ўзбек тилига мутлақо ёндошмайдиган сўзларни, ибораларни кундалик ҳаётда, бадиий, сиёсий адабиётлар, газета ва журналларда, ўзаро муомалада ишлатиш одат тусига кирди, байналмилаллик белгиси сифатида юқори баҳоланиб ҳар томонлама маъқулланди. Натижада оғзаки ва ёзма нутқимиз ортиқ даражада булғанди. Кундалик ижтимоий ҳаётда ўзбек тилидан фойдаланиш аста-секинлик билан ўз ахамиятини йўқота бошлади. Одамлар мурожат қиладиган барча идораларда ўзбек тилида фойдаланишда тўсиқлар пайдо бўлди, хатоликларга йўл қўйилди. Давлат аҳамиятига эга бўлган идораларда ўзбек тилида иш юритиш умуман мумкин эмас эди. Ўзбек тилига бўлган тайзиқлар хатто таълим даргохларида хам сезилар эди, бу жойларда ўзбек тили ва адабиёти учун ажратилган соатлар йилдан йилга камайиб борди. Маҳаллий миллатлар тилларини ахамиятини тушириш, рус тилининг мавқейини ошириш давлат сиёсатида алохида аҳамиятга эга эди. Аҳвол шу даражага бориб етдики, барча йиғинлар, мажлислар, ёзишмалар рус тилида олиб бориладиган, диссертациялар, китоблар, рисолалар, мақолалар, ариза, шикоят ва илтимосномалар шу тилда ёзиладиган бўлди. Ўзбек тили четга суриб ташланди, унинг мавқеи бениҳоя пасайиб кетди. Айрим одамлар миясида, ўзбек мактабида ўқиган бола юқори лавозимларга кўтарила олмайди, болани ёшлигиданоқ рус тилидаги боғча ва мактабга бериш керак, деган тушунчалар пайдо бўла бошлади. Аслида ҳам аҳвол шундай эди. Бизда рус тилини билмаган одам на олий ўқув юртига кира оларди, на бирор масъул ишда ишлай оларди. Ҳ аёт ва иш шароитимиз фақат рус тилини билишни талаб қиларди. Бунинг оқибатида

ўзбеклар орасида ўзбек тилини билмайдиганлар, ўзбекча ёзаолмайдиганлар, ўз она тилида фикрлай олмайдиганлар кўпайиб кетди. Ўз она тилини билмаслик айб саналмайдиган аксинча. “маданиятлилик”, “байналмилалчилик” белгиси сифатида қараладиган ва баҳоланадиган бўлди. Маъмурий-буйруқбозлик иш усуллари авжига минган, ҳамма нарса, ҳар бир каттаю кичик масала марказнинг кўрсатмаси, розилиги билан ҳал қилинадиган йилларда ўзбек тили ўрнини рус тили эгаллай бошлади. Ўзбек тилига нисбатан олиб борилган бундай ноодилона сиёсат халқимизнинг руҳига, айниқса, ўсиб келаётган ёш авлод онгига салбий таъсир кўрсата бошлади. Баъзи бир ўзбек раҳбарлари бутунлай ерли аҳоли одамларидан иборат мажлисларда русча сўзлайдиган, буни ўзлари учун маданиятлилик аломати, фахр-ифтихор деб биладиган бўлиб қолдилар. Халқ орасида овруполашган, ўзини ўта маданиятли инсон деб ҳисоблайдиган, лекин кўпчилик ўртасида тўрт оғиз сўзни ўз она тилида гапиришга қийналадиган кишилар пайдо бўлди. Ўз она тилини билмаса ҳам рус тилини мукаммал билиш, шу тилда чиройли сўзлаш, илмий, адабий асарлар ёзиш маънавий камолотнинг чўққиси, маданиятлилик белгиси, деб баҳоланадиган бўлди. Ўз она тилида халқ олдида чиқиб сўзлай олмайдиган, лекин рус тилини яхши биладиганлар раҳбарлик лавозимларига кўтарила бошладилар. Охир-оқибатда ўз миллий маданиятини, анъаналарини билмайдиган, ўз она тилига менсимай қарайдиган кишилар шакллана бошланди. Бу-жамиятнинг энг катта фожиаси эди. Мустабид тузум сиёсати талаби ва зўрма-зўравонлиги асосида имломиз кетма-кетига икки марта ўзгартирилди. 1929 йилда араб алифбосидан лотин алифбосига ўтилди. Орадан ўн икки йил ўтгач, кирил алифбоси қабул қилинди. Шу тариқа халқимиз ўзининг 1000-1200 йиллик кўҳна тарихидан, ўтмишидан, маданий меросидан маҳрум бўлди. Ота-боболаримиздан қолган китоблар, асосан араб, форс тилларида ёзилган. Энди ўша китобларни, ўша китобларни ўқий олмайдиган бўлиб қолдик. Бу китоблар орасида туркчалари ҳам бор эди, тил билмаганимиз учун улар ҳам бизга ёт бўлиб қолди. Яқин ўтмишнинг риёкор сиёсати натижасида мўғул босқини келтирган йўқотишдан ҳам кўра каттароқ маънавий фалокатга учрадик. Бу ҳам юқорида айтилгандай, ўз қўл остидаги халқларни қул ўрнида кўриш наьмунаси, тарихимизни, маданиятимизни, миллий бойликларимизни, миллий қадриятимизни йўқотишга уринишнинг янгича йўли эди. XIII аср давомида қўлланиб келинган араб алифбосидан ўзбек халқи жудо қилинганлиги туфайли ёш авлоднинг ўтмишдан қолган бой маданий меросни ўқиб-ўрганиш имкониятлари чеклаб қўйилди. Инсофу диёнатини йўқотган коммунистик мафкура яловбардорлари, араб ва лотин алифболарини йўқотиб мақсадларига эришиб бўлгач, ўзбек халқи инқилобга қадар саводсиз эди, ёзуви ҳам, мактаби ҳам, китоби ҳам, олиму уламолари ҳам бўлган эмас, уларнинг тили ҳам жуда оддий ва ривожланмаган эди, деган сафсатани бутун дунёга ёйдилар. Бу ўзбек халқи учун ғирт туҳматдан бошқа нарса эмасдир.

Шу нарсани алоҳида қайд этиб ўтмоғимиз керакки, Туркистон, айниқса, ўзбеклар, тожиклар, қозоқлар, туркман ва қирғизлар истиқомат қилиб келаётган Марказий Осиё ҳамма даврларда ҳам жаҳоннинг йирик илм-фан ва маданият ўчоқларидан бўлиб келган. Бизнинг ўлкамизда Хоразмий, Ал- Фарғоний, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, Навоий, Машраб каби машҳур алломалар ва мутафаккирларнинг яшаганлиги, ижод қилганлигини, мана шу заминда олим ва шоир сифатида танилиб, дунёга донг таратганликларини тасодифий бир ҳол деб айта олмаймиз. Бинобарин, биз ўлкамизда зулмат нимаю зиё нима эканлиги тўғрисида гапирганимизда, мана шу нарсани эътибордан четда қолдира олмаймиз. Ўлкамизда жуда катта маърифат, маданият ва фан илгари ҳам бўлган. Марказий Осиёдан Буюк Ипак йўлининг ўтиши, Шарқ билан Ғарбнинг боғланиши ўлканинг маданий камолотига ҳам таъсир этган эди, албатта. Абдурауф Фитрат ўзининг “Ҳинд сайёҳининг қиссаси” асарида инқилобдан олдин биргина Бухоронинг ўзига икки юздан ортиқ мадраса бор эди, -деб маълумот беради. Марказий Осиёдаги мадрасаларда таҳсил олиш учун турли мамлакатлардан кўплаб талабалар келишган. Улар бу ернинг ғаройибатлари- ю, унинг табиати учунгина келганлари йўқ. Балки Марказий Осиёда билим олиш мумкинлиги, ўлкамизда ҳам диний, ҳам илмий, ҳам барча фанлар бўйича дунёга танилган алломалар бор бўлганлиги учун ҳам бу ерга келиб ўқиганлар. Чунки, баъзи олимлар “исботламоқчи” бўлганларидек. Самарқанд, Бухоро, Хива мадрасаларида фақат диний таълимот ўргатилган эмас. Қолаверса, диний таълимотнинг ўзини ҳам қанақадир қуруқ сафсата, деб аташ мутлақо нотўғри. Диний маълумотлар ҳам ўзида инсониятнинг илмий, маданий, маънавий, ахлоқий, руҳий камолоти билан боғлиқ бўлган кўпгина қадриятларни ўзида мужассамлаштирган. Шунинг учун мадрасаларда нафақат диний таълим, балки ўша даврлардаги замонавий фан ва маданият билан боғлиқ бўлган жуда кўплаб илмлар ҳам ўргатилган. Эндиликда мадрасалар хусусида гап борганда, уларни диний таълимот ва тарғибот манбаигина эмас, балки ўша давр учун хос бўлган фанлар тарғибот қилинадиган даргоҳ, деб қарамоқ лозим. Юқорида айтиб ўтилган фикрлар Марказий Осиё халқларининг узоқ ўтмишда ҳам, инқилобдан олдин ҳам саводсиз, жоҳил бўлмаганлигини очиқ- ойдин кўрсатиб ва исботлаб турибди. Яна шу нарсани таъкидлашга тўғри келадики, инсониятга маълум бўлган тиллар ва маданиятларнинг ҳар бири ўз тарихига эга бўлиб, тараққиётнинг кўпгина босқичларидан ўтган. Ҳар бир миллий тилнинг ва маданиятнинг ўзига хос муайян хислат ва фазилат лари бор. Ўзбек тили ҳам шундай тиллар сирасига киради. Ўзбек тили-Марказий Осиёдаги энг қадимий ва бой тиллардан бири. “Умуман, туркий тиллар йирик икки оқимда ривожланди,- дейди Ўзбекистон Фанлар академияси мухбир аъзоси Иристой Қўчқотоев Ўзбекистон давлат тили ҳақидаги қонуннинг бажарилиши ва она тилимиз аҳволига бағишланган давра суҳбатида. –Унинг бири турк тили бўлса, иккинчиси ўзбек тилидир. Роман тилларини ривожлантиришда лотин

тили қандай роль ўйнаган бўлса, Ўрта Осиё ва Қозоғистон минтақасидаги туркий тилларни ривожлантиришда ўзбек тили шундай роль ўйнади. Демак, ўзбек тили кенг миқиёсда қўллашга муносиб ва эътиборга сазовар тилдир. Унда барча туркий лисонларга хос фазилатлар мужассам. Муҳими, тил учун катта бойлик ҳисобланган шевалари кўп. Қарлуқ, ўғиз, қипчоқ каби шевалар ўзбек тилига ўзига хос фазилатлар бахш этади. Айни пайтда бу шевалар тилнинг табиий этник илдизи ҳамдир. Қисқаси, ўзбек тафаккур олами турк дунёсининг катта ва муҳим қисмини ташкил этади”. Тарихимизнинг сўнгги 74 йили мобайнида, яъни мустақилликка эришганимизга қадар ўзбек тили эски коммунистик мафкура юргизган сиёсатнинг бирёқламалиги сабабли кейинги ўринларга суриб ташланди, унинг амал қилиш доираси йилдан-йил қисқариб борди. Ўзбек тили жумҳурият аҳолиси 70 фоизидан ортиғини ташкил қиладиган миллатнинг тили бўлишига қарамай, унга бўлган эътибор ва қизиқиш ўз-ўзидан камайиб кетди. Ўзбек тилининг ҳаётда қўлланилиши ва истиқболининг хавф остида қолиши халқимизни қаттиқ ташвишга солди. Бу нарса халқнинг кучли норозилигига ва ҳаққоний эътирозига сабаб бўлди. Ўзбек тилини астойдил муҳофаза қилиш, унга давлат тили мақомини бериш, бу тилни аслидагидай қилиб тиклаш ва тобора ривожлантириш, уни жаҳондаги етук миллатлар тиллари даражасига кўтариш зарурияти туғилиб, етилиб қолган эди. Тил давлат ҳимоясига олинмаса ривожлана олмайди. Тил ҳокимият билан тирик. Агар тил давлат ҳимоясида бўлса, у чинакамига равнақ топади, шу тилда гаплашувчи халқнинг маданияти ва адабиёти ҳам тез ривожланади. Аслида-ку ўзбек тилига давлат мақоми берилиши керакми-йўқми, деб тортишиб, мунозара қилиб ўтиришнинг ҳожати йўқ эди. Ўзбекистонда ўзбек тилига давлат мақоми берилиши, бу, ниҳоятда, табиий, қонуний бир жараёндир. Табиийлиги шундаки, ҳар бир республикада иш юритилиши унинг ҳудудида яшовчи, шу республикага ўз номини берган асосий халқ тили билан юритилиши лозим. Модомики, Ўзбекистоннинг ўз байроғи, мадҳияси, герби, муҳри бор экан, хўш, нима учун унинг ўз давлат тили бўлмаслиги керак, Модомики, тил миллатни милллат қилувчи асосий белгилардан бири, миллатни бирлаштирувчи куч, миллий тараққиётнинг кўзгуси, авлодларнинг авлодларга қолдирган олтин калити экан, демак, ўзбек тилига давлат мақоми берилишига қандайдир фавқулодда ҳодиса деб қарамаслик керак эди. Шу нарсани очиқ-ойдин айтишимиз керакки, ўзбек тилига давлат мақоми берилиши оппа-осон, сип-силлиқ бўлмади. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиш арафисида айрим сиёсий гуруҳлар Ўзбекистон шароитига мутлақо тўғри келмайдиган бир-бирига зид келадиган, қарама-қаршиликлардан иборат фикрларни илгари сурдилар, улар халқ ўртасида сохта обрў топишга одамларни ўз орқаларидан эргаштиришга ҳаракат қилдилар. Ўзбек тили ҳақидаги Қонуннинг қабул қилиш масаласи бўйича Ўзбекистонда баҳслар, мунозаралар, тортишувлар узоқ давом этди.

Давлат тили тўғрисидаги қонун инсонлик билан қабул қилинганлиги, мана шундай тарихий жараёнда Марказда ва ўзимизда қулай баҳона ва пайт пойлаб турган, ғаразли мақсадларни кўзлаган кучлар мавжуд бўлганлиги она тилимизнинг бундан кейинги тақдири ўзимизга боғлиқ бўлганлиги тўғрисида гапириб И.Каримов “Юксак маънавият-енгилмас куч” асарида шундай фикр билдирди: “Аввало, Республика Олий Кенгаши қошида тил бўйича таниқли олимлар, ижодкор зиёлилар, журналистлар ва жамоатчилик вакилларидан иборат махсус комиссия ташкил қилинди. Комиссия аъзолари аҳолининг турли ижтимоий қатламлари, сиёсий гуруҳлар, барча миллат ва элат вакиллари томонидан билдирилган фикр-мулохазаларни атрофлича ўрганиб, республика рахбарияти ва кенг жамоатчиликка доимий ахборот бериб борар эди. Ана шундай ишчанлик рухида Олий Кенгаш сессиясига тақдим этиладиган лойиҳанинг ҳар бир моддаси бўйича ҳар тарафлама фикр алмашув, бахс ва мунозаралар бўлиб ўтди”. Тил учун бўлган курашда ўзбек халқи ўзини кўрсатди. Энг муҳими, бу курашда халқ уйғонди. Узоқ давом этган баҳслар, тортишувлар, мунозара ва муҳокамалардан сўнг Ўзбекистон Олий Кенгаши ўн биринчи сессиясида 1989 йил 21 октябрда “Ўзбекистон ССР нинг давлат тили ҳақида”ги Қонун қабул қилинди. Ўзбекистонда давлат тили тўғрисидаги Қонуннинг қабул қилиниши ўзбек халқининг, жумҳуриятимизда яшовчи бошқа халқларнинг маданий-маънавий ва сиёсий ҳаётида рўй берган ғоят муҳим воқеа бўлди. Ўзбек тилига давлат мақоми берилиши ҳақидаги тарихий қонун ўзбек тили обрў-эътиборини кўтарди, уни оёққа турғазиш учун зарур бўлган моддий шарт-шароитлар, иқтисодий, сиёсий ва хуқуқий асослар яратилди. Қонунга биноан ўзбек тили Ўзбекситон Республикасининг давлат тили, де б эълон қилинди. Бу ҳол халқимизни беҳад қувонтириб, дилини яйратиб юборди, миллий ғурурини кучайтирди. Давлат тили тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши халқимиз учун муқаддас қадриятлардан хисобланган она тилимизнинг қонуний асосларини яратиб берди, тилимиз ўз ҳимоясига эга бўлди. Давлат тили ҳақидаги Қонун миллий қадриятларимизни тиклаш ва ривожлантириш учун шундай бир истиқбол йўлини очиб бердики, бундай бахтли кунлар келадиган дамларни халқимиз узоқ йиллар оша интиқиб кутган эди. Ўзбек тилининг Ўзбекистон Республикаси давлат тили деб қонун йўли билан белгилаб қўйилганлиги халқимиз учун чинакамига янгилик буюк бўлди. Тилимиз, тарихимиз, маданиятимиз, бутун маънавий ҳаётимиз тазйиқ остига олинганлиги, диний, ахлоқий, миллий қадриятларимиз оёқ ости қилинганлигидан қанчалик азият чекканлигимизни ҳали унутган эмасмиз. Бундан келгуси насл-насабларимиз, неча-неча авлодларимиз ўзлари учун, албатта, тегишли хулосалар чиқариб олажаклар! Тил ҳақидаги Қонуннинг бутун руҳи мазмуни ва моҳиятида ўзбек тилининг ижтимоий вазифаларини кенгайтириш ҳақидаги ғоялар устуворлик қилганлиги эътиборга сазовардир.

Қонунга асосланиб яна шуни алоҳида таъкидлашга тўғри келадики, ўзбек тили ва маданияти кенг ривожланадиган, гуллаб-яшнайдиган, ўз имкониятларини тўла намоён этадиган асосий маскан, асосий замин-бу Ўзбекистондир. Ўзбекистон-ўзбек тили ва маданиятининг тараққиёт ўчоғидир. Ўзбекистон-ўзбек халқи ва тили ҳимоя қилинадиган Ватандир. Ўзбек тили Ўзбекистонда ҳимоя қилинмаса, равнақ топмаса, хўш, у қаерда ишлатилади, уни кимлар ҳимоя қилади ва қандай ривожлантирилади? Худди шунингдек, бошқа миллий тиллар ва маданиятлар ҳам ўз тарихий ватанида равнақ топиш имкониятига эга. Буни унутмаслигимиз керак. Ўзбекистон Республикаси ўзбек тили ва маданиятини бутун чоралар билан ривожлантиради ва унинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётнинг барча соҳаларида тўлиқ амал қилишини таъминлайди. Бу ҳақда Қонунда айтиб ўтилган. Ўзбек тилини қўлланиш соҳаларининг кенгайиши бошқа тилларнинг ривожланиш имкониятларини чекламайди. Бу нарса Қонуннинг бош қисмида алоҳида таъкидланган, бошқа кўпгина моддаларда ҳам яна бир бор қайд этилган. Бошқа элатлар ва миллатларнинг тилини ҳурмат қилиш, уларни камситмаслик миллий-маънавий тикланиш жараёнида катта роль ўйнайди. Мустақиллик Ўзбекистонда истиқомат қилаётган барча миллатлар ўз она тили ривожи ҳақида қайғуриш имконларини кенгайтирди. Таълим, керакли маълумотлар олиш хуқуқларини кафолатлаб берди. Президентимиз бу хақда гапириб, “Қабул қилинган қонунда давлат тили билан бирга юртимиздаги барча миллат ва элатларнинг тилларини ривожлантириш, давлат йўли билан химоя қилиш, тили, дини ва миллатидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг ўз она тилида таълим, ахборот, керакли маълумот олиш каби ҳуқуқларини кафолатлаш масалалари аниқ белгилаб қўйилган”. Давлат тили ҳақидаги Қонун қабул қилиниб, мустақилликка эришганимизга қадар, Ўзбекистон давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари фаолиятида, анжуман, пленум, қутултой, сессия, конференция, мажлис ва кенгашлар ўзбек тилида эмас, рус тилида олиб бориларди, қонун, қарор ва бошқа ҳужжатлар шу тилда тайёрланарди, ўзбек тилига кейин таржима қилинарди. Бирорта одам, нима учун шундай, деб сўрай олмасди. Ҳозир ана шундай изтиробли даврлар биз учун ўтмиш бўлиб қолди. Занжирбанд қилиб ташланган тилимиз истибдод кишанларидан қутулди, эркин бўлди. Тил ҳақида Қонун қабул қилиниши натижасида корхона, муассаса ва ташкилотларда ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатлари республика давлат тилида олиб бориладиган, нотариал ишлар, гражданлик ҳолатини қайд этувчи ҳужжатлар ҳамда турли шаҳодатномалар ўзбек тилида ёзиладиган бўлди. Яқин-яқинларгача ҳам ана шу масалалар бўйича ўзбек тилига менсимасдан қараш одат тусига кириб қолганди. Бу хақда И.Каримов шундай фикрларни билдирдилар: ” Холбуки, бундан йигирма йил олдим оддийгина ариза ёки маълумотномани ҳам ўзбек тилида ёзишни имкони йўқ эди. Бугун бу хақда гапирсангиз, кўпчилик ёшларнинг ишониши қийин”.

Мустақиллик йилларида ўзбек тилини қўлланиш доирасининг кенгайтириб бориш имконлари янада ортиб бормоқда. Истиқлол йилларида илмий тадқиқот ишларини ўзбек тилида тақдим этиш, илмий ишларни химоя қилиш ва нашр қилиш ҳуқуқи таъминланди. Ўзбекистонда чиқадиган китоблар, газета ва журналлар, даврий хабарномалар, дарсликлар, ўқув қўлланмаларнинг асосан давлат тилида нашр этилиши, телевидение кўрсатувлари ва радиоэшиттиришлар ўзбек тилида олиб борилиши халқимизнинг маданий-маънавий савиясини юксалтириш, миллий онгини ўстиришда ўзининг ижобий таъсирини кўрсатиб келмоқда. Миллий ғуруримизни ўстиришда ҳамда миллий қадриятларимизга ҳурмат билан қарашни таъминлашда тил ҳақидаги Қонуннинг, Ўзбекистонда давлат тилига ва бошқа тилларга менсимай ёки хусумат билан қараш тақиқланади, деган қатъий талаби муҳим аҳамият касб этади. Қонунда белгилаб қўйилганидек, мансабдор шахсларнинг республика давлат тилини билмасликни рўкач қилиб, таклифлар, аризалар ва шикоятларни олишдан ёки кўриб чиқишдан бош тортишлари манъ этилади, амалдаги қонунларда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади. Ўзбекистон тили ўз ривожланишининг бир неча минг йиллик тарихи давомида ҳеч қачон бундай имкониятга эга бўлган эмас. Унинг ривожланиши, бир томондан, тилимизнинг ўз луғат фонди, ўзига хос имкониятлари ва миллий хусусиятлари, тараққиёт қонунлари билан белгиланса, иккинчи томондан, бошқа халқларнинг тили ва маданияти билан ўзаро яқинлашиш, ўзаро бир-бирини бойитиш асосида ривожланиб, бойиб боришига ҳам бевосита боғлиқир. Бошқа миллий тиллар сингари ўзбек тили ривожланишининг ҳам асосий йўлларидан бири-ўзаро яқинлашиш ва бири- бирини бойитишдир. Бу унинг ривожланиши учун янада кенг имкониятлар яратади. Ўзбек тилининг бошқа халқлар тиллар ва маданиятлари билан ўзаро алоқадорлиги учун тил ҳақидаги Қонун қабул қилингандан ва Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигига эришилгандан кейин янги имкониятлар очилди. Кўриниб турганидек давлат тили ҳақидаги Қонун ўзбек тили ва маданиятини сифат жиҳатдан янги босқичга кўтариши, унинг ҳуқуқий, ижтимоий, сиёсий, маданий, маънавий, ғоявий асосларини мустаҳкамлашни кўзда тутади. Ўзбекистон давлат мустақиллигининг асосий мақсадларидан бири шахснинг ҳар томонлама камолоти учун барча имкониятларни яратиб беришдир. Бу эса, авваламбор, ҳозирги замон фани, техникаси ва маданиятининг ҳамма ютуқларини эгаллашни тақозо этади. Бу вазифани ҳал этишда биргина она тилини билишнинг ўзи кифоя қилмайди. Дунёдаги бошқа халқлар ва миллатлар тилларини ҳам билиш ҳозир шахс камолоти, жамиятимиз тараққиётининг зурур омилига айланиб бормоқда. Бошқа тилларни билиш-ҳар бир маълумотли кишининг кўркидир. Бу ўзга миллатлар тарихини, маънавий бойликларини, маданияти ва психологиясини янада чуқурроқ эгаллаб олиш учун хизмат қиладиган муҳим омилдир. Тил билган тақдирдагина миллатнинг руҳини, уни қадр-қимматини тушуниш ва баҳолаш мумкин. К имки бошқа миллат ва халқлар тилини билса, у шу

халқнинг дилини ҳам англайди. Халқлар ўртасида бирлик, аҳилллик, меҳр- оқибат ва ҳурмат тил ва маданиятни билиш билан бошланади. Ғафур Ғуломнинг “Кўп тилни билишнинг хосияти” мақоласида айтилишича, “Ҳаётда биттагина тилни билган киши биттагина бўлиб қолаверади. Икки тилни билган киши икки киши, уч тилни билган киши уч киши ва ҳоказо дейиш мумкин... Кўп тилни билиш ўзини маданий киши деб ҳисоблашни орзу қиладиган ҳар бир хушфаҳм ёш киши учун фарз. Ингилизча, немисча, французча ёки италянча билиш дунё маданияти хазинасига йўл очади. Шу тиллларни билмаслик илғор фан, техникани ўрганишда анча мушкуллик туғдиради. Шекспирни, Байронни, Шиллерни, Флоберни, Гюгони, Гётени, Дидрони, Дантени оргиналда ўқий олиш. Бу катта фазилат-ку! Фикримча, ёшларимизнинг кўп тил билиши уларнинг ахлоқига мусбат таъсир кўрсатади…” Ўзбекистон Республикасида ҳозирги пайтда ёшлар мактабда ва олий ўқув юртларида рус, инглиз, немис, француз, испан тиллари билан бир қаторда бизга қадимдан маданияти, дини, тарихи ва урф-одатлари яқин бўлган Шарқ халқлари тилларини ҳам ката қизиқиш билан ўрганмоқдалар. Араб, форс, ҳинд, хитой тилларини билиш Эрон, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Хитой сингари дунёнинг бир неча миллиард аҳоли яшайдиган малакатлар билан муносабатимизни яқинлаштириш ва яхшилашга сабаб бўлади. Ана шу ниятимизга эришсак, аксарият қисми араб ва форс тилларида ёзилган қадимий қўлёзмаларимизни бемалол ўқиб-ўрганадиган етук мутахассисларга эга бўламиз. Жаҳон фани ва маданиятининг бебаҳо хазиналаридан баҳраманд бўлиш ўзбек халқи тили ва маданиятини ривожлантириш, миллий қадриятларимизни умуминсоний қадриятлар негизида кучайтиришда беқиёс ўрин тутади. Буларнинг ҳаммаси Ўзбекистон давлат мустақиллигининг иқтисодий, сиёсий, маданий-маънавий асослари мустаҳкамланишида ўзининг ижобий таъсирини кўрсатади. Тил ҳақидаги Қонунда Ўзбекистонда истиқомат қилаётган бошқа миллат ва эллатлар вакиллариниг давлат тилига катта ҳурмат ва эътибор билан қарашлари, ўзбек тилини ўрганишлари зарурлиги алоҳида таъкидланган. Ўзбекистон-кўп миллатли республикадир. Ана шу тарихий заминда- Ўзбекистонда ўзбеклардан ташқари 130 дан ортиқ бошқа миллат вакилари ҳам истиқомат қилишади. Ўзбекистон аҳолисининг таркибида руслар, қозон ва қрим татарлари, қозоқлар, тожиклар, қорақалпоқлар, корейслар, қирғизлар, украинлар, яҳудийлар, туркманлар, уйғурлар, озарбайжнлар ва бошқа миллат ва элат вакиллари бор. Шуни мамнуният билан айтиш мумкинки, Ўзбекистондаги татарлар, қозоқлар, қорақалпоқлар, қирғизлар, туркманлар, озарбайжонлар ўзбек тилини анча-мунча биладилар, чунки бу тиллар билан ўзбек тили бир ўзакдан тарақалган қардош тиллардир. Жумҳуриятимизда яшовчи уйғурлар, турклар ҳам ўзбек тилини биладилар. Тожиклар ҳам ўзбек тилини биладилар. Ҳозир Ўзбекистонда яшаётган

қардош халқлар ва миллатлар вакилларининг ўзбек халқи тили, тарихи, маданияти, анъаналарини, жаҳон цивилизацияси тараққиётига қўшган буюк улушини ўрганишлари учун қулай имконият ва шарт-шароитлар яратиляпти. Ўзбекистон Республикасида эндиликда ўзбек тили давлат тили сифатида мактабгача тарбия муассасаларида, умумтаълим мактабларида, техникум ва олий ўқув юртларида ўқитила бошлади. У асосий ўқиш предметларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистонда ўзбек тили давлат тили сифатида ўқитилмаса ва ўрганилмаса, муассаса ва корхона, ташкилот ва бирлашмаларда, халқ таълимида, маданият ва соғлиқни сақлаш, савдо ва маиший хизмат кўрсатишда, алоқа, транспорт ва бошқа соҳаларда иш шу тилда олиб борилмаса, тил ҳақида қонун ҳурмат қилинмаган бўлади. Бундай бўлишига ҳеч қачон йўл қўйилмайди. Ўзбек тилига давлат мақоми берилганлиги бошқа миллат ва миллий тил соҳибларининг Конституциямизда белгиланган ҳуқуқларини заррача камситайди. 13-моддада айтилишича, “Ўзбекистон ўз ҳудудида республика давлат тилида, шунингдек, рус, қорақалпоқ, тожик, қозоқ, қирғиз, туркман тилларида ҳамма республикада зич яшайдиган бошқа миллатларнинг тилларида умумий ўрта маълумот олишни таъминлайди” Ўзбекситонда туб аҳолидан ташқари қанча милат ва элатлар яшамасин, барибир, улар ўзбеклар билан тенг ҳуқуқлидир. Бизнинг она заминимизда истиқомат қилиб жумҳуриятимизнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маданий-маънавий тараққиётига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиб келаётган ўзга миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари ҳурмат қилинади, уларнинг ривожланиши учун шароит яратилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 4-моддасида бу ҳақд айтилган. Тил ҳақидаги Қонунда Ўзбекистонда яшовчи барча миллатлар миллий- маданий жамиятлар ва марказлар тузиш ҳуқуқига эгадирлар, деб ёзилган. Ўзаро дўстлик, биродарлик, миллий ҳамкорликни ривожлантириш ва мустаҳкамлашда, миллий қадриятларимизнинг умумиллий, умуминсоний қадриятлар ютуқлари асосда бойиб ва такомиллашиб боришида Қонунда айтиб ўтилган ва белгилаб қўйилган ана шу қоиданинг аҳамияти бебаҳодир. Ўзбекистоннинг кўпгина вилоятлари, туманлари, қишлоқларида қозоқ ва қирғизлар, тожик ва туркманлар истиқомат қилишади. Бизнинг маданиятларимиз, урф-одат ва анъаналаримиз бир чашмадан сув ичади. Улар билан бўлган азалий дўстлигимизнинг тарихий илдизлари бир. Дунёда ўзбеклар билан тожик, қирғиз, қозоқларни ажратадиган куч йўқ. “Дўстлик бизларнинг ҳаётимиздир, бахтимиздир, истиқболимиздир. Биз бир қориндан талашиб чиққан халқларнинг вакилларимиз. Бизнинг тилимиз бир ерда вояга етган, қозоқ онасининг айтган алласига ўзбек боласи ухлаган. Ўзбеклар тожиклар билан бир ҳовлида яшаб келганлар. Навоийни туркманлар худди ўзбеклардай яхши кўрадилар, қирғизнинг тўйи ўзбексиз ўтмаган. Бизнинг халқларимиз бир-биридан қиз олиб, қиз бериб қуда-анда бўлиб келганлар. Бизнинг боболаримизнинг қабрлари бир-бирига яқин қўйилган. Бизнинг чўпонларимиз айни тоғлардан қўй

ҳайдаганлар. Бизнинг аждодларимиз бир мадрасада ўқиганлар. Бизнинг боболаримиз бир-бирига китоб ёзганлар... Ўзбек халқининг буюк эътиқоди шу”. Бизнинг ҳаммамиз бир дарёдан сув ичганмиз, ташқи душманларга қарши биргаликда курашганимиз, давлат мустақиллигига деярли бир вақтда эришганмиз. Миллий истиқлол туфайли ҳозирги пайтда ягона бир иқтисодий минтақада яшаб турибмиз. Буларнинг ҳаммаси иқтисодий, маданий, сиёсий тараққиётимизга ижобий таъсир кўрсатаяпти. Ўзбекистон давлат мустақиллиги ўзбеклар билан қардош халқлар ўртасидаги қадимий дўстликни янада мустаҳкамлаш ва ривожлантиришда янги тарихий босқичдир. Бу масалада ўзбек тилининг ривожланиши ва тикланишига янги истиқбол йўлларини очиб берган давлат тили ҳақидаги тарихий Қонун катта ўрин тутади.

Похожие

Миллий-маънавий тикланишнинг табиий иқтисодий асослари

Миллий –маънавий тикланишнинг миллатчилик ва миллий зиддиятларнинг олдини олишдаги роли

Миллий ғоя ва миллий – маънавий қадриятлар

Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти,

Миллий –маънавий тикланиш ва юксалишнинг сиёсий омиллари, хуқуқий демократик давлат тузиш муаммолари