Олам ичра олам бўлмоқ - Идея национальной независимости - Рефераты

Олам ичра олам бўлмоқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.861328125 KB

Олам ичра олам бўлмоқ Ҳар бир адабиётнинг бош хусусияти миллийлигидир. Шунинг учун ҳам миллим адабиёт деймиз. Дунёда эса минглаб миллатлар, элатлар бор. Бирини иккинчиси би лан адаштирмайсиз. Чумки бири иккинчисидан нимаси биландир фарқ қилади. Мана шу «нимаси» бўлмаган, ўзли-ги йўқ миллат узоқ яшай олмайди, бошқасига сингиб ке тади. Ўз асарларини туркийда битар экан, Навоий буюк бир миллатпарвар сифатида намоён бўлди ва миллийлик ҳар бир адабиётнинг шаклу шамойилигина эмас, мазмун-мо-ҳиятини ҳам ташкил қилишини намойиш этди. Буюк шоир Шарқ маънавиятининг тамал тошларидан бўлиб келган хамсачиликнинг асрий анъаналарини туркий заминга кўчиради. Ўзбекнинг урф-удумидан феъл-сажиясигача, кундалик турмуш ташвишларидан тил- нутқигача шеъри-ятга олиб кириб, кенг ўрин беради. Бироқ XVI асрдан бошланган таназзул ва бўҳронлар адабиёт оламида ҳам ўз асоратларини қолдирди. Адабиёт ҳам турк дунёсидек бўлиниб, майдаланиб, бири иккинчи сидан беҳабар қолиб, ўз қобиғига ўралиб борди. Навоий «черик чекмай, Хитодин Хуросон»гача «тахти фармон»и-га олган ерларда янги-янги сиёсий давлатлар қарор топ-ди. Руснинг XVI асрда Қозон, Астраханни забт этиш би лан бошланган истилочилиги 2—3 аср давомида Шарқда Узоқ Шарққача, жанубда Қора денгиздан Амударёгача бориб етди. Хуросоннинг марказида Афғонистон мамла-кати майдонга келди. Тўғри, чиғатой тили, чиғатой ада-биётининг ҳукмронлик салтанати турк маънавий оламида ўзгаргани йўқ. Лекин бу салтанат катта шикает топди. Бу дарёни мунтазам таъмин этиб турган булоқлар шиддатдан тушиб, уларни бирлаштирувчи ўзанларни хас-ҳашак қоп-лай бошлади. Умумий — бирлаштирувчи жиҳатлар кама- йиб, хусусий — ажратувчи томонлари кўпайиб борди. Қўқон, Хоразм, Бухоро адабий муҳити деган тушунчалар пайдо бўлди. Умуммиллий ҳайсият сусайиб, маҳаллий уруғчи-лик ҳайсияти кучайиб

борди. Рус истибдодининг интил-ган асл мақсади ҳам шу эди. Чунки империализмнинг «майдала ва ют» шиорига бу мое тушар эди. Хуллас, ада- биёт XX аерга миллат сингари ўзлигидан бир қадар узоқ-лашиб кириб келди. XX аср эса, тамом янги шарт-шароитни майдонга келтирди. Илм-фан кашфиётлари тараққиётни кескин тезлаштириб юборди. Дунёнинг бир чети деган тушунча лар қолмади. Дунё беш қўлдай аён бўлиб борди. Мамла- катларнинг борди-келдиси ва олди-сотдиси; ўзаро теран ва маҳкам боғланиши кундан-кунга кучайиб, дунё улкан коргоҳ сифатида яхлит вужудга айланди. Унинг иштирок-чиларини аниқлаш, ҳар бирининг жаҳоний жараендаги ўрни ва мавқеини, имконият ва хусусиятларини белги-лашга эҳтиёж пайдо бўлди. У ҳол миллийликни яна ол-динги қаторга чиқариб қўйди. XX аср бошидаги жадид адабиётининг бош мавзуи -миллат, унинг тарихи ва тақдири масаласидир. Шунчаки таъриф-тавсифи эмас. Уни дил-дилдан англамоқ, ҳис этмоқ, у билан баробар яшамокдир. Тил ва адабиёт мил- латнинг ўлмас руҳидир, ҳаёти ойнасидир, тарбияловчи-сидир. У аждодлар турмуш тарзини, ахлоқ-фалсафасини, бор яхши-ёмон томонларини авлодларга етказади, наеллар-ни миллатнинг қадимдан яшаб келаётган анъаналари ру-ҳида тарбия қилиб, аерлар силсиласини бир-бирига улаб боради. Беҳбудийдан Фитрату Чўлпонгача, Авлонийдан Қодирийгача адабиётнинг мақсад ва мазмуни шундай тал-қин қилинди ва шундай ёндашув собит ва устувор келди. Бу янги узбек адабиётини бошлаб берган жадидларимиз-нинг энг катта ютуқларидан эди. Афсуски, шўролар даврида миллат тушунчаси ўзгариб, коммунистик рангга бўялганидек, миллийлик ҳам асл моҳиятидан узоқлашиб, социалистик мазмун касб этди. Аслида бундай узоқлашиш, тўғрироғи узоқлаштириш ўтган аерда истилонинг дастлабки йиллариданоқ бошланган. Масалан, чор ҳукумати Туркистонни қўлга киритгач, бу-тун чоралар билан маҳаллий халқнинг ҳам ерини, ҳам кўнглини олишга киришди. Сонсиз-саноқсиз муҳожир-ларни кўчириб келтириб, ўлканинг энг гўзал, энг унумли, энг

серҳосил ерларига жойлаштирди ва буни давлат сиё-сати даражасига кўтарди. Секин-секин нуфус устунлиги-га эришиш ва пировард-оқибатда бир куни бу жойларни «Русиянинг асл туб жойлари»га айлантириш ниятини кўзда тутди. Иккинчидан, Аҳмад Заки Валидий таъкидлагани-дек, бир томондан дидини, завқини, иморатсозлигини маҳаллий халққа мослади, шу билан уларнинг меҳрини қозонишга уринди. Иккинчи томондан, ерли кишилар-нинг эътиборли вакилларини ўз томонларига оғдириб олиб, рус аслзодалари даврасига олиб кирди, киборлар даврасига хос Европача санъат ва маданиятни кўрсатди. Улар тилидан кўрганларини тарғиб-ташвиқ эттирди. Ай-римларини Русиянинг марказий шаҳарларига юбориб, улар номидан ҳайрат тўла саргузаштномалар, саёҳатномалар эълон қилдирди. Айни пайтда ота-боболаримиз ҳаётига, урф-удумлар, анъаналарга бошқача қараш шакллантира бошланди. Бунда тараққиётда олдинлаб кетган Русия ўрнак қилиб олинди ва бири иккинчисига зид қўйилди. Фурқат-дай шоиримиз ҳайрат ва ҳаяжон билан «замон ўлди Ўру-сия замони» деб езди, «хону беклар»имизнинг ҳаммасини бир сафга териб, «эсиз» дея ҳаётига таассуф билдирди. Ниҳоят, расмий йўл билан ғайрирус мусулмонлари мао-рифининг бош принципларини белгилаб берди, булар «руслаштириш» ва «исломни бузиш» эканлигини очиқ эътироф этди. Муҳожирларга, айниқса, уларнинг болала-рига алоҳида имтиёз ва эркинликлар берилди. Натижада, уларнинг тарбия ва интеллектуал даражаси билан ерли аҳолининг ақлий, жисмоний камолоти орасидаги фарқ кескин кучайиб борди. Булар ҳаммаси рус-европа мада-ниятининг устунлигини исбот қилиши лозим эди. Шу тариқа миллат ўзлигидан, адабиёт миллийлигидан онгли ва режали равишда босқичма-босқич узоқлашти-риб борилди. Бунга, албатта, жадидларнинг ҳам сиёсий онги шаклланиб улгурмаган чаламулла қисми европа-парастлик, маданиятпарастлик жазавалари билан ёрдам берди. 1905 йил воқеалари ва халққа берилган айрим консти-туцион эркинликлар Туркистондаги миллий уйғониш жараёнига қудратли таъсир кўрсатди. Қисқа муддатда мат-буот, театрчилик йўлга қўйилди. Шеърият

янгиланди. Публицистика, оврупоча реалистик проза қарор топди. Бир оғиз сўз билан айтганда, янги адабиёт майдонга кел-ди ва оралиқда ўтган қандайдир 15—20 йил ичида жаҳо-ний адабиёт миқёсига кўтарила олди. Чўлпон янги узбек шеъриятининг, Қодирий янги узбек насрининг, Фитрат янги узбек драмачилиги ва адабиётшунослиги илмининг энг гўзал намуналарини яратдилар. Ва ҳакли суратда XX аср туркий адабиётнинг байроқцорлари бўлиб тарихга кир-дилар. Уларнинг асарларидаги асосий руҳ, етакчи ғоя мил-лийлик эди. Миллий истиқлолдан миллий тафаккурга, миллий ғоядан миллий ифодагача бўлган масалалар эди. Виз киммиз? Инсоният тарихидаги ўрнимиз ва қадри-миз қандай? Асрлар силсиласида нималарни ортгирдйк, нималарни йўқотдик? Ота-боболаримиз кимлар, улардан била нима қолди ва биздан авлодларга нима қолади? Ва там нима, миллат нима? Истиқлол нима? Қаёқдан келиб, қаёққа кетяпмиз? Бу хил юзлаб саволлар жавобини ку-тарди. Адабиёт ўз воситалари билан шуларга жавоб бер-ди. Ва у бу жавобни тўғри бергани учун ҳам халқнинг қалбидан мустаҳкам ўрин олди. «Ўткан кунлар»нинг қўлдан-қўлга ўтиб ўқилиши, Чўлпон шеърларининг эски авлод қалбида муҳрланиб қолгани, аллома Фитрат ҳақидаги зарбулмасал ҳикоятларнинг пайдо бўлиш сабаби шундан. Шўролар ҳокимиятни мустаҳкамлаб, ягона социалистик ғоя ҳукмронлигини ўрнатгач, адабиётнинг жон томири — миллийликка ҳужум бошланди. «Шаклан миллий, мазму-нан социалистик» деган сталинча кўрсатманинг ўзи диа лектика қонунларига зид эди. Чунки мазкур қонунга кўра мазмун шаклни белгилайди. Социализм эса, дин ва мил- латдан ўзини ташқари тутади, холи ҳисоблайди. Бинобарин, бу ҳол шаклда ҳам ўз ифодасини топмай иложи йўқ. Ҳамон- ки шундай экан, қандай қилиб шакл миллий бўлсин?! Дарҳақиқат, «совет кишиси»нинг амалда миллати йўқ эди. «Совет адабиёти», бир тилни ҳисобга олмаганда, мил-лийлиқдан холи эди. Масалан, узбек совет адабиёти бўла-дими, грузин ё латиш совет адабиёти бўладими, ҳаммаси Горький билан бошланар эди. Горькийнинг узбек, грузин ёхуд

латиш адабиетига нима дахли бор, деб ҳеч ким айта олмасди. Чунки совет адабиёти — социалистик реализм адабиёти, унинг асосчиси эса Максим Горький бўлгач, ҳар бир «миллий» совет адабиёти шу билан бошланмоғи керак — тамом. 70-йилларда қабул имтиҳонида юз берган бир воқеани домлалар ҳали- ҳануз гапириб юрадилар. Миллат ва унинг шу йиллардагч қадриятлари, миллий адабиёт ва унинг мазмун-моҳияти ҳақида бу латифанамо воқеа яхши тасав-вур беради: Узбек тили ва адабиётидан оғзаки имтиҳонлар кетяпти. Домла сўрайди: — Шоирлардан кимларни биласиз? Бола ўйлаб ўтирмай жавоб беради: — Горький! Домланинг эсига «Узбек совет адабиёти» дарслиги ту-шади. Абитуриентни издан чиқариб юбормаслик мақса-дида, ўзини эшитмасликка солиб, яна ўша саволни қай-таради. — Пушкин, дейди абитуриент ва бироз ўйлаб олиб, санай бошлайди: — Луначарский, Жуковский, Ассакенский... Абитуриент Луначарский массивида яшарди. Марказга тез-тез тушиб турарди. Бекатларнинг номи яхши эсида. Фақат «Ассакенский»нинг «Асака» эканини билмасди. Гоҳо катта авлодга мансуб айрим эътиборли олимла-римиз ўтган 70 йил ҳақида гапириладиган қаттиқроқ гап-ни оғир оладилар, нохуш қабул қиладилар. Ахир, ундай бўдди-ку! Бундай бўлди-ку! Ундай ютуқларни қўлга ки-ритдик-ку! Бундай ютуқларни қўлга киритдик-ку! Илм-фанимиз ундай ривожланди, саноатимиз бундай ривож-ланди. Жуда қизишиб кетганларида «...одам бўддик, ака демик бўддик...!» гача борадилар. Мен буларда еяётган ҳар бир бўлак нони, кўраётган ҳар бир куни учун Оллоҳ ва тақдирга, ўз меҳнати ва унинг самарасига эмас, «партия ва ҳукумат»га қуллуқ қилишга ўргатган 70 йиллик тарбия-нинг қонимиздаги хуружини кўраман. Ахир дунё ҳам жойида тўхтаб қолгани йўқку! Ҳиндис-тон ўз сунъий Йўддошини яратди. Араблар космик аср мезонлари билан иш кўрмокдалар.

Корея, Малайзиядек мамлакатлар бугун саноат ва техникадаги мўъжизалари билан дунёни тан олмоққа мажбур қилмоқцалар. Буни уларга ким қилиб берди? Русиями? Европами? Совет сис-темасими? Ҳар бир миллат, ҳар бир мамлакат ўзидан, ўз ақлу меҳнатидан миннатдор бўлмоғи керак. Мавзуга қайтадиган бўлсак, тўғри, биз ўзбеклар ҳам 70 йил давомида кўп нарсалар йўқотиш билан бирга ай-рим нарсаларга эришганимизни ҳам айтишимиз керак. Жумладан, замонавий илм-фан, маориф, санъат, техника ва саноат юзага келди. Булар ҳам аслида бу ерни тезроқ, яхишроқ ўзлаштирмоқ, бойликларидан самаралироқ. унум-лироқ фойдаланмоқ учун эди. Табиийки, шу умумий жараёнда адабиёт ҳам ривож топди. Лекин... «Лекин»ини тилга олишимиз билан яна ўша эски совет тарбиясининг онгимиздан чикиб кетишга улгурмаган, қуллик психологияси, беғам ёшлик хотира-сидек, ўтмишнинг тотли нашъасидек кдйсидир ҳаром қони томиримизда қолган советпарастлик гоҳо бош кўтариб қолади: ахир қанча истеъдодлар етишди! Кдндай истеъ-додлар етишди!!! Қанча романлар ёзилди! Қанча китоблар босилди! Дунёнинг унча тилига таржима қилинди! Дунё-нинг бунча тилига таржима қилинди! Дунёнинг фалон буюги ундай деди, тугун буюги бундай деди! Ахир... Ахир... Нима. совет ҳукумати бўлмаса, бундай бўлмасмиди?! Бу ножиддийлик-ку. Бу ўз ақлу иродаси билан асрлар давомида дунёни ҳайратга солиб келган миллатни таҳқирлаш-ку! Менимча, биз XX аср узбек адабиётини сарҳисоб кил-ганда, кўпроқ нималарни қўлга киритганимизга эмас, нималарни йўқотганимизга эътибор қаратмоғимиз керак. Тўғри, адабиёт инсонни, унинг ҳаётини акс эттиради. Узбек адабиётининг XX асрда босиб ўтган йўли ҳақида гапирмоқ узбек халқининг бир асрлик ғоят мураккаб, шодлигидан қайғуси кўп бўлган, изтиробларга, фожиа-ларга тўла ҳаёти ҳақида сўз юритмоқцир. Бу - керак. Унинг бадииятига, маҳорати, савияси даражасига баҳо бермоқ узбек онги ва турмушида, феъл-сажиясида сўнгги юз йилда рўй берган ўзгаришлар ва ҳаёти ҳодисаларини ўзаро му-

носабатда нақадар ҳаққоний ва ишонарли, дардчан ва таъ-сирчан тасвир этилганини баҳоламоқдир. Бу ҳам керак. Лекин ran шундаки, яна ҳамма парса давр ва дунёқарашга келиб боғланади. Замон зимистонга айланган, халқнинг энг сара фарзандлари «халқ душмани» сифатида қамоққа олиниб, ёппасига қатағон қилинаётган бир пайтда шодлик ва бахтни куйламокликнинг нақадар ҳаққоний ва виждоний бўлганини ўйламоқликка бориб тақалади. Социалистик дунёқараш бойликдан ҳазар қилишга, фақирпарварликка ўргатади. Қизиғи шундаки, буларнинг ҳар иккиси мумтоз адабиётимизда бор эди. Масалан, ушбу ахлоқийфалсафий тушунчалар, хусусан, фақру фано та- саввуфда бутун бир олам эди. Муҳими, у ўзида жуда катта тасаввуфий мазмун таширди. Жумладан, соликнинг ҳеч бир нарсага эга бўлмаслигида аслан уларнинг соҳиби ёлғиз Оллоҳ эканлигини ва бандасининг унга доимо муҳтожли-гини идрок этмоқ мазмуни бор эди. Фақирпарварликда эса, Оллоҳнинг худди ўшандай фақирни севишга, расу-луллоҳнинг «Ал фақру фахрий» («Фақирлик фахримдир») дея у билан ифтихор этишига ишора бор эди. Худди шу-нингдек, бойликдан хазар қилиш ҳам ушбу истилоҳга бе- восита дахлдор эди. Хуллас, уларда мана шундай тасавву фий мазмун бор эди. Ва бу пировард оқибатда инсоннинг ҳар жиҳатдан пок ва комил бўлишига йўл очарди. Хўш, совет адабиётидаги талқин-чи? Машҳур «Қутлуғ қон» романида Мирзакаримбойнинг «Ҳамма бойлар каби айёр, муғамбир, пишиқ-пухта» «хис-лат»лари қаторида яна биттасига урғу бериб ўтилган бир лавҳа бор. Бой қишлоқдан ҳориб-толиб келган ва бирин-чи бор кўраётган жияни олдида нон ушатади ва чойга так-лиф қилади: «Йўлчининг қорни жуда оч эди. У тунги салқиндан фойдаланиб, тўхтовсиз юриш билан қиём вақтида шаҳар-га келгач, анҳор лавида ўтириб қишлоқда белига тугиб олган битта нондан бошқа ҳеч нима емаган эди. Лекин Мирзакаримбой, савдогар назокатиданми ёки одатланга-ниданми, нонни жуда майда ушатган эди. Йўлчи бир бурдасини оғзига тиқса, лунжининг бир чекасида йўқолиб кетар, патнисга кетма-кет қўл чўзаверишга

ийманар эди. Содда қишлоқ йигити такаллуфни билмаса ҳам, одоб, таъ-зим хусусида онаси анча-мунча гапларни уқтириб юборга-ни учун, давлатманд қариндош ҳузурида овқатдан торти-нишни маъқул кўрди, дастурхонни тезгина йиғиштириб, чой ича бошлади». Мирзакаримбойга нонни бундай майда ушаттириш нима учун керак? Бойнинг зиқналигини кўрсатиш, унга нисбатан нафрат уйғотиш учун. Унда ҳеч бир фазилат, йилт этган ёруғлик йўқ. Ёзувчи буни яширмайди, аксин-ча бўрттириб кўрсатади. Ва энг муҳими, Мирзакаримбой истисно эмас, «ҳамма бойлар каби» «илоннинг ёғини яла ган одам». Ҳолбуки, Туркистонни уйготишда, истиқлол-ни яқинлаштиришда ҳиммат ва жасоратнинг чинакам на-муналарини кўрсатган ўнлаб туркистонлик бойларнинг номини санаб бериш мумкин. Узоққа бориб ўтирмайлик, улуғ ёзувчимизнинг қайнотаси машҳур Сайидносир Мир-жалил ўғлининг юрт озодлиги йўлидаги хизматларини эсланг. Иккинчидан, ақлсиз одам ҳеч қачон бой бўлмайди. «Пули кўпнинг ақли кўп» деган ҳикматда маъно бор. Фақирлик, қашшоқлик-чи? XX аср Туркистонининг йўқсулида ҳеч қандай тасаввуфий мазмун йўқ. Бу ўринда-ги қашшоқлик бахтсизликдан бошқа марса эмас. Ва бу қашшоқлик жуда кўп ҳолларда танбаллик, уқувсизлик, жаҳолат натижасидир. Бас, шундай экан, уни идеаллаш-тирувчи жамиятнинг боши камбағалликдан чиқмаслиги, таълимотнинг эса охири таназзул билан якун топиши му-қаррар эди. Шундай бўлди ҳаМ. Дарвоқе, миллатнинг ўзлигидан узоқлашиб боргани-ни яққол кўрсатувчи яна бир нарсага диққатингизни қарат-моқчиман. Аскарлик миллатимиз учун ҳамиша ғурур, ифтихор этадиган касб бўлиб келган. Интизомсеварлик, энг оғир мушкулотларга тайёр туриш, сабрли бўлиш, тад-биркорлик унинг доимий фазилати саналган. Лекин бу хусусиятлар Туркистон забт этилгач, пояма-поя йўқ қилин-ди. 1916 йилдаги Туркистон қўзғолонини ўз кўзи билан курган тарақкийпарвар зиёлиларимиздан Лазиз Азиззода Тошкент аҳолисининг «аскар берамиз, қора ишчи бер-маймиз!» дея кўчага чиққанини

хотирлайди. 1917 йил Октябрь воқеаларидан сўнг, айниқса, совет ҳукмронлиги мустаҳкам қарор топгач, великорус нюни-ниши. рус бўлмаган миллат вакилларини иккинчи сорт сифатида муҳим ва асосий нуқталардан узоқтутиш, кўпроқ иккинчи даражали бўлган, масалан, қурилиш батальон- лари кабиларда фойдаланиш давом этди. Ва бу миллат нинг жанговарлигига ҳалокатли таъсир кўрсатди. Умуман, XX аср миллий-адабий тарихининг ибрат ва танбеҳ бўла оладиган томонлари жуда кўп.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Мерос ва замон

Маънавият нима

Ўлмас ҳақиқатлар

Мафкура фалсафий йўналишдаги фан сифатида

2 Ақл, «сунъий ақл» ва инсоният истиқболи масаласи