Мафкура фалсафий йўналишдаги фан сифатида - Идея национальной независимости - Рефераты

Мафкура фалсафий йўналишдаги фан сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Мафкура фалсафий йўналишдаги фан сифатида Режа: 1. Фалсафа билан табиий фанлар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва таъсир. 2. Фалсафанинг ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни. 3. Фалсафа ва мафкура ўртасидагитарихий алоқадорлик 4. Фалсафани фан сифатида ривожлантириш муаммоси.

Фалсафа ҳар бир жамиятдаги донишманд, доно одамларнинг фикрлари, ғоялари, ижтимоий-сиёсий қарашлари ва муайян дунёқарашлари сифатида тарихан ижтимоий ҳаётнинг илк даврларидаёқ пайдо бўлган нодир ҳодиса (феномендир). Мафкуравий ҳаёт туфайли одамлар жамият бўлиб яшаш, муайян манфаатлар доирасида умумий мақсадларни руёбга чиқариш учун бирлашиб меҳнат қилиш ва курашиш имкониятига эга бўлганлар, шу жараёнда улардаги ҳайвоний инстинктларнинг кўпчилиги ўрнини одоб-ахлоқ нормалари эгаллаб, ижтимоий ҳаётга мослашиш (адаптация) имконияти кенгайиб борди. Ижтимоий ҳаёт талаблари тақозаси фалсафий фикрлар ривожланиб, фаннинг қатор йўналишлари пайдо бўлди ва такомиллашди. Айни пайтда муайян дунёқараш ва ижтимоий-сиёсий қарашларни одамлар онгига сингдириш, уларни имон-эътиқодга ҳамда этносларнинг маслагига айлантириш воситаси сифатида мафкура шаклланди. Одамларнинг жамоа ва жамият бўлиб яшашлари учун муайян дунёқараш билан ўзвий боғлиқ ҳолда маънавият қарор топиши, муайян маънавий-аҳлоқий қарашлар қадриятга айланиши шарт, албатта. Аммо маълум бир йўналишда маънавият ва қадриятлар тизими жамиятда барқарор бўлиши учун муайян Бош ва Асосий ғоялар бўлиши, улар индивидлар онгига сингиши ва ҳалқ оммаси маслагига айланиши учун албатта мафкуравий ижтимоий институтлар, таъсир ўтказиш воситалари, шакллари, усул- услублари бўлади. Ҳар қандай мафкура тарихан учта унсур (элемент)дан иборат бир бутунликда ўз таъсирини ўтказиб келади: а) Бош ва Асосий ғоялар асосида ҳаёт маъноси ва турмуш тарзини белгилаётганлар жамият ва давлат томонидан рағбатлантириб бориш; б) бу ғояларга қўшилмаган ва унга қарши турганларга нисбатан жамоатчилик нафратини қўзғотиш; в) мафкуравий ижтимоий институтлар (оила, истиқомат жой – маҳалла, ўқув ва меҳнат жамоалари, давлат ва нодавлат ташкилотлари), сиёсий партиялар, ижтиомий уюшмалар маданий-маърифий тадбирларни амалга

оширишлари учун етарли моддий ва молиявий ресурсларга эга бўлишлари зарур. Фалсафий фикрлар ривожи табиий, ижтимоий-гуманитар ва техникашунослик фанларининг тарихан вужудга келиши ва такомиллашуви учун ғоявий асос бўлиб хизмат қилди ва айни чоғда у дунёқарашлик функциясини ҳам бажариб келди. Ўз генезиси ва сўнгра ўз ривожининг тарихи давомида фалсафий билимлар мазмун жиҳатидан табиий билимлар билан омухта бўлиб кетди. Уларнинг таркибида табиий фанлар маълумотлари, тушунчалари, категориялари, қонунларининг мавжуд бўлиши фалсафани илмий асосларини кучайтирди, унинг фан даражасига кўтарилишига сабаб бўлди. Табиий фанлар равнақи техникашунослик фанларининг юзага келиши ва равнақ топишига олиб келди. Фалсафа негизида қатор фанларнинг тарихан шаклланиши унинг “фанлар фани”, “фанлар онаси” мақомига эга қилди. Бундай қарашлар тарихан жамиятда фалсафа қадрини ошириш, унга қизиқишларни кучайтирди, албатта. Шунинг учун ҳам антик даврда ва араб-мусулмон оламидаги Уйғониш даврида яшаган олимлар кўп жиҳатдан қомусий мутафаккирлар ҳисобланиб, уларда фалсафий фикрлар табиий-илмий қарашлар билан биргаликда намоён бўлганига шоҳидмиз. Агар горизонтал тарзда фалсафа фанга ман с у б бўлса, вертикал тарзда у мафкура билан боғланиб кетади. Шундай қилиб, фалсафа жамият маънавий ҳаётининг “вертикали” ва “горизонтали” кесишуви нуқтасида туриб, бу фанларнинг умумий хулосалари, қоидалари, тамойиллари негизида илмий-фалсафий дунёқарашни шакллантиради. Олам ва унда одамнинг ўрни тўғрисида динлар ҳам ўзига хос дунёқараш системасини яратиб, бу дунёқарашни тарихнинг қалтис синовларидан ўтган таъсирли мафкуравий воситалар орқали индивидларнинг имони ва эътиқодига, ҳалқ оммасининг маслагига айлантиради. Фалсафий дунёқараш олам, унда одамнинг ўрни тўғрисида табииётшунослик, техникашунослик,

жамиятшунослик, инсоншунослик фанларининг далилларига таянади, шу маънода у фан сифатида ўзини намоён қилади. Фалсафанинг горизонтал соҳадаги ҳусусияти фақат унинг предметига муносабатлардаги хилма-хил қарашларга сабаб бўлади ва айни чоғда унинг мафкурага дахлдорлигида ҳам ўзини намоён этади. Шундай қилиб , фалсафа фанининг предмети масаласи ҳозиргача ба х сли бўлиб келади. Маънавий нодир ҳодиса сифатида фалсафанинг вертикал сафдаги ҳусусияти шуки, субьектнинг воқеликни инъикос эттириш воситаси сифатида у сиёсат ва мафкура билан боғланиб, улар учун назарий асос бўлади. Бинобарин, ўзининг илмий салоҳияти ҳамда тарихан шакллланган бой категориал ва тушунчавий базаси туфайли фалсафа эндиликда мустақил фан ҳолатига келганлиги билан қадрлидир. Шу маънода уни “фанлар фани” дейиш илмийликдан ўзоқлашиш, фалсафа фанлар тизимидаги мустақил фан эканлигини тан олмасликка сабаб бўлиб, нотўғри, ноилмий қарашларни таркиб топтириб қўяди. Фалсафа фан сифатида олам, унинг вужудга келиши, табиий-тарихий ривожи, ҳаракат туфайли нотирик ва тирик табиат ҳамда одамзотнинг ўз- ўзидан вужудга келгани, жамият ўзини-ўзи ташкилловчи ва бошқарувчи тизим эканлигини бошқа фанлар далилларига суянган ҳолда исботлайди. Шу маънода муайян субъект (индивид, жамоа, давлат, ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар ва ҳ.к.) манфаатларини энг кўп ва ишончли даражада ифодалайди. Бинобарин, фалсафий йуналишда таркиб топадиган мафкурагина илмийликка яқинлашади ва шунда миллий, синфий, диний, ирқий ва бошка негизларда мукаррар чиқадиган зиддиятларни пайқаб олиш,уларни ўз вақтида ҳал этиб, ҳар бир жамиятда ва бутун дунёда одамнинг инсон (жамиятлашган индивид)га айланиш жараёнини тезлаштиради. Айни чоғда инсон ақл-заковати ва унинг меваси бўлган фан-техника ва технология муваффақиятларидан фақат бунёдкорлик, эзгулик учун фойдаланиш йўлларини кўрсатади, унга эришишнинг воситаларини аниқлайди.

Маълумки, илмийлик объективлик (холислик), рационаллик (ақлга мувофиқ далиллаш), алоҳида системага солинганлилик, амалиётда текшириш тамойилларига асосланади. Фалсафа фан сифатида бу тамойилларга қаътий амал қилади. Тарихий жараёнларнинг ҳар бир бурилиши фалсафий фикрларнинг у ёки бу томонга оғиши билан ўзига хослик бахш этиб келади. Фалсафий фикрлар, ғоялар нисбатан илмий- дунёвий йўналиш олган даврларда барча табиий ва ижтимоий-гуманитар фанлар ҳам ривожланиб, жамият тараққиёти суръатлари тезлашган, халқ фаровонлиги нисбатан ошган; ижтимоий-сиёсий соҳаларда эркин фикр юритиш имконияти кенгайган, шахсларда ижтимоий фаоллик сезиларли даражада ошган. Фалсафий фикрлар ривожи йўлига ғоявий тўсиқлар қўйилган даврларда ижтимоий ҳаётда турғунлик майллари кучайган, бу ҳол ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва бошқа соҳаларда турғунлик, ҳатто орқага кетишлар содир бўлганига тарих шоҳид. Шунинг учун ҳам тарихий бурилиш даврларида фалсафага муносабат жиддий тус олган. Унга муносабатда турли нуқтаи назарлар илгари сурилган. Ўзбекистон мустақил тараққиёт йўлига ўтгач, айтиш мумкинки, баъзи олимлар томонидан унга муносабат салбий томонга қараб ўзгарди. Чунки улар фалсафанинг ижтимоий жиҳатларига асосий эътиборни бериб, уни Совет даври мафкураси билан айнанлаштирдилар.Тарихан фалсафий йўналишлар, мактаблар хилма-хил кўринишларга эга бўлган. Бундан бизнинг давримиз ҳам мустасно эмас. Масалан, сиёсат фалсафаси, ҳуқуқ фалсафаси, диний фалсафа, миллий фалсафа каби йўналишларда тадқиқот олиб борувчи албатта илмийлик тамойилларига етарли даражада амал қила олмайди. Чунки тадқиқот мазмун-моҳияти бу тамойилларни тақоза этмайди. Сиёсат фалсафаси йўналишида тадқиқот олиб борувчи маълум бир даврдаги сиёсатни ё маъқуллаши ёки уни ёмон отлиққа чиқариши керак бўлади. Диний фалсафа доирасида фикр юритувчи маълум бир дин ақидаларини ҳақиқатнинг олий нуқтаси этиб

кўрсатишга мажбур. Ёки миллий фалсафа йўналишида тадқиқот ўтказмоқчи бўлган киши муайян бир миллат қадриятларини идеаллаштирмай иложи йўқ. Агар бундай фалсафий оқимлар фалсафа фани ўрнини эгаллаб қолгудек бўлса, унда фалсафий тадқиқотларда юқоридаги илмий тамойилларга амал қилиш қийинлашади. Ижтимоий-гуманитар фанлар муайян тарихий давр ва мамлакатдаги сиёсий, ҳуқуқий, аҳлоқий, эстетик, диний, фалсафий қарашлар таъсирида бўлгани сабабли, улар маълум даражада илмийликдан узоқлашадилар. Шунинг учун ҳам фалсафанинг ижтимоийлик жиҳатлари билан шуғулланганимизда, унинг ноилмийлиги муайян ғоялар тизими бўлган мафкура билан боғлиқлигига беихтиёр дуч келамиз. Бундай ҳолатда унинг бошқа ижтимоий томонларини мутлоқлаштириш натижасида фалсафани мафкура билан алмаштириш содир бўлади. Мафкура тарихан ижтимоий борлиқни сиёсий-гуруҳий ёки синфий манфаатлар кўзгуси орқали инъикос эттириш воситаси сифатида тавсифланади. Мафкуранинг вазифаси маълум бир дунёқараш билан боғлиқ равишда қадриятлар тизимини ишлаб чиқиш, муайян ғоявий нуқтаи назар бўйича ижтимоий ҳаётда нима бўлиши керагу ва нима бўлишига йўл қўймаслик зарурлигини асослашдан иборат бўлади. Баъзан бундай қарашларни кенгайтириб, мафкура объектига эса фақат ижтимоий борлиқни, айни чоғда табиатнинг ўзи ҳам қўшиб юборилади. Натижада мафкура ижтимоий-гуруҳий манфаатлар асосида борлиқни ўзгача инъикос эттириш тусига киради. “Ўзгача”да мафкура борлиқни нафақат илмий жиҳатдан таьриф-тавсиф этади, балки, аксинча, уни сохталаштириши ҳам мумкин. Мафкура ҳар доим жамиятнинг бир қисми манфатларини бутун жамият манфаатлари этиб изоҳлайди, яъни унсур (элемент) ва қисм бутун ўрнини эгаллайди. Унинг асосий тамойили партиявий-синфийлик бўлиб қолади ҳамда индивидуал ва ижтимоий онг ғайриилмий йўналишда бирёқлама шаклланади. Бинобарин, сиёсий

ғоялар тизими ва шунга мувофиқ амалий ҳаракат дастури мафкуранинг асосий мазмунини ташкил этади. Шундай қилиб, оламнинг бир бутунлиги тўғрисидаги фалсафий қарашлар айро-айро ҳолдаги сиёсий мақсадларни “ялпи умумий”, яъни одамзотнинг туб манфаатлари этиб кўрсатиш учун ғоявий таьсир кўрсатишнинг самарали воситасига айланади. Натижада муайян социал гуруҳ манфаатлари умумийлик касб этиб, бошқа гуруҳлар манфаатлари билан уйғунлашиш тусига киради. Манфаатларнинг бу тарзда чатишиб кетиши қисмни бутун, ҳаёлотни реаллик этиб кўрсатиш учун кифоя қилади. Мафкура мана шундай йўналиш олгандагина жамиятда ғоявий жипслик вужудга келади ва турли манфаатларга эга бўлган ижтимоий гуруҳлар ўртасида вақтинча бўлса-да, ҳаракат бирлиги юзага келади. Партиявийлик субъект ижтимоий нуқтаи назари маълум мақсад йўлида аниқ ғоявий йўналиш олиши бўлиб, у индивиднинг муайян сиёсий партияга ёки ижтимоий ҳаракатга расман мансублигини англатмайди. Партиявийлик тушунчаси кенг маънода у ёки бу ижтимоий гуруҳнинг ғоявий-сиёсий қарашларига қушилмайдиган индивидларга ҳам хосдир. Муайян мафкурадаги дунёқараш моҳияти индивидларнинг дунёқарашига яқин ёки ўзоқ бўлиши мумкин. Объективликнинг субъектив билиш манфаатлари билан чатишиб кетиши сабабли мафкура “туб” манфаатлар ифодаси тусини олиши ҳам мумкин. Маълумки, фалсафа жамиятшунослик илми ва умуман олам тўғрисидаги ғоялар тизими сифатида ҳар доим жамиятда ғоявий- мафкуравий баҳслар ва сиёсий тўқнашувларга тортилмасдан иложи йўқ. Мафкуранинг фалсафага таъсири натижасида алоҳида-алоҳида фалсафий йўналиш (мактаб) лар ўртасида қарама-қаршиликлар кучайишига олиб келади. Айнан ана шундай муросасиз ғоявий-назарий кураш фалсафани бадном этиб, бирликка путур етган жойда абадий ажралиш ва душманлик мавжуддир, демак, бундай жойда ҳақиқатни излаб топиш қийинлашади, деган ҳулосалар чиқарилади. Фалсафа мафкура билан

қанчалик боғлиқ бўлиши даражасига қараб, унинг мазмуни шунчалик мафкуралашади, айнан ана шу маънода фалсафа тарихан мафкуравий тус олиб келади. Горизонтал тарзда фалсафанинг фанга мансублигини ҳисобга олиб ва мафкурада ҳам илмийлик салоҳияти етакчи бўлиши учун унга фан сифатида ёндашишнинг аҳамияти ниҳоятда улкандир, Зеро, фалсафага фан сифатида ёндашув, биринчидан, унга қўйиладиган маломатлардан халос этади, иккинчидан, оламни фалсафий идрок этиш имкониятларини кенгайтиради, учинчидан, мафкуравий (ноилмий) ёндашувлардан уни сақлайди, тўртинчидан, мафкуранинг умумий йўналиши ва мазмунига фаол таъсир кўрсатиб, унинг илмий салоҳиятини оширади. Тўғри, илгаригидек турлича фалсафий қарашлар, мактаблар вужудга келиб, уларда мафкуравий ёндашувларга кенг ўрин берилаверади, аммо фалсафанинг фан сифатида тан олиниши ва унга шундай муносабатда бўлиш ижтимоий тараққиёт ва инсон комолоти учун кенг имкониятларни вужудга келтиради. Фалсафа билан жиддий шуғулланмай, у ҳақда фикр билдирадиган зиёлиларимиз “фалсафа” тушунчаси билан “фалсафа фани” тушунчаси ўртасида тарихан умумийликдан ташқари айримлик (тафовут) ҳам мавжудлигини эътибордан соқит қиладилар. Фалсафанинг эндиликда фан сифатида шакллангани албатта фалсафий фикрлар ривожи билан узвий боғлиқ. Бироқ, “фалсафа” тушунчасида унга ижтимоий онгнинг назарий шакли маъноси бўлса, “фалсафа фани” тушунчасида оламни бир бутун боғлиқ ҳолида билиш, ундаги ялпи умумий ўзаро алоқадорлик, ўзаро таъсир, ўзаро тақозадаги муносабатлар ўрнини аниқлашнинг муайян тизими маъноси бор. Бошқача айтганда, фалсафий фикрлар мажмуаси муайян бир тизим – фан ҳолига келиши, бунда бошқа фанлар қамраб олмайдиган ўз соҳаси борлиги, у ўз предметига эга эканлиги эътироф этилади.

Ҳар қандай фан муайян соҳада инсоният тарихан тўплаган тажрибаси билимларини муайян тизимга солиниши бўлиб, маълум бир соҳани илмий англашга имкон туғдирадиган ўз стили, тушунчалари, категориялари, қонунлари, тамойиллари, услуб (метод)лари бўлишини тақоза этади. Булар ўз навбатида тарихан чуқурлашиб, кенгайиб, мазмунан бойиб бориши натижасида фан такомиллашади. Бир фан йўналишида бир неча тармоқлар ҳам вужудга келиб, улар муайян фанни мазмунан бойитади. “Фалсафа” “донишмандликни севиш” ёки “донишманларча фикрлаш” маъносида эртаклар ва ашулаларда ҳам ўз ифодасини топади; инсон ўз-ўзини англашга ёрдам берадиган ғояларда ҳам фалсафий қарашлар бор. Ҳар бир фанда оламнинг у ёки бу соҳасидаги ички ва ташқи алоқадорликларни илғаб олишга ёрдам берадиган фалсафий фикрлар мавжуд. Аммо бу дегани эртаклар, ашулалар, ҳусусий ва ижтимоий фанлар фалсафа фанининг ўрнини боса олади, деган маънони англатмайди. Фалсафа фан сифатида бошқа барча фанлар учун методологик асос бўлиб хизмат қилиши унинг категориялари, қонунлари, услублари, тамойиллари ялпи умумий таснифга эга эканлиги билан тавсифланади. Шунинг учун ҳам ҳар бир фан соҳасининг тадқиқотчиси фалсафа фанидан яхшироқ илмга эга бўлса, унинг илмий изланишлари самарали якунини топиши тажрибадан маълум. Хулоса: а) фалсафа билан бошқа барча фанлар ўртасида алоқадорлик ва ўзаро таъсир мавжуд; б) горизонтал тарзда фалсафа табиий фанлар билан ўзаро алоқада бўлса, вертикал ҳолатда у ижтимоий-гуманитар фанлар билан боғланиб, ижтимоий фан тусига киради; в) бу ҳол фалсафанинг тарихан мафкуравий қарашлар билан алоқасини кучайтириб, унинг мафкуравий тус олишига сабаб бўлади; г) фалсафа фан эканини тан олиш унинг мафкурага фаол таъсир этиб, мафкурада илмийлик устивор йўналиш олиши учун имкон туғдиради.

Похожие

ХХ аср – «мафкура асри» сифатида

Миллий мафкура – Мустакилликнинг маънавий асоси

Миллий мафкура ва шахс тарбияси масаласи

Миллий ғоя - асосий тушунча ва тамойиллар фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Миллий ғоя - асосий тушунча ва тамойиллар фанининг тарихий илдизлари, шаклланиш босқичлари