Маънавият нима - Идея национальной независимости - Рефераты

Маънавият нима

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.951171875 KB

Маънавият нима (Ҳайдлар) Кейинги пайтларда маънавият ҳақида кул гапирилмоқ-да. Президентимизнинг бир китоблари «Истиқлол ва маъ навият» (Т., «Узбекистан», 1994) деб аталади. Президен-тимиз фармонлари билан «Маънавият ва маърифат» жа-моагчилик маркази ташкил топди. Унинг фаолиятини ку-чайтириш ҳақида махсус Фармон чиқди. Нега? Гап шундаки, моддий мўл-кўлчиликка эришиш фан, техника, табиий бойликлар ёрдамида мумкин (оз фурсатда). Лекин: 1) маънавиятни эгаплаш осон кечмайди; 2) маъна-вияти баркамол жамиятда моддий фаровонликка эришиш осон кечади. Уни авайлаш, қадрлаш, муайян мақсадга йўналтириш мумкин бўлади. Хўш, маънавият нима? Мен касбимга кўра адабиётчиман. Шунинг учун уни адабиёт материаллари асосида изоҳлаб беришга ҳаракат қиламан. Ва яна иккинчи масала - маънавият ва муста-қилликдир. 1. Мен бу масалани адабиёт материаллари асосида ту-шунтиришга ҳаракат қиламан, дедим. Бу маънавият — ада-бий тушунча экан, деган маънони англатмайди. Бироқ ҳар бир шоир, айни пайтда, мутафаккир ҳамдир. Мақсадга ўТайлик. «Навоий луғати»да «маънавият»нииг 5 маъноси борлиги қайд қилинади. «Маънавият» — («маъ-ни»дан олинган): ғоя, мазмун, фикр, хусусият, жиҳат. Икки жилдлик «Фарханги забони тожик»да хам шундай. Демак, инсоннинг фикри, ақли, ғояси, ишонч-эътиқоди, феъл- хулқи, юриш-туриши, борлиққа, табиат-жамиятга муносаба-ти, яхшилик- ёмонликка муносабати ва ҳоказо ва ҳоказолар- нинг йиғиндиси. Шунчаки йиғиндиси эмас, шаклланган муайян шароитга татбиқ қилиш мумкин бўлган мажмуи.

Инсоният бино бўлгандан буен бу масалалар билан шуғулланиб келади. Ҳар бир миллатнинг бу борада аср лар давомида муайян бир дастури, анъаналари шакллан ган. Вақти билан у сусайган, вақти билан кучайган. Ле - кин ҳар бир миллатда бўлган. Маънавият, биз — ўзбеклар учун ҳамиша энг муҳим мавзу бўлиб келган. Чунки маънавият инсонликнинг би-ринчи белгисидир. Инсон халлоқи оламнинг барча мав-жудотларидан ақлига, фикрлашига кўра фарқланади. Ва булар тил, сўз орқали юзага чиқади. Тўғри, ҳайвонда ҳам тил бор, овоз ҳам бор. «Аммо — ёзади Навоий, — чун ал-фоз ва ибратдин мурод маънидур ва мазкур маҳлуқотдин мақсуд инсондур» (14-том, 106-бет). Бу сўз эса шундай қудратлики, «шарифидин ўлган баданға руҳи пок етар, хасифидин ҳаётлиқ танға заҳри ҳалок хосияти зуҳур этар». Навоий «маҳлуқотдин мақсуд инсондур» деган сўзини бошқа асарларида кенг шарҳлайди ва «комил инсон» кон-цепциясини илгари суради. Унинг номи одамийликдир. Навоийдаги бу ғоя ислом ахлоқидан келиб чиқувчи, ислом маърифатидан озиқ олувчи, айни пайтда туркий заминда вояга етган ғоядир. У умуминсоний маънавиятга зид эмас, аксинча, уни тўлдиради, бойитади. Бу ғояга кўра Аллоҳ мукаммалликка тимсолдир. Не бўлуб аввалда бидоят санга, Не келуб охирда ниҳоят санга. Аввал ўзунг, охиру мобайн ўзунг, Борчага холиқ, бориға айн ўзунг... Жилваи ҳуснунгға чу йўқ эрди ҳад, Кўзгу керак бўлди анга беадад... Мунча ғаройибки, мисол айладинг Борчани миръоти жалки айладинг. Ганжинг аро нақд фаровон эди, Лек боридин ғараз инсон эди. Ва сен буларни муайян тартиботда, низомда, мувоза-натда яратдинг: Қатрағача қулзуми заҳхордин, Заррағача шамсаи заркордин Ани мунга, муни анга банд этиб, Бир-бирига барчани пайванд этиб. Борчасини гарчи латиф айладинг, Борчадин инсонни шариф айладинг. Демак, дунё Аллоҳ ҳуснининг жилваланишидир. Демак, у ҳам мукаммалдир. Унинг марказида эса инсон туради. У «шариф» — ҳамма

нарсадан улуғ яратилган, халифа — ўрин- босар қилиб яратилган. Бинобарин, у табиатнинг ва жа-миятнинг гултожи. Комиллик инсоннинг яратилиш мақсадидан, моҳия-тидан келиб чиқади. Навоий буни хилма-хил йўллар, во-ситалар билан тушунтиради: Ўтға солғил сарвни ул қадди мавзун бўлмаса, Елга берғил гулни ул рухсори гулгун бўлмаса. Инсон комил бўлиши билан инсондир. Дунёга келиб, камолотга етмасдан кетмоқ, ҳаммомга кириб тоза бўлмай чиқиб кетмоқдир: Камол эт касбким, олам уйидин, Санга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ. Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ, Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ. Навоий «комил инсон» ғоясини, маънавиятнинг ин сон учун ҳаёт-мамот масаласи эканлигини атрофлича асос-лайди. Жумладан, инсоннинг яратилиши ҳақидаги фикр-ни давом эттиради. «Қуръони карим»даги «Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожеъун» оятига суянади (Биз ҳаммамиз Аллоҳданмиз ва унга қайтувчилармиз). Бу худди булутдан узилиб тушган ёмғир томчисига ўхшайди. Охир-оқибатда буғланиб яна булутга қайтади. Худди шу ерда умрнинг мазмуни масаласи ўртага ту-шади. Бу гулшан ичраки йўқтур бақо гулига сабот, Ажаб саодат эрур чиқса яхшилик била от. «Яхши ном» билангина дунёда боқий қолиш мумкин. «Кулли илайҳи фониюн» — «фоний»ни «боқий» қилади-ган нима? Яхши ном! Оламийлик! Одамий эрсанг, демагил одами, Оники йўқ халқ ғамидин ғами. Одамийликнинг биринчи белгиси - одампарварлик! Айниқса, ғариблар, бева-бечоралар ғамини ейиш: Камки бир кўнгли бузуғнинг хотирин шод айлагай, Онча борки, Каъба вайрон бўлса, обод айлагай. Ўзликдан кечиш. Эл учун, юрт учун ёниш: Юз жафо қилса манго, бир қатла фарёд айламон, Элга қилса бир жафо, юз қатла фарёд айларам. Комил инсоннинг ижтимоий қиёфаси намоён бўлмоқ-да. У яна

нималарни қамраб олади: Кимки жахон ахлида инсон эрур, Билки нишони анга имон эрур... Бас ани инсон атағил бериё, Ким ишидур сабр ила шукру ҳаё. Иймоннинг белгиси шарада (шариатда) олтита: 1) ҳақ-ни мавжуд билиш; 2) малойикаларни бор билиш; 3) тангри китобларини тан олиш; 4) барчаси Ҳақ амри билан бўли-шини тан олиш; 5) охират (явмул ҳисоб)ни тан олиш; 6) «хайру шаръ»ни азалий билиш. Инсон - карами (саховати) билан инсон. Унинг ҳам маълум қоида-тартиби бор. Эйки, санға тангри насиб этди жох, Берди карам қилмоқ учун дастгоҳ. Билки сахо қилғали кимдур мухиқ, Сийм берурға ким эрур мустахиқ. 1) Овоза учун эмас: Сочмоқ овуч бирла гухар от учун... Ақл ҳисобидин эрур бас йироқ... Они доғи дема сахоким киши, Нечаким исроф эмасдур иши. 2) Муҳтожга булутдек бўлма: Шамни кундуз ёрутур беадад, Мехр зиёсиға берай деб мадад. 3) Тамасиз: Халқ жихотиға талабгор этар, Ҳарнеки кўрди тамаь изхор этар. 4) Тилашини кутма: Они доғи дема сахийким, киши То тиламас бермак эмасдур иши. Адаб - инсонликнинг баёни: Элга шараф келмади жоху насиб, Лек шараф келди ҳаёву адаб. Бошни фидо аила ато қошиға, Жисмни кил садка ано бошиға. Кимки улуғроқ, анга хизмат керак, Улки кичикроқ анга шафқат керак. Қаноат-чи? Шоҳ ул эмаским, бошиға қўйди тож, Шоҳ ани билким, йўқ анга эҳтиёж. Демакки, «комил инсон» тушунчаси НавоиЙда бутун бир тизимдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6- жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти

Похожие

Маънавият ва мустақиллик

Мустақиллик ва маънавият

Маънавият-инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаи

миллий ва умуминсоний маънавият хамда уларнинг узаро муносабати.

Ўзлигингни унутма