Давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш жараёнида президентлик инистутнинг урни в роли - Идея национальной независимости - Рефераты

Давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш жараёнида президентлик инистутнинг урни в роли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122 KB

Давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш жараёнида президентлик институтининг ўрни ва роли 20 1 0 йил 1 2 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасида мамлака- тимизда демократии ислохотларни янада чуқурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концспциясини такдим этди. Концепциядан ўрин олган ташаббуслар шу вақтгача амалга оширилган ислохотларнинг мантиқий даво- ми бўлиб, навбатдаги ислохотлар учун кулай замин, шарт-шароитлар стилгани туфайли илгари сурилган. Концепция билан танишган киши, аввало, Ўзбекистонда янгиланишлар сиёсати изчил давом эттирилаётганига; иккинчидап, инсон, унинг манфаат- эҳтиёжлари бу ислохотларнинг ўзагини таш- кил этаётганига; ва, ниҳоят, тадрижий тараккиётимизнинг навбатдаги боскичи бошланганига амии бўлади. Бу жихатдан, мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чуқурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш масаласининг кун тартибига кўйилганлиги тасодиф эмас, балки заруратдир. Президснтимиз таъбири билан айтганда: «Ҳаёт хеч қачон бир жойда тўхтаб турмайди. Шу боис авваламбор рўй бериши мумкин бўлган турли фалокат- лар, жахон иқтисодиётининг юксалиши ва инқирозини олдиндан кўриш имконини берадиган, ҳар томонлама чуқур ўйлангаи, аниқ мақсад ва устувор йўналишларни ўз ичига олган тарақкиёт дастури ва уни амалга ошириш стратегиясига эга бўлган мамлакат ва халқ пировард на- тижада муваффақиятга эришади». Концепциянинг давлатимиз учун аҳамияти хақида гапир- ганда, аввало бу хужжатнинг салмоғи борасида тўхталиш ўринли. Авваламбор, «Мамлакатимизда демократик исло хотларни янада чуқурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси» - стратегии мазмун- моҳиятга эга хужжат хисобланади. Чунки Юртбошимиз томонидаи такдим

этилган Концепцияда давлатимиз равнақини таъ- минловчи энг макбул тараиииёт йўналиши белгилаб берил-ган. Демак, Концепциядан ўрин олган мақсадларга эришиш истиқболимиз учун хал килувчи аҳамиятга эга. Таъкидлаш жоизки, давлатнинг стратегии мақсадларини белгилаб бериш ўта масъулиятли вазифа саналади. Чунии мамлакат такдири кўп жиҳатдан келгусида эришилажак марраларнинг канчалик тўғри танланганига боғлик бўлади. Иккинчидан, мазиур Концепция давлатимизнинг инно вацией салоҳиятини ўзида ифода этади. Чунки бу хужжат, бугунги кун эмас, Президентимиз таъбири билан айтганда, ЭРТАНГИ КУН талабларидан келиб чиккан ҳолда иш-лаб чиқилган. Шунинг учун хам Концепция бизга давр ўзгаришларидан ортда колмаслик, замонага мос ривожла- ниш, тобора ошиб бораётган хаёт талабларига жавоб бериш имконини яратади. Бундан ташкари, доимий такомилга шайланганимизнинг ёрнин намунаси бўлиб хизмат иилади. Айни пайтда Концепциядан ўрин олган ғоялар муттасил ва шиддат билан янгиланаётган дунёда ўз ииёфамизни саилаб қолган ҳолда мавкеимизни янада мустаҳкамлашимизга пухта замин яратади. У чинчидан, Концепцияда бошқарувга тизимли, комплекс ёндашувни кўриш мумкин. Ҳаракатларимизни долзарб ва- зифаларни ҳал қилишга йўналтириш асносида бу хужжат фаолиятимизни мувофиилаштиришга, ўзбекона қилиб айт ганда, «бир ёкадан бош чикариб» меҳнат иилишимизга, ҳаракатларимиздаги изчиллик ва тартибни таъминлашга хизмат қилади. Айни пайтда, жамиятимиз ҳаётини ислох қилишнинг олти устувор йўналиши камраб олинган бу ҳужжатда келгуси фаолиятимиз кўламлари, янгиланишлар- нинг миқёслари хам белгилаб берилган. Тўртинчидан, Концепция шунчаки расмий хужжат эмас, балки эндиги харакатларимизни алохида мазмуи билан тўлдиришга хизмат киладиган дастуриламалдир. Унда бор куч-кудратимизни сарфлашга арзийдиган мақсад- муддаолар илгари сурилгаи. Аслида ҳар кандай стратегия- нинг муваффакияти унинг аҳоли ўртасида кенг кўллаб- қувватланиши, халқнинг

янгиланиш жараёнларига нечоғли жало қилингани даражаси билан узвий боғликдир. Бу эса ҳар биримизни Концепциями амалга оширишга қўшажак ҳиссамиз хакида ўйлаб кўришга, Узбекистоини кудратли давлатга айлантириш мақсади билан билимимиз, фаоллиги- миз, меҳнатимиз ўртасидаги боғ ликликни англашга ундайди. Концепцияда белгилаб берилган ислохот йўналишларидан бири давлат ҳокимияти ва бошқарувига тегишли бўлиб, сохаии янада демократлаштиришни назарда тутади. Бу йўналишдаги устувор вазифаларнинг мазмун-мохиятига тўхталишдан аввал давлат бошқаруви соҳаеида шу вақтга кадар амалга оширилган ислохотларни назардап ўтказиш ўринлидир. Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Вазирлар Махкамаси ва Президент Девоиининг Ўзбекистоп мустақиллигининг 16 йиллигига бағишланган қўшма мажлисидаги маърузасида босиб ўтилган мустақил тараккиёт йўлимиз икки боскичга ажратилган эди. Утиш дав- ри ва миллий давлатчилик асосларини шакллантириш билан боғлик биринчи галдаги ислохот ва ўзгаришларни ўз ичига олгап давр дасглабки боскич сифатида эьтироф этилган. Бу босқичда давлат хокимияти ва бошқарувини демократлаш- тириш борасида амалга оширилган ислохотлар хокимиятлар бўлшшпш конституциявий принципини хаётга изчил татбик этиш, хокимият тармоклари ўртасида ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувозанатининг самарали тизимиии шакллан тириш, қонун чикарувчи ва вакиллик ҳокщшятининг вако- латлари ҳамда назорат вазифаларининг ролини кучайтириш, суд тизимини либераллаштириш ва унинг мустақиллигини таъминлашга каратилди. Давлат бошқаруви тизими нуқтаи назаридан тахлил киладиган бўлсак, бу даврда Президент нафақат давлат рахбари, балки кучли ижроия хокимияти органини бош-карувчи шахе сифатида фаолият юритди. Бир ижтимоий гузумдаи иккинчисига ўтиш юз берган бу даврда Президент катта ваколатларга эга бўлиб, буни ҳуқуқий демократик дав лат пойдеворипи барпо

этишда давлатнинг бош ислоҳотчилик ролини ўташи зарурати билан изохлаш мумкин. Табиийки, бундай кжеак мавке Президент зиммасига улкан масъулият ва стратегик вазифаларни юклаши баробарида унинг кенг ваколатларга эга б5 ; лишини хам такозо этар эди. Шу важдан, Президент давлат раҳбари ва айни вақтда ижроия хокимияти бошлиги сифатида ислоҳотларнинг ташаббускори, янгила ниш ва ўзгарипшар жараёнини ҳаракатга келтирувчи асосий кучга айланди. Президентлик институти давлат хокимияти органлари тизимида марказий ўрин эгаллади. Миллий давлатчилик асосларини шакллантиришга кара- тилган ислохотлар натижасида давлат ва жамият курилишини янада демократлаштириш ва эркинлаштиршп, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя килиш, фукароларнинг сиссий, иқтисодий фаоллигини ошириш ҳамда фукаролик жамияти- пи барпо этишнинг мустаҳкам пойдсвори яратилди. Бу эса миллий тараккиётимизнипг навбатдаги, иккипчи босқичига ўтишда пухта замин бўлиб хизмат килди. Фаол демократик янгиланишлар ва мамлакатни модернизация килиш даври деб пом олгаи бу босқичда давлат хокимияти тизимида ўзаро мутаносиб ва баркарор мувозанатни таъминлаш борасида, хокимият тизимида Президентлик институтининг ўрни ва роли билан боғлик муҳим демократик ўзгаришлар амалга оширилди. Иккинчи боскичга келиб, Президент давлат бошлиги ва давлат хокимияти органларининг келишилган холда фаолият юритиши ҳамда ҳамкорлигини таъминловчи шахсга айланди. Бундай шароитда хокимият тармокларининг хар кайсиси ўз вазифасини англаши, ўзига юклатилган масъу- лиятни ҳис килиши, зиммасидаги оғир юкни кўтара олиши талаб этилди. 2007 йивда Ўзбекистон Республикаси Конституциясидан мамлакат Президенти бир вақтнинг ўзида ижроия ҳокимияти бошлиғи эканини белгилайдиган норманинг чикарилиши ҳамда Президент ваколатларининг бир қисми, жумладан, дав- лат, ижроия, суд ва дипломаток тузилмалар, махсус хизматлар ва прокуратура рахбарларини тасдиклаш ваколатининг юқори палата - Сенат ихтиёрига ўтказилиши давлат бошқарувида туб бурилиш ясаган

воқеалардан бўлди. «Илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти эгаллаб турган Вазирлар Маҳ- камаси Раиси лавозиминииг тугатилиши хам либерал- лаштириш ва демократлаштириш йўлида муҳим қадам бўлди. Қабул қилинган қонунларга мувофиқ эндиликда Бош вазир нафақат Вазирлар Махкамаси фаолиятини ташкил этади, балки унга раҳбарлик килади ва унинг иши самарадорлиги учун шахсан жавоб беради, Вазир лар Маҳкамаси мажлисларига раислик килади, ҳукумат ҳужжатларини имзолайди, давлат ва хўжалик бошқаруви масалалари юзасидан қарорлар қабул килади». Амалга оширилган ислоҳотлар натижаси ўлароқ мамлака- тимиз ахолисининг ҳуқукий маданияти юксалди, ижтимоий-сиёсий фаоллиги ўсди, юртимизда кўппартиявийлик тизими мустаҳкамланди. Бу эса давлат хокимиятининг уч субъекта - давлат бошлиғи бўлган Президент, коиун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар ўртасидаги ваколатларни янада мутаносиб тақсимлаш учун зарур шарт-шароитларни юзага келтирди. Жумладан, Бош вазир лавозимига номзод кўрсатиш ва уни тасдиклашнинг янги тартибини ўрнаталди. Таъкидлаш жоизки, амалдаги Конституцияга биноан Бош вазир номзоди Ўзбекистон Республикаси Президентинингтақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари томонидан кўриб чикилар ва тасдикланар эди. Эндиликда Бош вазир номзодининг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайловларда энг кўп депутатлик ўрнини олган сиёсий партия ёки тенг миқдордаги депутатлик ўринларини кўлга киритган бир неча сиёсий пар- тиялар томонидан таклиф этилиши тартиби жорий этилди. Биринчидан, бу янгилик ижро ҳокимиятини шаклланти- риш тартибининг янада демократок табиат касб этаётганини кўрсатади. Иккинчидан, янги тартиб Бош вазирнинг парла мент олдидаги масъулиятини янада орттиради. Учинчидан, бу ташаббус сиёсий партияларнинг ижро хокимиятини шакллантиришдаги ролини кучайтиришга хизмат килиши шубҳасиз.

Тўртинчидан, Бош вазир лавозимига кимнинг номзод этиб кўрсатилиши эндиликда парламентнинг куйи палатасига сайловларнинг натижаларига боғлиқ бўлади. Бу эса, мамлакатимиздаги сиёсий партиялар фаолияти учун кучли рағбат, улар ўртасидаги ракобатни кучайтирувчи асос бўлиши табиий. Аслида парламентдаги кўпчилик томонидан таклиф этилган номзоднинг ижро хокимиятини бошқариши депу-татларнинг унга бўлган ишончини ҳам орттиради. Бирок сиёсий хаёт шу қадар ранг-барангки, унда бунга мутлако тескари ҳолатларни ҳам кузатиш мумкин. Навбатдаги янгилик ана шундай ҳолатларни тартибга солишга хизмат килади. Унга кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига Бош вазирга нисбатан ишончеизлик вотумини билдириш ҳукуки берилади. Концепцияга кўра, Бош вазир ва Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ўртасидаги зиддиятларнинг доимий тус олиши пар ламент куйи палатаси томонидан Бош вазирга ишончеизлик вотумини билдириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бу жараён куйидаги тартибда амалга оширилади: «Қонунчилик палатаси депутатлари умумий сонининг учдан бир қисми томонидан Ўзбекистон Республикаси Президенти номига расман киритилган таклиф бўйича Ўзбекистон Республи каси Олий Мажлиси палаталарининг қўшма мажлиси му- ҳокамасига Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш хакидаги масала киритилади». Бундан ташкари, Концепцияда Бош вазирга ишончсизлик вотумини билдириш шарглари ва бунинг окибатларига дойр коидалар, яиги Бош вазир номзодиии таклиф этиш тартиби баён этилган. Умуман олганда, Узбекиетонда ҳукуматга нисбатан ишончсизлик вотуми институтининг жорий этилиши қонун- чилик органи томонидап ижро ҳокимиятига таъсир к5 ; рсатиш имкониятини ксигайтиради. Чунки эндиликда, зарурат туғилганида қукумат сиёсатини парламент фикрини эъти- борга олган ҳолда ўзгартириш, ҳукуматни номакбул карорлар қабул килиш имкопиятидан маҳрум килиш мумкин бўлади. Иккинчидан, бундай ўзгартишлар қонунчилик органи билан ижро ҳокимияти ўртасида вужудга

келиши мумкин бўлган ни- золарни ортикча эхтиросларга берилмасдан, ҳуқуқий тартиб- да ҳал этиш имконини беради. Учинчидан, жорий этилаётган япги тартиб сиёсии тангликларнинг олдини олишга, мамла- катимиздаги соғлом сиёсии муҳитнинг баркарор бўлишша хизмат килади. Мухими, Бош вазирга ишончсизлик вотуми билдириш масаласи хам, янги Бош вазир номзодини таклиф этиш масаласи хам парламентнинг ҳар иккала налатасида кўриб чикилади. Демак, давлат бошқарувининг бундай ўта муҳим масалаларини ҳал килишда сиёсии иартияларниш манфаатларидан ташкари, умумдавлат ва ҳудудий манфаатлар мутапосиблигига эришиш кафолатланади. Концепцияда ижро хокимияти билан парламент ўртаси- даги муносабагларга тааллукли яна бир муҳим ўзгартиш таклиф этилди - парламент ваколатларини мамлакат гарак- кистииинг до.мзарб масалалари юзасидан Бош вазирнинг хисоботларпни тилитиш ва мухокама килиш ваколати билан тўлдириги ғояси плгари сурилди. Бу таклифнинг аҳамиятини бир неча жихатлар билан боғлаш мумкин. Биринчидан, ижро хокимияти рахбарининг қонунчилик органи олдидаги хисобдорлиги таъминланади. Иккинчидан, хукуматнипг мамлакат таракқиёти учун масъулия!и япада оргади, дав-латимизнинг ижтимоий-иқтисодий ривожи билан боглик мажбуриятлари янада кучайтирилади. Учинчидан, вакиллик органи бўлмиш парламент тимсолида ижро хокимияти усти- дан жамоатчилик назорати амалга оширилади. Тўртинчидан, қонунчилик органи билан ижро хокимиятининг самарали хамкорлик килишига шароит яратилади. Э7.тиборлиси шундаки. Концепцияда айрим ҳуқуқларни Ўзбекистон Республикаси Президснти ваколатлари доира- сидап чиқариш назарда тутилган. Жумладан, Вазирлар Махкамаси ваколатига кирувчи масалалар юзасидан карорлар қабул килиш, Вазирлар Махкамаси карорлари ва фармойиш-ларини, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири фармойишла- рини бекор килиш. ижро этувчи хокимият девонини тузиш ва унга рахбарлик килиш билан боглик ваколатларнинг Прс-зидент ваколатлари доирасидан

чикарилиши таклиф этилган. Бундай ташқари, вилоят хокимлари ҳамда Тошкент шахар хокимини Бош вазир такдимига биноан тайинлаш ҳамда лавозимидан озод этиш коидасини мустахкамлаш ғояси илгари сурилган. Умуман олганда, Ўзбекистон Консти гуциясига юкорида зикр этилган ўзгартиш ва кўшимчаларнинг киритилиши: биринчидан, хокимиятлар ўртасида ваколатларнинг яна да мутапосиб тақсимланишини таьминлайди; иккинчидан, хокимиятлар ўртасида ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мувозанати тизимининг янада самаралирок амал килишига хизмат килади; учинчидан, давлат бошқарувининг дсмократик табиатиии янада кучайтиради. Айни пайтда Концепцияда илгари сурилган ташаббуслар мамлакатимизни ислоҳ этиш ва дсмократлаштиришиинг янги боскичини бошлаб бериши баробарида Президентлик институтининг ривожланиши учун хам замин яратади. Шу ўрипда мазкур ислоҳотларнинг мазмун-мохияти, уларнинг эътиборли жиҳатларига тўхталиш жоиз. Биринчидан, Узбекиетонда хокимиятни амалга оши- риш билан боглик ваколатларни тинч шароитда, аста-секин. буҳронларсиз, эволюцион йўл билан топшириш жараёни кечмокда. Дунёдаги сиёсии жараёнларни кузатадиган бўлсак (буни МДҲ мамлакатларида ҳам яккол кўриш мумкин), Пре- зидснт ваколатларининг бошқа органларга ўз ҳолича, ихтиё- рий равишдатопширилмаганига гувох бўламиз. Бу жараёнлар доимо ҳокимият тармоклари уртасида кескин курашлар келтириб чикарган, айрим вақтларда ҳатто қон тўкилишига сабаб бўлган. Россияда XX аср 90-йилларининг бошларида Парламент биносининг танклардан ўкка тутилгани, Украи- нада Президент-ҳукумат-парламент ўртасидаги ихтилофлар туфайли Конституция нормаларининг гоҳ у томон фойдасига, гох бу томон фойдасига ўзгартирилиши, оломонни май- донга олиб чиқиб, тартибсизликлар уюгатирилгани, қўшни Қиргизистонда ўтган карийб 20 йил ичида

Конституциянинг 3^4 мартадан ўзгараётгани, Яқин Шарк мамлакатларида-ги ҳозирги вазият ва бошқа ҳолатлар бунга далил бўлади. Кўриниб турибдики, Ўзбекистон давлат бошқаруви билан боғлик ваколатларни тақсимлашда енгил-елпи хис-туйғулар, кайфиятлар таъсирига берилмай, «етти ўлчаб, бир кесиш» йулидан бормокда. Иккинчидан, мамлакатимизда давлат бошқаруви соҳа-сида ҳам «Янги уй курмай туриб, эскисини бузма», деган тамойилга амал қилинмокда. Бунда ривожланган демократик давлатларга кўр-кўрона таклид қилиш йўли иикор этилди. Бирданига, ҳали зарур шарт-шароит етилмасидан, мустаҳкам замин яратилмасидан туриб янги тартиб жорий зтилмади, мавжуд тизим бирданига инкор этилмади, балки янги шарт- шароитларга мос тизимни боскичма-боскич яратиш йулидан борилди. Учинчидан, Узбекистоида у ёки бу гуру ҳ, муайян сиёсий куч ёки илмий доиралар эмас, балки Президент бошчилиги- даги давлат бош ислоҳотчи бўлди. Бир жамият ўрнига бошқа жамият куриладиган ўтиш даврида давлат бошқарув жилови-ни кўлдан чикармаслиги билан боғлиқ коидага амал қилинди. Шундай экан, эндиги ислоҳотлар давлат хокимияти тизи-мида Президентнинг ўрни ва ролига кандай таъсир ўтказади, деган хакли савол туғилади. Фикримизча, янгиланишлар на- тижасида Президентнинг давлат бошлиғи сифатидаги роли кучайиб, ҳокимият тармокларининг самарали фаолият юри- тиши ва ҳамкорлигини таъминлаш функцияси янада кеигрок намоён бўлишига замин яратилади. Яъни Президент давлат бошқаруви тизимининг барқарор ва самарали ишлашини таъ- минловчи шахсга айланади. Бунда давлат раҳбарининг ички ва ташки сиёсатнинг асосий йўналишларини ишлаб чиқиш, умуммиллий вазифаларни белгилаш, мудофаа, давлат ва фукаролар хавфеизлигини таъминлаш билан боғлиқ стратегик вазифалари, халқни юксак мақсадлар сари сафарбар қилиш, юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқ фаровонлиги ғоялари атрофида жамиятни бирлаштиришдаги миссияси ортади.

Фикримизча, Президент ваколатлари доирасининг тобора торайиб бораётгани унинг ижро хокимияти фаолияти билан боғлик масалаларни ҳал килишда иштирок этмаслигини англатмайди. Халкимиз руҳияти ва тафаккур тарзи, миллий анъана ва қадриятларимиз, Президентнинг халқ томонидан тўғридан-тўғри сайланиши, ўтган йиллар давомида «Ижтимоий фикр» жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази томонидан ўтказилган суров натижалари ҳам буни яқкол тасдикламоқда. Ҳокимиятнинг у ёки бу тармоғи давлатда амалга ошири-лаётган янгиланишлар жараёнига масъул бўлиши мумкин, муайян соҳадаги ислохотлар ҳокимиятнинг бирор тармоғига юклатилиши мумкин. Бирок Президент давлат раҳбари си- фатида мамлакатимизда юз бераётган жараёнлар учун масъ- улиятни ўз зиммасидан сокит кила олмайди. Халқимиз ҳам Президентни бутун бир мамлакат, бутун бир давлат такдири учун масъулиятни ўз зиммасига олган, шу юртда яшайдиган миллионлаб одамларнинг такдири учун жавобгарликни ҳис қиладиган, халқнинг эзгу орзу-умидлари ва интилишларни рўёбга чиқаришга кодир лавозим эгаси, деб билади. Янгиланишлар натижасида Ўзбекистон парламентар рсспубликага айланади, Президент давлат хокимияти ор-ганлари тизимида рамзий ўринга эга бўлиб колади, деб фикрлаётганлар хато килади. Улар бир нарсани эътиборсиз колдирмокдалар. Ўзбекистон Республикаси Конституция-сининг 89-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасининг Президенти давлат бошлиғидир ва давлат хокимияти ор- ганларининг келишилган ҳолда фаолият юритишини ҳамда ҳамкорлигиии таъминлайди. Бундан келиб чикадики, агар аввал Президент давлат раҳбари ва ижро хокимиятининг бошлиғи сифатида икки функция™ кўшиб амалга оширган бўлса, эндиликда Президент хокимият тармоқларининг ўзига тегишли вазифаларини бажариши, уларнинг ўзаро хамкорлик килигаини тўлаконли равишда назорат килиш ваколатига эга бўлди. Кўриниб турибдики, энди Президент хокимиятнинг барча тармоклари фаолиятига нисбатан хакамлик мавксини эгаллайди ҳамда уларга тегишли равишда таъсир кўрсатиш, керак бўлганда уларни тийиб туриш

механизмларига эга бўлади. Яъни, агар бирор бир хокимият тармоғи ўз вазифаси-ни тўлаконли бажармаса ёки ваколатини суиистеъмол килса, Президент зудлик билаи буидай ҳолатнинг олдини олиш ёки бартараф этшп чора-тадбирларини кўради. Эътибор бериладиган бўлса, Концепцияда таклиф этила- ётган ташаббуелар хам Прсзидентнинг бу вазифани самарали амалга оширишига замин яратади. Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайловларда энг кўп дспутатлик ўрнини олган сиёеий партия ёки тент миқдордаги депутатлик ўринларини кўлга киритган бир неча сиёеий партиялар томонидан такдим этилган Бош вазир номзоди Президент томопидан кўриб чикилади ва давлат бошлиги оркали парламент тасдиғига киритилади. Иккинчидан, Бош вазирга нисбатан ишопчеизлик вотуми билдириш бўйича расман таклиф хам Президент номига киритилади ва бу таклиф Президент оркали Олий Мажлис иалаталарининг кўшма мажлиси муҳокамасига киритилади. Учинчидан, Бош вазирга нисбатан ишончеизлик вотумини кўллаб тегишлича овоз берилган тақцирда хам Бош вазирни лавозимдан озод этиш бўйича карор Президент томо пидан қабул қилинади. Тўртинчидан, ишончеизлик во туми кўллаб-кувватланганидан ксйин янги Бош вазир номзоди Президент томонидан Қонунчилик палатасидаги барча сиёеий партия фракциялари билан маслаҳатлашувлар ўтказилганидан сўнг Олий Мажлиснинг палаталарига кўриб чиқиш ва тасдиклашга такдим килиш учуй таклиф этилади. Бешинчидан, Олий Мажлис томонидан Бош вазир лавозими- га номзод икки марта рад этилган тақдирда Президент Бош вазир вазифасини бажарувчини тайинлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисини таркатиб юборишга хакли бўлади. Юкорида зикр этилган беш жиҳат Президент қонунчилик ва ижроия хокимиятини боглаб турувчи ўзига хос кўприк, айии пайтда уларнинг фаолиятини мувофиклаштирувчи хакам ролини бажариб, доимо давлат ҳокимияти марказида бўлишини далиллайди. Бунда ҳеч бир хокимият

тармоғи ўз холича бошқасининг нормал фаолиятига ҳалал бериш, унинг ишига салбий таъсир кўрсатиш имкониятига эга бўлмайди. Демократияда шундай қонуният борки, хокимиятни тақсимлашда унинг муайян томонда тўпланишининг ол дини олиш мақсадида поеаиги - қаршилик тизими ярати-лади. Шу жиҳатдан, хокимиятлар бўлиниши натижасида юзага келган хокимиятнинг уч тармоғини ўз холича иш кўрадиган, бир-биридан тўла мустақил хокимиятлар сифа тида тушуниш ножоиз. Зотан, хокимиятнинг бу уч тармоғи давлат хокимиятининг ягона тизимини ташкил этади ҳамда улар ўзаро бир-бирини тўлдириб туради. Бундай тизим хокимиятнинг муайян томонда тўпланишига ва унинг биров томонидан тортиб олинишига имкон бермайди. Концепцияда илгари сурилган таклифлар, бир томоидан, ҳокимияттармоқпарининг мустақиллигини оширишга хизмат килса, бошқа томондан, уларнинг ўзаро бир-бирини тийиб туриш механизмларини хам назардатугади. Хуеусан, Вазирлар Махкамасигатааллукли айрим масалаларнинг Президент ва- колатлари доирасидан чикарилиши, айрим раҳбар кадрларпинг Бош вазир тақдимига биноаи тайииланиши ҳамда лавозимидан озод этилиши ижроия хокимияти мустақиллигини ва таьсири- ни оширишга хизмат килса, Бош вазир номзодининг сайлов ларда ғолиб чиккан партия томопидан такдим этилиши, Бош вазирга нисбатан ишончеизлик вотуми институтининг жорий этилиши, парламентга Бош вазир хисоботларипи эшитиш ва мухокама килиш ҳукукииингберилиши ижроия хокимиятини жиловлаб туриш механизми вазифасини ўтамоқда. Эътибор килсак, Президент нинг Сенат билан ҳамкорлиқда амалга оширадиган ваколатлари доираси ва ҳажми янада кенгайганини кўриш мумкин. Илгари Сенат томонидан Президент такдимига биноан Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик суди раислари ва судьялари, Табиат-ни муҳофаза килиш давлат кўмитаси раиси, Марказий банк бошқаруви раиси сайланган, чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларни тайинланган, Бош про курор, Миллий хавфсизлик

хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонлар тасдиқланган, парламентнинг юқори палатаси амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул килиш ваколатига эга бўлган. Эндиликда Президент томонидан ҳал қилинадиган Ҳисоб палатаси раисини лавозимга тайинлаш ва озод килиш маса-ласини ҳам Сенат тасдиғига киритиш таклиф этилмокда. Бу эса Сенатнинг жамият ҳаётидаги роли ва таъсирини янада орттиради, унинг масъулиятини янада кучайтиради. Концепцияда билдирилган таклифларнинг мамлакати-мизда қарор топтан давлат бошқаруви шаклига таъсирини кўриб чикиш ҳам мақсадга мувофик. Айримлар Ўзбекистонда Президентлик республикаси шаклланган деб ҳисобласа, бошқалар Концепциядан келиб чиқиб, Бош вазир номзо-дининг парламент сайловларида ғолиб чикқан партиядан кўйилишини парламентар давлатга ўтиш белгиси сифатида қабул килмокдалар. Агар давлат бошқаруви шаклларини таҳлил киладиган бўлсак, Президентнинг давлат ҳокимияти органлари тизими- да тутган ўрни давлат бошқаруви шаклига боғлиқ эканини кўриш мумкин. Агар мамлакатда давлат бошқарувининг парламентар республика шакли ўрнатилган бўлса, у ҳолда Президент фақат давлат бошлиғи вазифасини бажаради ва у ижроия ҳокимиятига раҳбарлик кила олмайди. Парламентар бошқарув шаклининг ўзига хос хусусияти шундаки, ҳукумат парламентда кўпчиликни ташкил этувчи партия деггутатлари орасидан парламент томонидан шакллантирилади. Ҳукумат парламент олдида жавобгар бўлади ва у янги сайланган парламент олдида ваколатларини зиммасидан соқит қилади. Шунинг учун ҳам бошқарувнинг парламентар республика шаклида Президент давлат органлари тизимида марказий ўринни эгалламайди. Президент, қоида тарикасида, халқ томонидан сайланмай, парламент томонидан ёки парламент ташкил киладиган махсус коллегия томонидан сайланади. Аниқроғи, Президент мандатни тўғридан- тўғри халқдан ол-май, парламентдан олади. Бош вазир лавозимининг мавжуд- лиги, парламент томонидан ҳукуматга ишончсизлик вотуми билдирилиши,

Президентнинг парламентни таркатиб юбо-риш ҳуқуки, контрассигнация институтининг кўлланилиши кабилар ҳам парламентар давлатнинг муҳим белгиларидир. Қоида тарикасида, парламентар давлатларда Президент қонунларга вето кўйиш, референдум ўтказиш, фавкулодда ҳолат жорий этиш ҳукукларига эга бўлмайди. Айрим пар ламентар давлатлар қонунчилигида бундай ҳукуклар берил- ган бўлса-да, «де-факто» улардан фойдаланиб бўлмайди. Баъзи мамлакатларда эса ҳукумат таклиф киритганидагина Президент уни худди нотариус каби тасдиклаб беришдан нарига ўтолмайди. Ҳозирда Германия, Италия, Туркия, Венгрия, Ҳиндистон ва бошқалар парламентар республика ҳисобланади. Бошқарувнинг Президентлик республикаси шаклидаги давлатларда эса Президент давлат ва ижроия ҳокимияти бошлиғи ҳисобланади. У давлат органлари тизимида марка зий ўрин эгаллайди. Бунда мамлакат аҳолиси нафақат олий қонун чикарувчи органни, балки бир вақтнинг ўзида ижро ҳокимиятининг бошлиғи бўлган давлат раҳбари - Президент- ни ҳам тўғридан- тўғри сайлайди. Бунда ҳукумат Президент олдида жавобгар бўлади ва ваколатларини янги сайланган Президент олдида зиммасидан сокит килади. Президент ҳукуматни парламентдан мустақил равишда шакллантиради. Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Француз республи каси томонидан давлат олдида турган вазифаларни самара- ли ҳал килишга, турли бекарорликларнинг олдиии олишга кодир, айни пайтда Президентлик институтининг авторитар ҳокимиятга айланиб кетишига йўл кўймайдиган мақбул шаклни излаши оқибатида дуалистиқ бошқарув шакли вужудга келган. Дуалистиқ бошқарув шаклига асосланган давлатларда ҳукуматни шакллантиришда Президент билан бирга парламент ҳам иштирок этади, хусусан, парламент Президент томонидан такдим этилган вазирларнинг ном- зодларини тасдиклайди. Бунда хукумат нафақат Президент олдида, балки парламент олдида хам масъул бўлади. Бундай давлатларда Президент давлат бошлиғи ҳисобланади ва одат- да

парламент томонидан эмас, балки сайловчилар томонидан тўгридан-тўғри сайланади. Президент ижроия хокимиятини бошқармайди, бирок унинг фаолиятига сезиларли таъсир кўрсатиш имконига эга бўлади. Президент ўз фаолиятини мустақил юргизади ва давлат ҳокимияти тармоқдари ўртасида ўзига хос ҳакам вазифасини ўтайди. Мамлакат хукумати Пре зидент ва парламентга хисоб беради. Франция, Перу, Шри- Ланка, Украина ва бошқаларни бундай давлатлар жумласига киритиш мумкин. Дуалистиқ бошқарув шаклига эга давлатларда Президент- НИ1ГГ роли Президентлик республикаларидаги Президентнинг ролидан кам бўлмайди, айрим ҳолларда оса кучлирок бўлади. Масалан, АКШ Президентига нисбатан Франция Прези-дентининг ҳокимияти кучлирок ҳисобланади. Чунки дуа - листиқ давлатларнинг Президентлари парламентар респуб-ликаларда Президентга бериладиган айрим ҳуқуқларга ҳам эга бўлади. Масалан, ҳукуматга ишончеизлик вотуми эълон килипг ҳукуки парламентар давлатларга хос саналади, бунда Президентга парламептни таркатиб юбориш ҳуқуқининг берилиши ҳокимият тармоклари ўртасида мувозанатни таъ-минлашга хизмат килади. Президентлик республикаларида эса хукуматнинг парламент олдида сиссий жавобгарликка эга бўлиши мазкур бошқарув шакли мантигига тўғри кел- майди. Дуалистиқ бошқарув шаклига эга давлатларда эса бу жихатларни ўзаро уйғунлаштириш мумкин. Давлат бошқарувининг бу турли шакллари хам ижобий жиҳатларга, ҳам ўзига хос камчиликларга эга. Президентлик республикасининг афзаллиги Президентнинг кеиг ваколатлар- га эга бўлиши окибатида давлат сиёсатига белгиловчи таъсир кўрсатиши, бошқарувнинг мақсадли йўнаятирилгани, давлат бошқаруви тизимининг баркарорлиги ва самарадорлигида намоён бўлади. Парламентар республикаларда эса хукумат инқирозлари тез-тез юз беради. Парламентар бошқарув шаклининг асосий камчилиги шундаки, бунда ҳокимиятлар бўлиниши принципи «де-факто» амал килмайди. Яьни, пар- ламентда купчилик ўринни эгаллаган партия раҳбари ҳам қонун чикарувчи ҳокимиятдаги кўпчиликнинг етакчиси, хам

ижро хокимиятининг раҳбари сифатида фаолият юри-тади. Табиийки, бунда бир-бирини тийиб туриш тамойили ўз аҳамиятини йўкотади. Парламентар бошқарув шаклида парламент назоратини амалга ошириш имконияти ҳам паст бўлади. Чунки ҳукуматни парламентдаги купчилик шакллан- тиради. Албатта, у ўзини ўзи объектив назорат килмайди. Тарихий тажриба шуни кўрсатмокдаки, дуалистиқ бошқа рув шакли шароитга мослашувчанлиги билан ажралиб туради ҳамда Президентлик ва парламентар рсспубликалар- га нисбатан самарали бошқарув шакли саналади. Шу боис ҳам, мамлакатимизда бошқарувнинг дуалистиқ шакли ўрна- тилмоқда, дейишга барча асослар бор. Куйидагиларни бунинг исботи сифатида келтириш мумкин: Ўзбекистон Республикасида Бош вазир лавозими мав- жуд. Масалан, Америка китъасидаги Президент лавозими мав жуд бўлган 24 давлатдан 19 тасида, яъни Президентлик рес публикаларида Бош вазир лавозими мавжуд эмас. Аникроғи, 19 та давлатда Президент бевосита ўзи ижро хокимиятини бошқаради. Мазкур қитьа мамлакатларининг аксариятида вице-президент лавозими мавжуд. Европа китъасида эса 34 та Президент лавозими жорий килииган давлат мавжуд бўлса, уларнинг барчасида алоҳида Бош вазир лавозими мавжуд (Швейцариядан ташкари); - Ўзбекистон Конституциясининг- 98-моддасига асосан Базирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида нафақат Ўзбекистон Республикаси Президенти олдида, балки Ўзбекистон Респуб- ликаси Олий Мажлиси олдида ҳам жавобгар ҳисобланади; - Вазирлар Маҳкамаси янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини зиммасидаи сокит килади. Одатда, Президентлик республикаларида ҳукумат Президент сайло- видан кейин янги сайланган Президент олдида ўз ваколат ларини зиммасидан сокит килади. Давлат бошқарувининг парламснтар республика шаклида зса ҳукумат янги сайлан- ган парламент олдида ўз ваколатларини зиммасидан сокит килади. Чунки бошқарувнинг бу

туридаги мамлакатларда ҳукумат парламент сайловлари натижаларига мувофик шакл- лантирилади. Сайловларда ютиб чиккан сиёсий партиянинг раҳбари ҳукумат бошлиғи этиб тайинланади ва у ҳукумат таркибини белгилайди. Президентлик республикаси шакли- даги ҳеч бир давлатда ҳукуматнинг янги сайланган парла мент олдида ўз ваколатларини зиммасидан сокит килиши тўғрисидаги коида ўрнатилмаган. Чунки бошқарувнинг бу шаклига эга давлатларда ижроия ҳокимиятига раҳбарликни бевосита Президентнинг ўзи амалга оширади. - Олий Мажлис Ўзбекистон Республикаси ички ва ташки сиёсатининг асосий йўналишларини белгилайди; - Президентга парламентни тарқатиб юбориш ҳуқуқи берилган; - Президентга Вазирлар Маҳкамаси мажлисларида раис- лик қилиш ҳукуки берилган. Бундай ваколат, асосан, Прези дент ижроия ҳокимияти бошлиғи бўлмаган ҳолларда, дуалис- тик бошқарув шакли амал қилган мамлакатларда кузатилади; - Президент ижро этувчи ҳокимиятни бошқармаса-да, катар ижро ҳокимияти органлари (мудофаа ва хавфсизлик, жамоат тартиби, ҳукукни муҳофаза килувчи, ташки ишлар ва бошқалар) фаолиятига бевосита раҳбарлик килади; - Бош вазир Ўзбекистон Президента топшириғига биноан халқзро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси номидан иш кўради, Ўзбекистон Республикаси қонунларида, Президент фармонлари, карорлари ва фармо-йишларида назарда тутилган бопща вазифаларни бажаради. Бош вазир номзодининг парламент сайловларида энг кўп депутатлик ўрииии олган сиёсий партия ёки тенг миқдордаги депутатлик ўринларини кўлга киритган бир неча сиёсий пар- тиялар томонидан таклиф этилиши ҳам дуалистиқ бошқарув шакли фойдасига «тош босади».

Таъкидлаш жоизки, дуалистиқ бошқарув шаклидаги давлатларни ҳам уларда Президент ёки парламентнинг роли устунлик килишига караб, президентлик-парламентар, пар- ламентар-нрезидентлик тииидаги дуалистиқ давлатларга ажратишади. Агар Ўзбекистон Конституцияси ва қонун ҳужжатларида Президентга берилган маком ва ваколатларни ҳамда Президентнинг амалий ҳаётимиздаги ўрни ва ролини таҳлил киладиган бўлсак, юртимизда президентлик-парла - ментар типидаги дуалистиқ бошқарув шакли ўрнатилган, деб хулоса килишимиз мумкин. Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимиздаги либераллаш- тириш ва демократлаштириш жараенлари халқимизнинг рухияти, менталитета, тафаккур тарзи, миллий давлатчилик анъаналарини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилмокда. Бу жараёнларда Президент давлат бошлиғи сифатида ҳокимият тармокларииинг инсон манфаатлари йўлида фаолият юри-тиши ҳамда жамиятдаги баркарорлик ва ислоҳотларнииг муваффакиятли кечиши кафили ролини бажармокда.

Адабиётлар 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР-ПРЕСС, 1999 йил,

Похожие

Ўзбекистонда давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш ҳамда модернизациялашнинг

Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир

Демократия - халқ ҳокимияти демакдир

Ифтихор

Ватандан ўзга жаннат йўқ