Демократия - халқ ҳокимияти демакдир - Идея национальной независимости - Рефераты

Демократия - халқ ҳокимияти демакдир

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Демократия - халқ ҳокимияти демакдир Узбек халқининг азалий орзу-интилишларидан энг муҳими одил жамият барпо этиш эди. Халкнинг бу эзгу ис- таги унинг кўп асрлик маданий меросида яккол акс этган. Шу маънода халқ тарихи мустақиллик учун кураш тарихидир. Мустақиллик учун кураш тарихи эса бугунги кун тушунча- сидаги демократия учун кураш тарихи хамдир. Шуниш учун Ўзбекистон Республикаси мустақилликни кўлга киритган дастлабки кунларидан бошлаб халқнинг асрий орзу-армон-ларини амалга оширишга киришди. Адолатли демократик ҳуқукий давлат куришни ўзининг энг бирламчи ва муҳим вазифаси сифатида белгилади. Утган дастлабки йиллар мобайнида бу борада маълум ютуклар ва тажрибалар кўлга киритилди. Ҳозирги куннинг асосий вазифаларидан бири эса тўнланган тажрибаларни чуқур тахлил этиш, йўл қўйилган хато ва камчиликларпи тузатиш, ютукларни мустахкамлаш ҳамда такомиллаштиришдан иборат. Демократик жамият куриш учун, аввало, демократиянинг моҳиятини равшан англамок муҳимдир. Демократиянинг ўзи нималигини тушунмасдан туриб, уни амалга оширишга инти- лиш ишни фақат мураккаблаштиради. Чунки одамлар орасида демократия тўғрисида турлича тасаввурлар бор. Уларнинг баъзилари мақсадга якин келса, баъзилари моҳиятдан жуда узоқ. Маълумки, демократик давлатнинг тайёр андозаси дунё- да йўк. Ёки демократик давлат куришнинг гўғридан-тўғри татбик этиш мумкин бўлган намунали тажрибаси ҳам мавжуд эмас. Демократик ҳуқуқий давлатни хар бир мамлакат ўз йўли билан куради. Бу борада мустақил равишда иш тутиб, бирипчи навбатда, миллий давлатчилик асосларига таянади. Колаверса, жахондаги ривожланган мамлакатлар тажрибаси- дан хам ўрганади. Демократик давлат куришнинг дастлабки жараенларини ўзича талкин этиб, «демократия ундок бўлади, демократия бундок бўлади», дея пойинтар-сойинтар ran юритадиган, жайдари фалсафа сўқийдиган «донишманд»лар кўзга ташланиб колади, баъзида. Улар энг ривожланган мам- лакатларнинг тарихий тажрибаси билан бир неча

йиллик уринишнинг ўртасида ер билан осмонча фарқ борлигини билишармикин? Мана шундай кўп асрлик тажрибалар билан таккослаганда, биздаги бошланғич натижалар улкан ахамият касб этади. Хорижий давлат арбобларидан бирининг эътироф этишича, Буюк Британия демократик давлат куришда минг йиллик тажрибага эга. Шундай тарақкиётга эришган давлатда ҳам демократия хусусидаги муаммолар кўзғалиб тураркан. Модомики шундан келиб чикадиган бўлсак, биз ўзимизнинт демократияни тушуниш ва жамиятимизга татбиқ этишдаги натижаларимиздан коникиш ҳосил килишимиз мумкин. Оламшумул тажрибаларга нисбатан олганда, жамоатчи- лигимизнинг хозирги даражасини демократияни хис килиш, уни тушуниш, идрок этиш, ўрганиш ва хдётга татбик этишга интилиш боскичи, дея белгилаш мумкин. Хўш, демократия нинг ўзи нима? Уни амалга оширишнинг кдндай усуллари ва бслгилари мавжуд? Уларни жамиятимизга татбик этиш ишлари қандай кечаётир? Америка Қўшма Штатларининг собиқ Президенти Авраам Линкольн таъкидлаганидек, демократия халқ оркали ёки халқ томонидан урнатилган ҳокимиятдир. Демократиянинг бундай моҳияти Ўзбекистон Рсспубликаси Конституция-сининг «Халқ ҳокимиятчилиги» боби, 7-моддасида: «Халк давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир» - деган сўзлар билан мустаҳкамлаб кўйилган. Халк ҳокимиятчилигига бағишланган ушбу модда мазмунининг ўзигина республи-камизда демократик жамият куришнинг хуқукий асослари мустаҳкамлигидан далолат беради. Жақон жамиятшунослиги кашф этган қонуниятларга кура, халқ ўз қўлида туплаган хокимиятни икки усулда амалга оширади. 1. Бевосита демократия. Бунда халқнинг ҳеч кандай вакилларсиз, ўз қўлида туплаган ҳокимиятни ўзи амалга ошириши тушунилади. Ушбу усулдаги демократиянинг ҳуқуқий асоси Конституциянинг «Халк ҳокимиятчилиги» боби, 9-моддасида мустаҳкамланган: «Жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига такдим этилади, умумий

овозга (референдумга) қўйилади». Асосий қонун ушбу моддасининг ҳаётий ижроси куйидаги шаклларда намоён бўлмоқда. Давлат қабул қилаётган қонун лойиҳалари умумхалқ муҳокамасидан ўгказилмокда. Сайловчилар сай- ловларда бевосита ўзлари иштирок этадилар. Республика Президентини, вакиллик органларининг энг қуйидан энг юқоригача бўлган босқичлари депутатларини сайловчилар-нинг ўзлари бевосита сайлайдилар. Шунингдек, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, яъни махалла кўмиталари фаолиятини ҳам бевосита демократиянинг яккол мисоли сифатида кўрсатиш мумкин. 2. Демократия амалга оширишнинг иккинчи усули - вакиллик демократиясидир. Бунда халқ ўз ҳокимиятини билвосита амалга оширади. Яъни, халқ ўз кўлида туплаган хокимиятни ўзи сайлаб кўйган вакиллари оркали — Олий Мажлис, маҳаллий Кенгашларнинг депутатлари воситаси-да амалга оширади. Мазкур дспутатлар ўз ваколатларини сайловчилардан оладилар ва ўз фаолиятида халқ манфаат-ларини ифода этадилар. Ўзбскистонда давлат ва ижроия хокимиятининг раҳбари бўлмиш республика Президенти ҳам бевосита сайловчилар томонидан сайланади. Мамлака- тимиздаги бошқа давлат органлари, жумладан, ҳукумат, суд органлари, вазирлар ва бошқалар халқ томонидан сайланган Президент ёки Олий Мажлис томонидан тайинланиши ёки сайланиши тартибини инобатга олсак, ўзбек халқи барча давлат органлари ва мансабдор шахсларни сайлаш-тайин- лашда бевосита ёки билвосита иштирок этиши ойдинлашади. Ҳозирги замон хорижий мамлакатларнинг ҳуқуқшунослари, давлат ва жамият арбоблари фикрларига кўра, демократик ҳукуқий давлатни куриш учун барча мамлакатларга хос бўлган умумий хусусиятлар мавжуддир. Улар қуйидагилар: /. Сайловлар. 2. Сайлов якунларини аниқлаш усули. 3. Тенг ҳуқуқлилик. 4. Фикрлар эркинлиги. 5. Кўппартиявийлик. 6. Ўзини ўзи бошқариш. Бизнинг республикамизда юкорида кўрсатилган демо кратик давлатларга хос бўлган асосий белгилар қонунда ҳам, амалда ҳам мавжуддир.

/. Сайловлар. Биздаги демократиянинг энг ёрқин нишо- наларидан бири шуки, Ўзбекистон Рсспубликаси Президен ти муқобиллик асосида бевосита сайловчилар томонидан сайланган. Шунингдек, бевосита сайловчилар томонидан сайлаб кўйилган давлат органлари жумласига Олий Мажлис, вилоят Кенгашлари ҳам киради. Сайловлар тўғрисида шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, давлат бошлиғи бўлмиш республика Президентини сайлашда сайловчиларнинг ўзи бевосита иштирок этиши жуда катта сиёсий аҳамияиа эга- Дир. Энг- демократик усул бўлганлиги учун ҳам кўпчилик хорижий мамлакатларда Президентни сайловчилар -халқ томонидан сайлаб кўйиш коидаси урнатилган. Лекин шуни ҳам инобатга олиш керакки, парламентар республика шаклидаги демократик давлатларда Президент парламент депутатлари томонидан ёхуд сайловчиларнинг махсус кол-легияси томонидан сайланади. Бу ҳолни, яъни Президент парламент депутатлари ёки сайловчиларнинг махсус коллегияси томонидан сайлани- шини демократиянинг бузилиши сифатида бахолаш нотўғри бўларди. Ушбу сайлов жараёнида хам халқ ҳокимияти мав-жуд. Фақат унда халқ оммаси уз ҳукукини ўзгача шаклда амалга оширади. Яъни, сайловчилар ўзлари сайлаб кўйган вакиллари орқали Президент сайловида иштирок этади. Аммо Президентни сайлашда сайловчиларнинг бевосита иштирок этиши демократиянинг прогрессиврок ҳолати, деб тушунилади. Чунки бунда сайловчилар ўз фикрларини шах- сан аниқ-равшан билдириш имкониятига эгадир. 2. Сайловларни ўтказиш билан бирга унинг якунларини аниқлаш усули ҳам катта аҳамиятга эга. Сайлов якунларини аниқлашнинг жахондаги энг демократик усули деб — мажо- ритарусултушутталл. Мажоритар тамойил деганда сайлов-нинг шундай усули тушуниладики, унда сайлов натижасида 50 фоиз + 1 овоз олган номзод сайланган ҳисобланади. Бунда хам халқ ҳокимияти, яъни кўпчилик сайловчилар хоҳиши амалга оширилади. Агар номзодлардан ҳеч кайсиси бундай овозни ололмаса, иккинчи тур сайлови ўтказилади. Иккинчи турда сайлов округида иштирок этган

номзодлар орасидан бошқаларига нисбатан кўпрок овоз олган иккитаси яна қайтадан сайловга кўйилади. Улар орасидан нисбатан кўп овоз олган номзод ютиб чикади. Бизнинг қонунларимизда ҳам демократиянинг бу тамойили асосий хусусиятлардан бири сифатида мустаҳкамлаб кўйилгани мамлакатимизда демократик жамият куришдаги муҳим омиллардан бири, деб айта оламиз. 3. Тенг ҳуқуцлилик тамойили. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фукароларнинг тенгҳукуқлилиги тамойи ли V боб, 18- моддада куйидагича мустаҳкамлаб кўйилган: «Ўзбекистон Республикасида барча фукаролар бир хил ҳуқук ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, шахси ва ижтимоий мавкеидан катьи назар, қонун олдида тенгдирлар». Тснг ҳукуқлилик кафолатини бундан ҳам ортик даражада ифодалаш ва таъминлаш кийин. Сайловларимизда ҳар бир сайловчининг бир овозга эга бўлиши, сайловда тенг асосда иштирок этиши тенг ҳукуклилик тамойилининг ижтимоий адолат амалиётида-ги яккол далилидир. Тенг ҳукуклиликка республикамиз Президент Ислом Каримов ишлаб чиккан тамойиллардан бири - қонун устуворлиги тамойилида ҳам алоҳида эътибор берилган. 4. Фикрлар эркинлиги. Мустақил Ўзбекистонда тафак-кур эркинлигига ҳам кенг имконият яратилган. Республика Конститупиясининг «Халк ҳокимиятчилиги» боби, 12-мод-дасида ҳеч кайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўриатилиши мумкин эмаслиги қатъий белгилаб кўйилган. Асосий қонуннинг «Шахсий ҳукук ва эркинликлар» боби, 29-моддасида кафолатланишича, «ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътикод эркинлиги ҳукуқига эга». Ушбу имкониятлар фикр лар хилма-хиллиги, турли сиссий партияларнинг вужудга келиши, мансабдор шахслар, давлат органларининг камчи-ликлари ошкора танкид қилиниши мумкинлиги шароитини яратади. Ушбу тамойил фаол жамоатчиликда мустақил фикр ривожини, тафаккур озодлигини вужудга келтирмокда. Бу демократик тамойил давлат ва жамиятимизнинг аклий тарақкиётини, ижодий равнакини таъминлаши

шубҳасиз. Ле- кин фикр эркинлигини бирёклама тушунадиган, суиистсъмол қиладиган фукаролар ҳам учрайдики, бу уларда ҳуқуқий онг ва сиёсий савод етук эмаслигидан далолат беради. Жамият маънавий муҳитини мусаффо саклаш, бу борада суиистеъ-молчиликларга йўл кўймаслик мақсади фикр эркинлигига хам муайян меъёр ва ҳуқукий чегара кўйишни такозо этади. Ушбу ижтимоий зарурият Конституцияда бундай ифодалан- ган: «Фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги фақат дав лат сири ва бошқа сирларга тааллукди бўлган такдирдагина қонун билан чекланиши мумкин». Бу ҳам демократиянинг умумий қонуниятларидан бири эканлигини шу далил билан тасдиклаш мумкинки, хорижий мамлакатлар Конституция ва қонунларида хам фикр эркинлиги маълум қонун доирасида чегаралаб кўйилган. Хорижий мамлакатлар конституцияла-рида конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни, ижтимоий, миллий, диний адоватни тарғиб этувчи, бошқа фуқароларнинг конституциявий эркинликларига қарши чикувчи фикрларни тақикловчи меъёрлар мустаҳкамланган. Масалан, шу жиҳатдан, Ўзбекистон Конститупиясининг 57-моддаси Олмония Комституциясининг 9-моддасига ҳамоҳангдир. Унда «конституциявий тузумни зўрлик би лан ўзгартиришни мақсад қилиб кўювчи, республиканинг суверснитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фукароларнинг конституциявий ҳуқук ва эркинликларига қарши чикувчи, урушни, ижтимоий, миллий, иркий ва диний адоватни тарғиб килувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз килувчи» фикрий ҳаракатлар такиқланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 10- бобида инсон ҳукуклари ва эркинлик- ларининг кафолатланиши ҳам мамлакатимизда демократия талабларига риоя этилаётганининг яна бир далилидир. 5. Кўппартиявийлик. Демократиянинг асосий хусусиятла- ридан бири кўппартиявийликдир. Республикамизда ҳозирги шароитда бир неча сиёсий партиялар фаолият кўрсатмокда. Бу кўппартиявийлик тизимининг дастлабки тажриба ва ютукларидир. Баъзи фукаролар давлат ва жамиятнинг ри-вожини шу мамлакатда мавжуд бўлган партияларнинг сони билан белгилашга

ҳаракат қилишади. Бу, албатта, нотўғри қараш. Кўппартиявийлик тизимининг муваффақияти жа-миятда мавжуд партиялар сони билан аниқланмасдан, бал ки сиёсий ҳокимиятни амалга оширишда партияларнинг иштироки билан белгиланади. Масалан, Америка Қўшма Штатларида, Букж Британияда икки партиявийлик тизими ўрнатилган. Америка Қўшма Штатларида хоҳ Конгрессда, хох Президент сайловларида бўлсин, ё демократлар партияси ёки республикачилар партияси ютиб чикади. Партиялардан бири ҳукмрон бўлганида, иккинчиси оппозицияда бўлади. Кейинги сайловларда бунинг акси бўлиши ҳам мумкин. Лекин сайлов натижасида учинчи бошқа партия ютиб чиқиши мумкин эмас. Худди шу холатни Буюк Британиядаги лейбористлар ва консерваторлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Шунинг учун ҳам Америка Кўшма Штатлари ва Буюк Британияни иккипартияли тизимидаги давлат деб атаймиз. Лекин жаҳонда хеч ким уларни демократик давлат эмас, деган фикрга бор-майди. Демак, партияларнинг сони мамлакатда демократия қандай даражада мустахкам ўрнатилганлигининг меъёри бўлиб ҳисобланмайди. 6. Ўзини ўзи бошқариш. Фукаролик жамиятини барпо этиш мустақил Ўзбекистон тараккиётининг тамойилла-ридан биридир. Шунинг учун республикамиз маҳаллий ҳокимияти органлари таркибига фуқароларнинг узини ўзи бошқариш органлари киритилган ва бу Конституциянинг XXI боб, 105-моддасида мустаҳкамлаб кўйилган. Мана, бир неча йилдан бери «Фукароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонунга амал қилиб келинмокда. Ушбу органлар маҳалла кўмиталарида халқ оммасини жипс- лаштириб фаолият кўрсатмоқда. Қонунда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг органлари ва уларнинг раисларига катта ваколатлар берилган. Фукароларнинг моддий ёрдам таъмино-ти, маданий-маънавий турмуш муаммолари мана шу органлар томонидан бошқарилмоқда. Ўзини ўзи бошқаришнинг рес публикамизда ўрнатилган усулини демократиянинг мукам- мал шакли эканини хорижий мамлакат мутахассислари ҳам эътироф этмоқдалар.

Биз демократик жамият куришнинг дунё тан олган энг асосий, умумий белгилари билан танишиб чиқдик. Лекин мазкур асосий, умумий белгилар билан бир каторда, муайян бир давлат ва жамиятгагина хос бўлган хусусиятлар ҳам мавжуддир. Дунёда бир-бирига айнан ўхшайдиган, бир хилдаги демократик давлат мавжуд эмас. Баъзи сиёсат-шунослар дунёқарашидаги Шарк ва Ғарб демократияси ўртасида фарқ йўк, демократия ҳамма ерда бирдай бўлиши керак, кабилидаги тушунчалар назарий ва амалий жиҳатдан нотўғри. Ҳаттоки, Ғарб ва Шарқ демократиясини бир четга кўйиб туриб, АҚШ, Буюк Британия, Франция, Олмония ва бошқа Ғарб давлатларини таккослагапимизда, ҳар бирининг ўзига хос белгиларини кўришимиз мумкин. Ҳар бир давлат демократиясининг ўз хусусиятлари, оелгилари, асослари, тамойиллари бўлиши табиий. Бошқа бир мамлакатда ўрнатилган демократияни айнан ва тўла-тўкис қабул килиш фақат салбий натижаларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси дсмократик давлат ва жамият куришнинг ўзига хос, ўзига мос йўлини танлади. Ёш мустақил давлатларда демократик жамият куриш учун қуйидаги асослар бўлиши мажбурийдир: 1. Демократик жамият куриш учун иқтисодий асос бўлиши шарт. Яъни, давлат ва жамият мустахкам иқтисодий асосга эга бўлмай туриб, демократик жамият кура олмай- ди. Собик Иттифок таркибидаги кўпгина давлатлар мус- такилликка эришган дастлабки вақтларида сиёсий ислохотга берилиб кетиб, унинг иқтисодий заминигаэътибор бермай, ўз халқларини оғир ахволга солиб кўйдилар. Оч-яланғоч халққа, фукарога сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларни эълон қилиб кўйиш билангина демократик жамият қуриб бўлмаслигига баъзи мамлакатларнинг ҳозирги вазияти яккол далилдир. Масалан, мамлакатдаги иқтисодий шароитнинг сиёсий ислохотлар талабига мувофик келмаслиги Россия парламентининг ўқка тутилишига сабаб бўлди. У ерда иқтисодий база яратилмай туриб, сиёсий ҳукукларга зўр бсрилди. Иатижада, одамлар охирги сайловда коммунистларга кўп овоз берди.

Бозор муносабатларига муваффакиятли ўтиш учун баркарор иқтисодиёт ва кучли ижтимоий ҳимоя шароити зарур. Шунингдек, мамлакат иқтисодиётининг устувор тармоқларини ва биринчи навбатда уларни ривожлантириш чора- тадбирларини белгилаш ҳамда шу аснода умуман иқтисодий баркарорлаштиришга эришиш мумкин, чунки барча демократик, инсонпарвар қонунларнинг ҳаётга тўлиқ татбиқ этилиши кўп жиҳатдан мамлакатнинг ривожланиш даражасига ва давлатнинг иқтисодий кудратига боғлиқдир. Бу борада мамлакатимиз иқтисодиётининг анъанавий ривож-ланган тармоклари — кишлоқ хўжалиги ва уни қайта ишлаш, қишлоқ хўжалиги кимё саноати кабилар билан бир қаторда, нефть, газ ишлаб чикариш ва қайта ишлаш, автомобилсоз- лик, рангли металлургия, темир йўл магистраллари куриш, замонавий коммуникация тармокларини яратишдек устувор йўналишлар белгиланган ва уларни ривожлантиришга дав латнинг алоҳида эътибори қаратилган. Барча иқтисодий тизимлардаги каби, янгича мулк муноса- батларини, унинг турли шаклларини вужудга келтириш, шу асосда эркин, халол рақобатга асосланган аралаш укладли иқтисодиётни яратиш бозор иқтисодиётининг пойдевори ҳисобланади. Бунда давлат мулкининг турли шакллари пайдо бўлиши ва ривожланиши учун зарур иқтисодий-ижтимоий, ҳуқуқий мухит яратилмоғи лозим. Шунингдек, ўтиш даври учун давлат кучли ижгимоий ҳимоя сиёсатини ишлаб чикиши ва амалга оширилишини таъминлаши муҳим. Мамлакатимиз Президент Ислом Каримов таъкидлаганидек, бундан буёғига иқтисодиётимиз юксалишга юз тутиши билан биргаликда, кучли ижтимоий ҳимоя сиёсати ҳам изчиллик билан давом этиб боради. Мулкнинг иқтисодий қонунларда кўзда тутилган шакл лари пайдо булганидан сўнг улардан ҳар бирининг умумий мулкчиликдаги салмоги етарли даражада бўлишига эришиш зарур. Зеро, давлат йўли билан давлат, ширкат, хусусий, аралаш ҳамда бошқа мулкчилик шакллари ҳуқукий тенгли- гини қарор топтириш ва дахлеизлигини таъминлаш билан биргаликда мулкдорлар ҳам бозор иқтисодиётидаги рақобат шароитида ўзларини ўзлари ҳимоя килиш учун етарли им- кониятга, кудратга эга бўлишлари даркор. Республикамизда уй-жой фонди,

савдо ва маиший хизмат объектлари, унча катта бўлмаган саноат ҳамда ишлаб чикариш корхоналари амалда тўлик хусусий мулк қўлига ўтди. Энг муқими/мам- лакатимизда ушбу жараён узлуксиз давом эттирилмокда. Бозор иқтисодиётининг энг муҳим ички ҳаракатлантирувчи ва ривожлантирувчи кучи рақобат хисоблаиади. Шунинг учун ҳам иқтисодиётни марказлашган ҳолда бошқаришдан боскичма-босқич воз кечиш, яккахокимликка, яъни моно полия™ йўл қўймаслик ва бу борада антимонопол қонунлар қабул килиш ҳамда уларнинг ижросини доимий назорат қилиш зарурати мавжуд. Шуни таъкидлаш жоизки, 1урли хил объектив шарт-шароитлардан кслиб чиккан ҳолда сақланиб коладиган монопол ишлаб чикарувчиларга нисбатан катъий давлат назорати ўрнатилиши керак. Аҳоли кенг катлами, биринчи навбатда раҳбар ходимлар- нинг ҳуқуқий ва иқтисодий билим савиясини ошира бориб, уларнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик ҳамда ҳар кандай иқтисодий ташаббускорлигини давлат томонидан кўллаб- кувватлаш ва рағбатлантириш лозим. Бугунги кунда бу борада ибратли ишларни олиб бораётган Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши акаде-мияси фикримизнинг яккол далилидир. Шунингдек, республикамизда Юртбошимиз ташаббуси билан иш бошлаган турли банк, жамғарма ва суғурта агент-ликлари ушбу соҳадаги давлат сиёсатининг изчиллигини намоён этмокда. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврига мос молия-кредит тизимини яратиш, соғлом пул муомаласи, айланмасини таъ- минлаш зарур. Тижорат банклари ва инвестиция банклари тизимини яратиш ҳамда уларнинг аниқ макомини белги-лаб бериш, яъни инвестиция банклари капитал маблағлар қўйишни молиялаштиришлари, тижорат банклари эса кредит бериш билан шуғулланишлари лозим. Молия-кредит тизими олдидаги яна бир муҳим маса-ла - барча воситалар, жумладан, давлат заёмлари, турли қимматбаҳо коғозлар оркали тижорат ва инвестиция банк лари ишлаб чиқарувчи корхоналарни кўллаб-

кувватлаши, энг муҳими - аҳолининг харид кувватини ксскин оширмоғи лозим. Иқгисодий назариянинг ёпиқ занжири коидасидан келиб чиқиб, барча ишлаб чикарилган товар ва таклиф эти-ладиган хизматлар охир-окибатда инсонлар томонидан ис- теъмол қилинишини унутмаслик керак. Бунинг учун биринчи навбатда давлат ўзи харид қилган товарлар учун қонунда белгиланган вақт ичидатўловни амалга ошириши ва нодавлат секторига қам игу талабни кўйиши лозим. Давлат вақти-вақти билан тижорат банкларининг баланслари соғломлигини текшириб туриши, носогломларининг фаолиятини дарҳол тухтатиши, банкротлик борасидаги қонунларни корхоналарга ҳам кўллаши даркор. Демократик ҳуқуқий давлат яратишнинг муҳим шартла- ридан яна бири - мамлакат ўз ҳудудидаги табиий бойликлар ва ресурелардан оптимал тежамкорлик билан фойдаланиши, тоталитар тузум давридаги бир маҳсулот бирлигига ўртача сарфланадиган эмас, энг кам сарфланадиган ресурелар лими- тини катъий белгилаши ҳамда илғор технологиялар жорий этилиши билан уларга дарҳол тегишли ўзгартиришлар кири- тилишини таъминлаш зарур. Европа олимлари Шарк давлатчилиги ҳақида гапирганда, уни мутлақ яккаҳокимлик ва зўравонликка асосланган, ҳеч қандай демократия нишонлари бўлмаган давлат, деб таъ- рифлашади. Бу нарса Шарк халқларининг табиатидан келиб чиқади, чумки шарқликлар итоатгўйликни яхши кўрадилар, уларда ўзини ўзи бошқариш тартиб-қоидалари шаклланмаган, деб айтадилар. Очик-ойдин айтишимиз керакки, европача демократияни кўр-кўрона кўчириб олиш канчалик хато бўлса, Шаркда демократия анъаналари йўқ бўлган ва шунинг учун уни бу ерда ўрнатиш мумкин эмас, дегувчиларнинг фикри ҳам шунчалик асоссиз ва хатодир. Бундай олиб Караганда, ахир, Европа ёки Америкада демок ратия азал- азалдан мавжуд бўлган эмас-ку! Аслида демокра тия ҳакидаги тушунча ва биринчи демократик давлат шакли милоддан олдинги мингйиллик ўрталарида Юнонистонда пайдо бўлган эди. Кейин у Рим республикасида

ривожланди, унинг заминида Рим ҳуқуқи ишлаб чикилди. Бирок Юнонис- тон давлати ҳам, Рим республикаси ҳам кулдорлик давлати бўлиб, уларда қуллар ҳеч қандай ҳуқуқларга эга эмасдилар. Европада эса феодал тартиблар ўрнатилиши билан илгариги классик демократия хам унутилган эди. Европадаги демокра тик гоялар, яъни тенглик, гражданлик, адолат тўғрисидаги гоялар XVIII - XIX аерларга келиб карор топди ва бу XX аср ўрталаридагина реал ҳаётда ўзининг ҳозирги кўринишига эга бўлди. Демократиянинг ўзи амалиётда карор топгунча у ҳакдаги қарашлар ва ғоялар мавжуд бўлган. Бундай ғоялар Шаркда хам кенг ривож топган эди. Бундам ташқари, бизда жуда кадим замонлардан бош-лаб жамиятнинг турли босқичларида ўзини ўзи бошқариш институтлари (анъаналари) давом этиб келган, жамоа раҳ-барлари, хокимлар, амирлар ва оксоколларни, кейинчалик эса козиларни сайлаш тартиби жорий этилган эди. Ислом пайдо бўлиши биланок демократик дин сифатида ажралиб турган. Чунончи, испомда мусулмон бўлган киши Аллоҳ наздида тенг ҳуқуклидир. Қуръони каримни мутолаа килсак, кўп ўринларда ахди мўъминнинг баробарлиги, бир- бирига биродар экани таъкидлаиади. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳаётликларида мусулмон жамоалари ичида бой-камбағалга ажратиш, тоифа-табакага ёхуд миллатга аж- ратиш холлари бўлган эмас. Ўша даврда ул зотнинг «Мўъмин мўъминнинг биродаридир» деган ҳадислари асосий шиор бўлиб келган, ҳаттоки қуллар озод қилиниб, турли иркдаги, турли миллатга мансуб кишилар биргаликда ҳаёт кечирган-лар, дин ва давлат ишларини бамаслахат хал қилганлар. Олий хокимият, давлатни бошқариш масалалари хали- фалик даврида ҳам жамоа раҳбарларининг, халқиинг хоҳиш- иродаси ҳисобга олинган холда ҳал қилинган. Масалан, дастлабки тўртта халифа, яъни Абубакр, Умар, Усмон ва Али навбатма-навбат сайланган эди. Халифалар жойларда-ги раҳбарларни тайинлашда ҳам махдллий халқ истагини эътиборга олганлар. Уммавиилар ва аббосийлар даврида дунёвий давлатчилик ривожланиб, мусулмонлар таъсири бутун дунёга таркалган пайтларда ҳам маҳаллий ўзини

ўзи бошқариш тўхтаган эмас. Ислом дунёсида турли тоифалар мавжуд бўлиб, улар ихтиёрий уюшмалар тузар, ўз ишлари ни ўзаро кенгашган холда ҳал килардилар. Масалан, шаҳар ҳунармандларининг турли даражадаги уюшмалари бўлган. Улар ширкатларга бирлашиб, маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш, биргаликда жамоа ҳаётига тегишли муаммолар- ни ҳал килиш билан шуғулланган. Ҳунармандларнинг сай ланган вакиллари ўз кавмининг истакларини шаҳар ҳокими, амирлар, хонларга етказиб турган. Шу каби жавонмардлар, дарвешлар ташкилотлари, савдогарлар, уламолар Кенгаши аерлар давомида иш кўриб келгани ҳакида маълумотлар бор. Масалан, дарвешларнинг ўз пирлари бўлган, улар пир атро- фида уюшиб, хонакохларда яшаган. Уларнинг халқ орасида ги обрў-эътибори юқори бўлган. XIII аерда Мовароуннаҳр шаҳарларига саёҳат қилган араб сайёҳи Ибн Баттута кўплаб хонақоҳпарда бўлиб, дарвешларнинг ҳаёти билан танишади. Хонакоҳларнинг шайхлари ҳатто баъзи давлат ишларига ҳам аралашиб тургани, подшоларни инсоф ва адолатга чакириб, золим амирлардан халқни ҳимоя қилганини Ибн Баттута ўз кўзи билан кўради. Дарвешлар бир- бирининг дўсти ва биро-дари ҳисобланган, ўзларига ажратилган вакф ерларда ишлаб кун курган. Ер ва бошқа кўчмас мулклар бирон-бир шахсга тегишли бўлмай, жамоат мулки ҳисобланган. Унинг даромади мадрасалар, хонакоҳлар, маежидларни обод қилиш, талаба- ларни ўқитишга сарфланган. Вакф ерларини мутаваллилар бошқарган бўлса ҳам, аммо мутавалли вақти-вақти билан шаҳар қозиси, Мадраса ёки хонакоҳ жамоаси олдида ҳисоб бериб турган. Агар мутавалли шариат қонунларигахилоф иш курса, у мапсабидан озод этилган ва жазоланган. Шаркда кенг таркалган демократик ҳаракатлардан яна бири жавонмардлик ҳаракатидир. Жавонмардларни аҳли футувват ҳам дегаилар. Жавонмардлар ўз фаолияти, умрини яхшиликка сарфлаш, муҳтож кишилар ҳожатини чикаришни мақсад қилиб олган кишилар эдилар. Уларнинг ўз ташкилот лари, сайлаб кўйган раҳбарлари, амал қилинадиган низомла- ри бўлган. Жавонмардлар муайян расм-русумлар, қоидаларга бўйсунган,

йиғинларда тантанали касамёд қилиб, махсус кийимлар кийиб, топган- тутганини ёру биродарлари билан баҳам курган, ўз ҳаётида поклик ва тақводорликка катъий риоя қилган. XV аср ёзувчиси Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Футувватнома» китобида жавонмардларнинг ахлоқи, таш - килотлари, ўзини ўзи бошқариш тартиби кенг ёритилган. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, жавонмардлар ва-танпарварликда, фидойиликда намуна кўрсатган. Уларнинг кўплари четэл босқинчиларига қарши курашда ҳалок бўлган. Вундай мисоллар тарихда кўп. Энг муҳими шундаки, Шарк мутафаккирлари давлат ва жамият, нодшо ва раият ҳакида ёзганда, инсоннинг маънавий етуклиги, поклигига асосий эьтиборни каратиб, адолат, ростлик, мсҳр-шафкат, саховат ва каноат каби сифатларни ҳимоя килгаплар. Абунаср Форобий «Фозил кишилар шаҳри» номли рисола-сида донишмандлар раҳбарлик қиладиган давлат ҳақида ёзади ва унда раҳбар кишининг ўн икки фазилатини санаб ўтади. Мутафаккир фикрига кўра, раҳбар аввало соғлом, аклли, заковатли, ҳушёр одам бўлиши, қалбида адолат туйғуси жўш уриб туриши, дусту душманни, рост ва ёлгонни ажра- тадиган бўлиши лозим. Форобий иазарида давлат ва жамият бир-бирига боғлик тушунча, жамият канчалик ривожланган ҳамда унда окил ва одил одамлар қанчалик кўп бўлса, давлат ҳам шунчалик мустаҳкам бўлади. Давлатни фозил кишилар бошқариши лозим. Фозил кишилар кўпайган шаҳарларда осоиишталик, фаровонлик бўлади, ўзаро келишув билан барча масалаларни ҳал килиш имконияти туғилади. Соҳибкирон Амир Темур ўз тузукларида «Роста - руста», яъни ростлик - саодатдир дсб бежиз ёзиб кўймаган эди. Бу улуғ салтанат соҳибининг аввало ўз эътиқоди, шиори эди. Асарни ўкир эканмиз, унда ҳам давлатни идора килишнинг ўн икки тамойили баён этилганининг гувоҳи бўламиз. Шариат қонунларига риоя қилишдан ташкари, «тўра-тузукка караб» иш юритиш, бсклар, саркардалар, шайхлар, донишмандлар- дан маслаҳат олиш, халқнинг, фуқаронинг аҳволидан хабардор бўлиш, золимларни жазолаш, қарокчилар,

йўлтўсарларнинг адабини бериб, мамлакатда савдо-сотик хавфсизлигини таъминлаш, тинчлик ва осоиишталик ўрнатиш заминида ободончиликни авж олдириш Амир Темур давлатининг бош хусусияти эди. Амир Темур салтанатида ўнлаб миллатлар, ҳар хил дин ва мазҳаб вакиллари биргаликда яшаган, савдо карвонлари хавф-хатарсиз магрибдан машриқкача бориб-келиб турган. Албатта, феодал давлатининг ўз талаблари бор эди. Суло- лаларнинг манфаатини ҳимоя килиш, вилоятларни ўз якин- ларига бўлиб бериш каби ҳолатлар мавжуд бўлган, лекин чин инсонпарварлик ва табака-тоифаларнинг ўзаро келишиб, яго- на жамиятда яшаши, ўз шоҳининг ор-номуси, шон- шавкати учун курашиш бизда яхши ривожланган эди. Бу эса мамлакат раҳбари билан фукароларни якинлаштирган, ягона ватан туйғусини тарбиялаган. Амир Темур давридаги ва ундан кейинги давлатчили-гимиз хусусияти ҳақида ran кетар экан, яна бир жиҳатни эсга олмок ибратли. У ҳам бўлса, қозиларнинг сайланиши. Маълумки, муфти, аълам, подшо томонидан тайинланган, аммо қозиларни тайинлашда ҳокимлар ва амирлар уламо-лар Кенгаши фикрини инобатга олган. Қози шариат ҳуқуқи билимдони бўлишдан ташқари ўз тақводорлиги, ҳалоллиги билан ном чикарган одам бўлиши керак эди. Буларнинг ҳаммаси Шаркда демократик бошқарув хусу- сиятлари мавжуд бўлиб келгани, ўзини ўзи бошқаришнинг турли шакллари амал қилганини кўрсатади. Биз Ўзбекистонда ўзига хос ҳуқуқий демократик давлат кураётган эканмиз, халқимиз турмуши ва онгида тарихий анъ- аналаримизни сақлаб, улардан оқилона фойдаланмокдамиз. Адолат, ижтимоий ҳимоя, ўзаро ёрдам ҳозирги жамияти-мизнинг негизини ташкил қилади. Адолатга, халқимизнинг энг яхши, ардокли ғояларига аосланган демократиягина мустаҳкам заминга эга бўлади. 2. Миллий давлатчилш асослари, миллий маданият, та рихий қадриятлар ҳар бир мамлакат демократиясига замин бўлиши керак. Жаҳондаги

ривожланган мамлакатлар тажри- басига назар солсак, Буюк Британияда монархия бошқарув тизими сақлаб қолинган, ҳозирги замонда Қиролича давлат раҳбари экани, лордлар палатасининг миллий давлатчилик анъаналаридан мерос тарзида саклаб қолингани, ягона систе- малаштирилган конституциянинг йўқлиги ҳам шу асоснинг белгисидир. Америка Қўшма Штатларида атиги олти мод-дадан иборат бўлган, 1787 йилда қабул қилинган Конститу-циясининг миллий давлатчилик асосларига садокат рамзи сифатида саклаб қолиниб, унга 26 та кўшимча ва ўзгаришлар киритилган ҳолатда ҳаётда амал килиши ёки демократик давлатлар учун хос бўлган махсус конституцион назорат органининг мавжуд эмаслиги, давлат бошқарувининг пре-зидентлик республикаси шаклидаги давлатлар ичида фақат АҚШдагина Президент бевосита сайловчилар томонидан сайланмасдан, балки сайловчиларнинг махсус коллегияси орқали сайланиши, партиявий тизими ва бошқа хусусиятлари билан бошқа мамлакатларнинг дсмократиясидан фарқ килади. Японияда халқнинг ўз императорига кучли садоқати, император ҳокимиятни дахлсиз ва муқаддас деб эълон қилгани, умуман давлат ва жамият курилишида японлар-га хос бўлган миллий хусусиятларнинг хисобга олингани ҳаммага маълум. Ҳар бир мамлакат миллий давлатчилик аньаналарини сақлаб кололмаса, у чинакамига ўзига хос демократик давлат бўлолмайди, албатта. Миллий давлатчилик асосларимизни чуқур ва мукаммал тадкик этиш, уни мустахкамлаш учун зарур анъаналарни ҳаётга жорий қилиш ҳам бизнинг долзарб вазифамиздир. 3. Демократик давлат қуришнинг энгмуҳим асосларидан бири ҳуқуқий тарбиядир. Янги демократик давлат куриш учун фукароларни, аввало, демократияга ўргатиш керак. Америка Қўшма Штатлари ёки Европада халқ юз йиллар давомида демократияга ўргатиб келинган. Масалан, ривож- ланган Европа мамлакатларида ёки АҚШда сайлов ўтганидан ксйин навбатдаги сайловгача сайланган Президент ёки парламентни муддатидан илгари ваколатидан сокит қилиш масаласи кутарилмаидики, бу нарса мазкур

мамлакатлардаги фукароларда демократик тушунчанинг юқори даражада шакл- лантирилганидан далолат беради. Соғлом ҳуқуқий онг пайдо бўлган ерда жамиятдаги бошбошдоклик, ўзбошимчалик, парокандалик, маҳаллийчилик, манфаатпарастлик каби иллатлар ўз-ўзидан барҳам топади. Фикримизнинг далили сифатида қўшни Тожикистон Республикасидаги фожиали воқеалар, Россиядаги турли ҳокимият органлари ўртасидаги келишмовчиликлар, Чеченистон, Грузиядаги Абхазия билан боғлиқ қонли тўкнашувлар, МДҲ мамлакатларидаги уюшган жиноятчиликнинг авж олгани ва бошқаларни кўрсатиш мум- кин. Демак, фукароларда юксак ҳуқуқий онгни шаклланти-риш, бунинг учун эса авоало ҳуқуқий тарбияни яхши йўлга кўйиш бирламчи вазифаларимиздандир. Ўзбекистон Республикаси фукаролари Конституцияда ва бошқа қонунларда мустахқамлаб кўйилган ҳуқуқ ва эркинлик- ларини амалга ошириш билан бир қаторда ўз олдиларидаги бурч ва мажбуриятларини хам сўзсиз бажаришлари зарур. Ўтиш даврининг асосий хусусиятларидан бири шундаки, бу даврда шахе манфаати билан миллат манфаати ўртасида номутаносиблик пайдо бўлган ҳолда миллат, халқ манфаати юкори туриши лозим, чунки бу даврда янги давлатчилик асос- лари барпо этилади, миллатнинг, давлатнинг келажаги хал қилинади. Давлат томонидан қабул қилинган қонунларнинг сўзсиз бажарилиши жамиятда тотувлик, ҳамжиҳатлик, тин-члик ва баркарорликнинг асосий гаровидир. Чунки фақат давлатгина жамиятдаги сиёсий тизим субъектлари ичида халқ номидан чиқиши, умухалқ манфаатларини химоя қилиши мумкин. Сиёсий партиялар ва бошқа жамоат ташкилотлари фақат ўз аъзолари манфаатларинигина ҳимоя килиш ҳукукига эгадир. Давлат эса кенг универсал характерна эга. У бутун халқ ва ҳар бир фуқаро манфаатларини ҳимоя килишга ҳаклидир. Албатта, бунда кўпчилик манфаатлари шахе ман- фаатларидан юкори кўйилади. Шунинг учун ҳам фукароларни демократиянинг ана шундай қонун- коидаларига ўргатмай туриб, демократик ҳукуқий жамият куриш асло мумкин

эмас. Фукароларни демократияга тарбиялашда қуйидаги масала-ларга алоҳида эътибор бериш лозим. Давлатчилик назариясини ишлаб чиқиш ижтимоий тузум шаклларини танлашда ўзига хос ёндашувни талаб этади. Ўзбекистон Республикасининг Асосий Қонунида куйидагилар эълон этилган: «Ўзбекистон - суверен демократик республика»; «Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир»; «Конституция ва қонунларнинг устуворлиги сўзсиз тан олинади». Келтирилган конституциявий ҳолат ва нормалардан кўри- ниб турибдики, курмокчи бўлганимиз янги давлатчилик ту-зуми ўз мохияти билан ҳар қандай сиёсий ёхуд мафкуравий тусдан тамомила озод ва жамиятни синфий, диний, ирқий ва ҳар кандай бошқа табақалаштиришнинг белги-хусусиятлари- ни инкор этади. Бошқача қилиб айтганда, миллий давлатчи-лигимизнинг методологик манбаи ва дунёқараш асосларини «умумхалқ ижтимоий бир хиллиги асосидаги жамият куриш» типидаги социализм назарияси догмалари ёхуд у ёки бу диний қарашни мутлақлаштириш эмас, балки инсоннинг чинакам ҳукуқи ва эрки ташкил этади. Табиийки, янги тизимда шахе ва давлат орасидаги муно- сабат биринчи ўринга сурилади. Давлат курилишининг бу икки унсури ўзаро ҳуқуқ ва масъулиятлари билан чамбарчас боғлиқдир. Шу асосда давлат ижтимоий бокимандаликнинг туғилиши ва кўпайишига барҳам беради, инсон эса ўз муам-моларини хусусий ва яширин ички имкониятлари ҳисобига ҳал этишнинг объектив заруриятини англаб етади. Шу билан бирга, давлат одамларни ҳаёт кечириш воситалари ва ман-балари билан тўла таъминлаш мажбуриятини ўз зиммасига олмайди, фақат хар кимга шундай шароитни яратиб берадики, унда шахе табиий кобилиятини ишга солиш ва ўз эҳтиёжини кондириш усулларини топади. Барча фуқаролар ҳуқукий тенглиги ва ижтимоий эркин- лигининг ягона ва қатъий баҳо мезони сифатида (уларнинг миллий, партиявий, диний, ижтимоий мансубиятидан катьи назар) Қонун майдонга чикади. Фукаролар

тенглиги бу Конун олдидаги тенгликдир. Факат Қонунгина жамият ўз тараккиёти доирасида йўл кўйиши мумкин бўлган акида ҳамда меъёр-ларни аниқлайди ва белгилайди. Демократияда ҳамма томонидан қабул қилинган шун дай қонуният борки, ҳокимиятнинг тенг тақсимланиши учун, унинг муайян томонда тўпланишига қарши посанги -қаршилик тизими яратилиши лозим. Таъкидлаш керакки, «ҳокимиятнинг тақсимланиши»ни ҳокимиятнинг ўзаро бир- биридан мустақил уч новдаси - қонун чикарувчилик, ижро- чилик ва суд тарзида талқин этиш керак эмас. Президентлик республикасининг моҳияти (буни ҳам бошқарувнинг пре зидентлик шакли билан чалкаштирмаслик керак!) шу билан белгиланадики, бу уч новда кучли давлат ҳокимиятининг ягона тизимига бирлаштирилади ва уларнинг ҳар бири бир- бирини ўзаро тўлдириб туради. Бундай тизим ҳокимиятнинг муайян томонда тўпланишига ёки унинг бирор томондан тортиб олинишига имкон бермайди. Бу жуда ривожланган, демократик воситадир. Республикада қонун чиқарувчи ҳокимият давлатнинг юқори ваколатли идораси - Олий Мажлисга мансуб. Аввало шуни таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ижтимоий-иқтисодий жараёнлар бошқарувидаги демократик ривожнинг бошланиши ва сифат ўзгаришлари юз бераётганини ифодаловчи, парламентчиликнинг янгича намунасидир. Унинг олдинги Олий Кенгашдан фарқи фақат номланиши ва таркибий тузилишида ёхуд вазифа ҳамда ваколатларида эмас. Ўзбекистон ўз тарихида биринчи марта профессионал асосда, кўппартиявийлик асосида чинакам ваколатли идорага эга бўлди. Бу эса жамиятимиз ривож ланган ва ҳуқукий тузумга ҳаракат килаётганининг муҳим кўрсаткичларидан биридир. Шу маънода парламентнинг салоҳияти кўрилаётган қонунчилик муаммолари миқдорига эмас, балки қабул қилинаётган ҳужжатлар тизимлилиги ва сифатига қаратилмоги лозим. Бу ўринда, аввало, қонунчилик актларининг ишланиш методологияси ўзгаргани назарда ту-тилаётир. Қонун ўз тузилиши ва мазмунига кўра, унда барча таркибий қисмлар уйғунлашган бўлса ва у

исботлаш ҳамда ишонтириш учун эмас, балки ҳуқукий нормалар, ахлоқий акидалар, умуминсоний коидаларни эътироф этиш йўлидан борса, шундагина мукаммал шаклга эга бўлади. Бунинг асосида эса қуйидагиларни тўлиқ англаш ётади: давлат то монидан демократия гоялари ва кучли ҳокимиятнинг илгари сурилиши; қонун устуворлиги ва шахе эркинлиги - қарама- қарши тушунчалар ва ҳодисалар эмас, аксинча, миллатлар ва элатлар, синфлар ва ижтимоий гуруҳларнинг бирлиги, тотув- лигини таъминлаш механизми; давлатдаги иқтисодий, сиёсий, маънавий-руҳий вазиятлар мувофиқлигини таъминлаш. Факат шу тамойиллардан келиб чиққан ҳолда давлат бошқарувида халқнинг амалий иштирокини таъминлаш, фақат шу асосдагина кейинги йилларда ўзлаштиришан қонунчилик тажрибасини давом эттириш ва такомиллаштириш мумкин. Бу шуни ангаатадики, асосий эътиборни маҳаллий аҳамиятга эга бирор лойиҳани яратиш, масалан, кўприк курилиши ёки ўз туманига сув кувури ўтказилишига эмас, балки жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш, мустаҳкам тартиб ва инти зом ўрнатишга, ҳар кайси фукаронинг ирқий, миллий, диний, тил мансублигидан қатьи назар, конституцион ҳуқукларини таъминлашга каратмоқ лозим. Ушбу тамойилларни эътироф этиш ва уларга риоя килиш халқ ҳокимиятчилиги моҳиятига янгича назар ташлашни тақозо этади. Аввало халқ вакилларига «халқ делегатлари» сифатида қарашдан воз кечиш керак, деб ўйлаймиз. 1774 йилдаёқ машҳур Эдминд Беркни Британия ижтимоий пала- тасига сайлаганларидан сўнг, сайловчилар уни мамлакатнинг олий мақсадлари сари ҳаракат килиши учун нарламентга сайлаганликларини таъкидлашган эди. Худди шу сингари айтиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси депутатлари олдида хам улкан вазифалар турибди. Улар ўз сайловчилари манфаатларини ифодалаб, уларнинг ишонч- ларини оқлаб, омма орзу-интилишларини амалга ошириб, Ўзбекистон Республикасининг олий мақсадлари сари ҳаракат қилмоклари лозим. Энг ишчан қарорлар ишлаб чиқиш учун оқилонатадбирлар топиш ҳар бир

деиутатнинг нуқтаи наза- рига айланиши керак. Бу, энг аввало, уларнинг қонун яратиш фаолиятига тааллуклидир. Ўзбекистон мустақиллигига тўрт йил тўлди, холос. Гарчи анчагина иш қилинган бўлса-да, ҳали яна жуда кўп ишни амалга ошириш керак. Шу маънода Ўзбекистонда ҳозир қонун яратиш сарҳадлари бепоёндир. Ҳар бир кун қонун яратувчи- лиги учун асос бўлувчи янги муаммоларни илгари сурмоқда. Ундан ташқари, ҳаёт қабул қилинган қонунларга ўз тузатиш- ларини киритиб боряпти. Қонунлар ҳамма учун мажбурий тарзда қабул қилиниши баробарида фуқароларнингталаблари, кизиқишлари, имкониятлари кун сайин янгиланянти. Энг муҳими, қонунлар амал қилиш имкониятидаи ташка-рида бўлмаслиги, қонунлар ўзгараётган Ўзбекистон ва унинг фуқаролари эҳтиёжлари ва талабларини ифодалашидадир. Шу маънода яна бир бор таъкидлаш ксракки, кучли қонунчи- лик сиёсати, қонун устуворлиги Ўзбекистон халқи манфаат- ларидан келиб чиқмаса, у аҳамиятсиздир. Жамиятнинг бир тизимдан бошқа тизимга ўгиши узоқ чўзиладиган, мураккаб жараёндир ва бу жараён фақат ҳуқуқий муҳитдагина юз бсрмайди. Жумладан, маърифий соҳада ҳуқуқий демократияни таъминлаш жўн иш эмас. Барча маърифий воситалар тизими шундай ишга солиниши керакки, улар бутун дунёда қабул қилинган демократия тамойиллари оркали ишлаб кетиши баробарида янги мазмун билан бойиши ҳам зарур. Демократияни эълон килиш қийин иш эмас, де мократия йўлидан изчил юриб бориш мураккабдир. Тажриба шуни кўрсатадики, демократия тамойиллари уларни узоқ ўзлаштириш жараёнисиз, халқ маданиятига, маънавиятига, унинг эркин тараққиёт ҳакидаги тасаввурларига таянмасдан туриб намоён бўлмайди. Акс ҳолда, у ҳавода муаллак осилиб қолади. Бизнингтасаввуримизча, ривожланган фуқаролик жамия- ти, ҳуқукий давлат билан тоталитаризм ўртасида иқтисодий ва сиёсий янгиланишнинг узоқ муддатли зарурий жараёни ётибди. Иқтисодий ва ижтимоий фикрий ҳар

хилликка, баркарорликка, бозор ислоҳоти ривожига боскичма-босқич ўтиш унинг табиий белгиларидир. Янгиланаётган давлат ўтиш даврида иқтисодий ва сиёсий ислоҳотларнинг асосий ташаббускори сифатида майдонга чиқади. Барча ранг-баранг мафкуравий тамойиллар (ягона ҳукмфармон мафкура эмас) ижтимоий равнакнинг тобора юксалишига, вазиятни баркарорлаштиришнинг умуминсо-ний назарий асосларига таяниши муҳимдир. Табиийки, ижтимоий, фикрий ранг-баранглик янгиланаётган жамиятда асосий тараккист омили сифатида қабул қилинган экан, у охир-окибатда, иқтисодистнинг сиёсатдан устувор макомини таъминлайди. Бозор муносабатларига босқичма-босқич ки- риб бориш долзарб эҳтиёжларни таъминлашгина эмас, энг аввало, бозор муносабатларини яратиш ва уни тўлалигича ишга тушириб юбориш демакдир. Бу жараёнда ўз келажагини ўйлайдиган жамият фукаро-ларини кўра- била туриб бозор тегирмони комига ташлай олмайди. Шунинг учун бозор ислоҳотларининг ижтимоий мақсадга йўналтирилгани бозор муносабатларига киришиш- нинг огриксизлиги ҳамда хавфсизлигини таъминлайди. Шу тариқа бозорга боскичма-боскич ўтиш жамиятни янгилашнинг бошқа барча тамойилларидан муҳимрок ақамият касб этади ва ижтимоий ислоҳотларнинг инкилобий (бизнинг шароитимизда халокатли!) йўлидан огоҳлантиради. Давлат-нинг бозор устидан назорати эса ижтимоий ва иқтисодий бошбошдокликни бартараф этади, бекарорлик таҳликасини йўқотади. Ижтимоий қарама-қаршиликлар иқтисодий инқирозлар билан кўшилиб кетган жамиятда демократик норма ва та- мойилларни бирданига ўзлаштириб олиш ўта қийии. Бундай жамиятда одамлар фақат тирикчилик ўтказиш учун кураш ёки бойлик орттиришга интилиш билан банд бўладилар, холос. Мулкий ва умуман ижтимоий табақаланиш ўзининг сўнгги чегарасига етади. Инсон қадрининг эса буюмчалик киммати бўлмай қолади. Замонавийлашаётган жамиятда эса мутлако бошқача. Унинг мақсадларидан бири ўз фуқароларининг ижтимоий аҳволини аста-секин

яхшилаб ва мустаҳкамлаб бориш-дан иборатдир. Узок муддатни кўзда тутиб мўлжаллангаи барқарорлаштириш ва тараккиёт келтусида барқарор демо - кратия учун замин ҳозирлайди. Турган гапки, замонавийлашаётган жамиятда иқтисодий тенгеизлик йўқолиб кетмайди. Бирок динамик иқтисодий ўсишнинг бозор иқтисодиётини амалга оширишда вужудга келадиган янги ва нисбатан хдракатчан таъсири синф ва табакалар ўртасидаги чегараларнинг йўколиб боришига омил бўлади. Ишлабчиқариш шарт-шароитларининг ўзгариши, илмий- ахборот технологияларининг пайдо бўлиши юкорида тилга олинган жараёнлар билан биргаликда тадбиркорликнинг ривожланишини, жамиятнинг ўрта катлами - хусусий мулк эгаларини, қолаверса, нафақат моддий мулк, шу билан бирга интеллектуал мулк эгалари—зиёлилар, юкори малакали ишчи ва хизматчилар, тадбиркорлар, фермерларни ҳаётга чорлайди. Айнан ўрта синфнинг ўзи демократияни ривожлантириш ва кўллаб-кувватлашда етарли даражада жиддий ижтимоий куч сифатида майдонга чикигаи мумкин. Иктисодий ислоҳотларга боскичма-босқич ўтиш жараёнида шундай синфнинг вужуд га келиши Ўзбекистон раҳбариятининг ўзига хос дастури қисобланади. Бу — республикада ижтимоий муҳитнинг изчил дсмократлаштириш курсига, демократия ғояларига содикликнинг яна бир далилидир. Демократик давлат куришдан мақсад халқ ҳокимиятчи-лигига равнак бағишлашдир. Давлат ва жамиятнинг порлоқ келажагини таъминловчи бундай ривожланиш демократия- нинг юкорида тахдил этилган асосий тамойиллари, хусусият- лари, белгилари, шартлари, усуллари, қонуниятларининг хаётга татбик этилишига чамбарчас боғлиқ. Шундай экан, мамлакатимизда демократик, адолатли ҳуқуқий давлат куриш йўлида улуғСохибкирон Амир Темур таъкидлаганидек, «мил- латнинг улуғ мартабасини, саодатини сакламок». «миллат-нинг дардларига дармон бўлмоқ» барчамизнинг муқаддас бурчимиздир. 1995 йш

Адабиётлар: 1.Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Президент Ислом Каримовнинг 2009 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2010 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. Халқ сўзи, 2010 йил 30 январ. 2.Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлиси тўғрисида тўғрисида Ахборот. 2010 йил 28 январь. 3.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т., «Маънавият», 2008. 4.Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Т.: Ўзбекистон, 2009. 5.Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократ-лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т., «Ўзбекистон», 2005. 6.Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005, 3-30- бетлар.

Похожие

Ҳаммабоп ёхуд тақлидона демократия

Демократия. Демократиянинг асосий концепциялари

Халқ рухининг меъмори

Бахти уйғонган халқ

Ўзбекистонда давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш ҳамда модернизациялашнинг