Антропологик гоялар индивид ва шахс инсон омили - Идея национальной независимости - Рефераты

Антропологик гоялар индивид ва шахс инсон омили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Антропологик гоялар: индивид ва шахс, инсон омили Режа: 1. Индивид ва шахс тушунчаси. 2. Танлов эрки муаммоси. 3. Инсоннинг ички олами масаласи. 4. Ижтимоий тараққиётда инсон омилининг о ш иб бориши.

Таянч сўзлар: индивид, шахс, ижтимоий муҳит, ахборотли интихос, тарихий шахс, шахс эрки, биологик танлов, инсон омили, инсон ички олами, руҳ, фозил одам, жоҳил одам. Ф алсафа тарихида антропологик ғояларнинг ривожланиши, одамзот эволюцион тараққиёти хамда унинг Ер деб аталган бир бутун табиатга, шунингдек ижтимоий тараққиётга хал қилувчи таъсир ўтказиш босқичи – Ноосфера даврига кирганини ҳар бир индивид англаб олиши зарур. Муайян ижтимоий бирлик (бутунлик) ичидаги айримлик индивиддир. Яъни индивид якка-ёлғиз одам эмас, балки бетакрор (индивидуал) хусусиятларига эга бўлган айрим кишидир. Индивидда айримлик билан умумийлик уйғун холда мавжуд бўлади. Масалан, Ақмадда одам зотига хос хамма хусусиятлар бор. Умумийликдан айримликни фарқлаш учун индивид тушунчаси қўлланилади. Умумийликдаги айримлик – индивидуаллик қуйидагиларда намоён бўлади: а) муайян ижтимоий гурух, жамоа, ташкилотни ташкил этган одамларнинг ўзига хос феъл-атворлари; б) ўзини ташкил этган муайян ижтиомий гурух кишиларининг ўзларига хос ижтимой белгилари, социал қиёфалари. Индивид ва шахс тушунчалари бир-бирига яқин. Шахс бетакрор (индивидуал) сифатлари билан албатта индивид, аммо у фаол хусусиятлари туфайли шахсдир. Индивидни ўзига хослик, бетакрорлик сифатласа, шахсни шу билан бирга, эркин, ижодий фикрлаш ва муайян вазиятда масъулиятни ўз зиммасига олиб, мустақил ҳаракат йўналиш и олиш қобилияти каби сифатлар белгилайди. Шахс ҳар бир даврда мавжуд бўлган муайян ижтимоий эхтиёжлар ва манфаатларни илғаб олиб, ўзи мансуб бўлган одамлар гурухи манфаатларини тўлароқ гавдалантирадиган ва у социал гурухга хос фазилат ва қусурлар ни ёрқинроқ намоён этади. Бундай шахслар ўзи мансуб бўлган ижтимоий гурух манфаатларини фаол химоя қила олади ва бунинг учун масъулиятни ўз зиммасига дадил ола билади. Яъни муайян умумийлик айрим шахсларда ўзининг ёрқин ифодасини топади. Масалан, «Темир хотин» спектаклида Јўчқор образи Совет колхоз тузумида шаклланган индивидларнинг ёрқин намунаси бўлса, Абдулла қаҳҳорнинг «Синчалак» романидаги Саида образи шахсга мисолдир. Ижтимоий мухит инсон шахсини қай даражада шакллантирса, шахслар хам ўша мухит қандай холатда бўлишини кафолатлайди. Бироқ, шахсларнинг барчаси хам ижтимоий муҳит доирасида ҳаракат қиладиган, қотиб қолган турғун фикрлар асосида ҳаёт йўналиши белгилайдиган инсонлар эмас. Ҳар бир индивидда генетик дастур асосида қабул қилинган ва қайта ишлайдиган ахборотли инъикос турлича бўлгани сабабли, ундаги ўзи яшаб турган ижтимоий мухит ходисаларига қизиқиш даражаси хам турлича бўлади. Шахс ўз шахсий сифатлари билан муайян ижтимоий ҳаракатга таъсир кўрсатиш даражасига қараб қадрланади ва қадрсизланади. Муайян тарихий шароитларда йирик ижтимоий

харакатларга бошчилик қилганлар тарихий шахс сифатида ўзидан яхши ёки ёмон ном қолдиради. Тарихий шахсларда жамият тараққиётини тезлатиш ёки секинлатиш, хатто орқага қайтариш имконияти катта бўлади. Бунда улардаги таркиб топган дунёқараш ва шу асосида вужудга келган имон йўналиши ва даражаси муҳим роль ўйнайди, ундаги инсоний фазилатлар ва қусурлар ўзи бошчилик қилаётган ҳаракатга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатади. Шахс ва унинг эрки муаммоси доимо долзарб бўлиб келган. Эркин фаолият кўрсатишга эга бўлиш шахс учун тарихий, ижтимоий ва ахлоқий қадрият бўлиб, унинг индивидуаллиги намоён бўлиши ва жамият тараққиёти даражасининг мезонидир. Шахс эркинлигини поймол этиш, унинг онги ва хулқ-атворини бир қолипга солишга интилиш, индивидларни жамият, давлатни бошқариш ишларидан амалда четлатиш шахс камол о тига салбий таъсир кўрсатиш билан бирга ижтимоий тараққиётни хам секинлатади, турғун холга келтиради ва хатто таназзулга олиб келади. СССР бунга мисол. Тирик табиатда биологик танлов хайвонлар учун қанчалик ахамиятли бўлса, ижтимоий хаётда хам инсонларнинг танлов эрки шунчалар ахамиятлидир. Фақат шахслар учун танлов эрки бор жойдагина тараққиёт тез ва мақсадга мувофиқ бориши мумкин. Умуман мавжуд ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, хуқуқий муносабатлар шахс эрки ва камолати учун қанчалик таъсир кўрсатмасин, айни чоғда у муносабатлар қандай бўлиши кўп жихатдан шахсларнинг бу муносабатларга амалий ёндашувларига хам боғлиқ бўлади. Собиқ СССР да шахсга сиғиниш ва бу билан маълум даражада боғлиқ холда рўй берган турғунлик йилларида адолат ўрнини риё, хақиқат ўрнини қўрқув, хадиксираш эгаллаганини албатта назарда тутиш керак. Иккиюзламачилик кадрлар учун қадриятга айланиб қолди, чунки бунингсиз улар ўз вазифаларини бажара олмайдиган холга келдилар. Демак, бизнинг замонамизда индивидлар, айниқса шахслар ижтимоий-иқтисодий ва давлат тузумларининг асири эмас, балки уларнинг ижодкори хам эканлигини назарда тутиб сиёсат белгилаган тарихий шахслар ўзларидан яхши ном қолдиришлари, авлодлар хотирасида буюк кишилар сифатида абадиятга дохил бўлишлари мумкин. Бунинг акси хам бўлиши мумкин. Масалан, Чингизхон, Гитлер, Ленин ва Сталин каби шахслар маълум қисқа тарихий даврда ўзларини қанчалик улуғланишларига эришмасинлар, пиравордида уларнинг номи билан боғланган қарашлар, тузумлар ғайриинсоний тусда экани маълум бўлди ва уларнинг номлари тараққийпарвар инсоният томонидан лаънатланиб тилга олинаётгани тамомила табиий холдир. Ҳатто уларнинг уруғ- аймоқлари ҳам оғир аҳволга тушиб қолганини, изтиробли ҳаётни бошларидан кечирганликларини унутмаслик лозим. Ўзбекистон халқлари миллий мустақилликка эришиб, улар жаҳон ҳамжамиятида ўз муносиб ўрнини топиш йўлида дадил одимлар

ташламоқдалар. Мустақилликни мустаҳкамлаш манфаатлари дунёда интеграция ва глобаллашув жараёнлари, миллий заминда чиқаётган зиддиятлар кўпинча ўз қарама-қарши томонига оғиб кетаётгани ва шу каби ҳодисалар инсон омилини тобора биринчи ўринга чиқариб қўймоқда. Бинобарин, одамларнинг инсонга айланишида инсонпарварлик ғоялари ҳар бир киши ҳаётининг мақсад - муддаосига айланишига эришишда фалсафа фанининнг ўрни ва аҳамияти ошиб бормоқда. Фалсафа фани инсоншунослик фанлари (психология, гражданлик тарихи, адабиётшунослик, санъатшунослик, тилшунослик, педагогика, диншунослик, герменевтика ва б.) билан шу маънода узвий боғланганки, ҳар икки йўналиш ҳам инсоннинг ички маънавий оламини мунаввар этишга қаратилган. Инсон маънавияти унинг руҳий олами билан муштарак бўлиб, руҳ нарса, буюм сифатида эмас , балки сўзлар, фикрлар, нуқтаи назарлар, дунёқарашлар, анъаналар, қадриятлар, меъёрий маромлар, муносабатлар сифатида онг ва қалбга сингади ҳамда шунга мувофиқ тарзда одам феъл - атвори, ҳатти - ҳаракати, фаолияти аниқ бир тус олади. Одам ҳаёти фикрлар ва ҳис-ҳаяжонлар билан лиммо - лим бўлиб, уни ҳар бир одамнинг ўзига хос ҳаёт режалари, лойихалари, тахминлари, ниманидир кутишлар, нимагадир умидворлик, уларни руёбга чиқариш йўлидаги омадлар ва омадсизликлар белгилайди. Одам айни бир вақтда ҳам ўзи, ҳам ўзига бегонадек, яъни ҳозир борлиғи, мавжудлиги билан эртага, келажакда қандай бўлиши зарурлиги чегараси ўртасида доимо изланишда бўлади. Яшаш учун кураш жараёнидаги бу изланишлар нихоятда мураккаб, зиддиятли жараён бўлиб, қандай ва қайси ғоялар, дунёкараш билан узвий боғланиб кетган имон - эътикод йўналишлари, фикрлаш тарзлари мутаносиб равишда индивидуаллик намоён бўлади. Инсон ва унинг муаммолари билан шyғyлланадиган бошқа фанлар масаланинг айрим бир жиҳати, томонини тадкиқ этса, фалсафа фани одамни бир бутун ҳолича ҳамда уни куршаган табиий ва ижтимоий муҳитнинг таъсири ва унга жавобан одамнинг муносабатини ўз ички ва ташқи зиддиятлари билан ўрганади. Шундай бўлишига карамай, фалсафага, бу фанга муносабат ҳар бир даврда айтарли даражада ижобий бўлавермаган. Биз яшаётган даврдаги фалсафага муносабатларда ҳам кувонтирадиган аломатлар сезилмайди. Бироқ, инсонлар, улар уюшмаларининг барча фаолиятларини бунёдкорлик, яратувчилик томонга буриб юбориш ҳам миллий, ҳам умумбашарий заминда кечиктириб бўлмайдиган зарурат бўлиб қолган бир шароитда, фалсафа фанининг индивидуал ва ижтимоий онгга кўрсатадиган таъсирига етарли баҳо бериш ижтимоий тараққиёт ва инсон камолоти учун беназир хизмат қилишини таъкидлаш лоэим. Шарқ фалсафаси инсон ички олами, руҳий такомилига ҳамиша катта эътибор бери6 келган. Одамзотидаги ҳайвоний қусурлар ўрнига инсоний фазилатларни шакллантириш бу фалсафа тадқиқотининг марказида

туради. Умар Ҳ айёмнинг қуйидаги фикрларини Шарқ фалсафасининг тамал тоши дейиш мумкин : Оламнинг тилаги – самари ҳам биз, Ақл кўзин қораси – жавҳари ҳам биз. Тўгарак жаҳонни узук деб билсак, Шаксиз, унинг кўзи – гавҳари ҳам биз. Форобий инсон баркамоллигини жамият фаровонлиги, барқарорлигининг негизи деб ҳисоблаган. Фозил одамлар ва уларнинг фазилатларини таърифлар экан, у жоҳилликка, жаҳолатга қарши маърифат учун курашиш жараёнида баркамол инсонлар етишиб чиқиши, жамиятда адолат қарор топишига умид боғлаган эди ; фозил одамлар шаҳсининг ҳокими сифатларини бирма - бир санаб кўрсатиш билан баркамол инсонлар фазилатини тавсифлаган эди. Бунга кўра, давлат ва жамиятни бошкариш тизимида иштирок этадиган ҳоким (раҳбар) қуйидаги 12 та фазилатга эга бўлгандагина у муайян жамоанинг йулбошчиси деб тан олиниши мумкин. Форобий фикрича, ҳоким (раҳбар)нинг тўрт мучали coғ, кучли хотирага эга, ўткир зеҳнли, зукко қалб эгаси, ўз фикрини бошқаларга аниқ-равшан тушунтира оладиган, маърифатга чанқоқ, таом ейишда, ичкиликда, аёлларга якинликда очофатликдан йирок, аксинча, ўзини-ўзи тия оладиган, ҳақиқатни севадиган ва ҳақиқатпарвар кишиларни ёқ т ирадиган, ёлгондан қочадиган, ўз қадрини билувчи, ор - номусли, мол - дунё кетидан қувмайдиган, истибдод ва жабр - зулмни қоралайдиган, табиатан адолатпарвар, бирон мақсадга эришишда қатъиятли, саботли, журъатли, жасур, қўрқоқлик ва ҳадиксирашлардан узоқ юра оладиган шахс бўлмоғи зарур. Шундагина у одамларни тўғри, бунёдкорлик йўлидан бошлай олади, одамлар учун бундай шахслар идеал (намуна) бўлиб қолади. Миллий мустақилликни мустаҳкамлаш манфаатлари Шарқ фалсафасидаги бундай дурдона фикрлар асосида соғлом авлодни тарбиялашни тақоза этмоқда. Миллий ғоя ва мафкуранинг умумий мазмуни ана шундай фикрлардан озиқ олиб, ўз олдига соғлом авлодни тарбиялашдек улугвор вазифаларни қўйган.

Хулоса: а) индивид муайян социал гуруҳдаги айрим киши, шахс эса маълум гуруҳ манфаатлари ва эҳтиёжларини англаб, ўз шахсий кобилиятларини шунга мувофиқ намоён этувчи инсондир; б) танлов эркига эга бўлган индивидлар ижтимоий тараққиётда фаоллик кўрсатадилар; в) инсон ички олами бой ва гўзал бўлганда, унинг тақдири бахтли бўлади; г) миллий истиқлол ҳамда жаҳонда интеграция ва глобаллашув жараёнлари инсон омили масаласини тобора биринчи ўринга чиқармокда.

Похожие

Миллий ғоя – ўзликни англаш ва тараққиёт омили

Миллий мафкура ва шахс тарбияси масаласи

Жамиятнинг ижтимоий сиёсий тузулиши. Ижтимоий адолат ва баркарорлик – Узбекистондаги социал узгаришларнинг бош максади

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Миллий ғоя ва демократик ривожланиш