Главная страница
Рефераты
Механика
MOMENTLAR TEOREMASINI SUYUQLIK (GAZ)LARNING HARAKATIGA TADBIQI
MOMENTLAR TEOREMASINI SUYUQLIK (GAZ)LARNING HARAKATIGA TADBIQI
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
1063 KB
Скачать
Похожие
TEOREMANING SUYUQLIK(GAZ)LARNING HARKATIGA TADBIQI
Dinamika qonunlarining tadbiqi
YOPISHQОQ SUYUQLIK GIDRОDINАMIKАSI
Potentsial energiya. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni
O‘zgarmas tok kuchaytirgichi
![Yana, (§113 ga q.) suyuqlik (gaz)larning oqim trubka (yoki truba)sidagi o`rnashgan (bir tekis) harakatini ko`rib chiqamiz. Trubkaning ichidan 1 va 2 ko`ndalang kesimlar bilan chegaralangan 1 - 2 hajmni ajratib olamiz. Ushbu hajmdagi suyuqlik dt vaqt ichida 3 - 4 hajmga o`tib oladi (301 shakl). Shu hajm ichidagi suyuqlikning dt vaqt ichidagi harakatida uning harakat miqdorini birorta O nuqtaga nisbatan momenti K O -ni aniqlaymiz. §113 dagi kabi mulohazalar yuritib, shu suyuqlikning harakatidagi o`zgarish (23) formulani keltirib chiqarishdagi kabi aniqlanishiga ishonch hosil qilamiz., ya`ni d K O = K 34 - K 12 = K 24 - K 13 , bu erdagi K 13 va K 24 -lar, tegishlicha 1 - 3 va 2 - 4 hajm ichidagi suyuqliklarning harakat miqdorlarining momentlari. K 13 -ni aniqlash uchun, 1 kesimning yuzasi S 1 -ni bir nechta s k elementlarga bo`lib yuboramiz; dt -vaqt ichida s k elementar yuzachalar orqali 1 - 3 hajm ichiga m k =( G c / S 1 ) s k dt bo`lgan elementar massa kelib qo`shiladi ( G c - massaning sekunddagi sarfi). Ushbu sistemaning harakat miqdori momenti K 13 = r k m k v 1 = r k v 1 ( G c / S 1 ) s k dt bu erdagi r k - s k elementning radius- vektori; v 1 - 1 kesimdagi o`rtacha tezlik. U holda umumiy ko`paytmalarni qavsdan tashqariga chiqarib, quyidagilarni yozamiz: K 13 = G c 1 S r s k k k v 1 dt = G c ( r S v 1 ) dt , bu erdagi, r S - 1 kesimdagi S 1 yuzaning og`irlik markazining radius- vektori. Xuddi shu yo`l bilan, K 24 = G c ( r S v 1 ) dt ni aniqlaymiz, bu erdagi belgilanishlar yuqoridagi kabi. U holda, d K O = K 24 - K 13 = G c [( r S2 v 2 )- ( r S1 v 1 )] dt, d K O ning ushbu qiymatlarini, (35) tenglamaga qo`ysak: G c [( r S2 v 2 )- ( r S1 v 1 )]= m z ( Fke )=0. (39) tenglikni quyidagi ko`rinishda ham yozish mumkin: G c [ m O ( v 2 ) - m O ( v 1 )] = m z ( Fke ). (39`) bu erdagi v 1 va v 2 vektorlar, oqim trubka (trubasi)ning tegishli kesim yuzalarining og`irlik markazlariga qo`yilishlari shart. Agar, G c m O ( v ) ifodani, suyuqlik harakat miqdorini O nuqtaga nisbatan sekundlik momenti deb atasak, u holda (39) tenglik orqali ifodalangan teoremani quyidagicha (§113 bilan taqqoslang) tahriflash mumkin: oqim trubka (yoki truba)sining ikkita ko`ndalang kesim orqali oqib o`tayotgan suyuqlikning harakat miqdorini O nuqtaga nisbatan sekundlik momentining o`zgarishi (farqi), shu ko`ndalang kesimlar va trubka (yoki truba)devorlari bilan chegaralangan hajm ichidagi suyuqlikka ta`sir etuvchi tashqi (massaviy va sirt)kuchlarning shu nuqtaga nisbatan olingan momentlarining yig`indisiga teng bo`ladi. Ushbu teorema orqali masalalar echilganda, sistemaga ta`sir etuvchi barcha ichki kuchlarni, ya`ni 1 - 2 hajm ichidagi suyuqlikning zarrachalarini o`zaro bosim kuchlarini tenglamalardan chiqarib yuborish mumkin bo`ladi.](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-2.png)
![135 masala. Ishchi g`ildiragining tashqi radiusi r 1 va ichki radiusi r 2 bo`lgan radial gidroturbinaning ichiga kirayotgan suvning absolyut tezligi v 1 , tashqariga chiqishdagi absolyut tezligi v 2 ; hamda v 1 va v 2 vektorlar g`ildirakning gardishidagi urinmalar bilan tegishlicha 1 va 2 burchaklar ostida yo`naladilar (302 shaklda turbina lopatkasining bitta kanali tasvir etilgan). Suv massasining turbina orqali sekundlik to`liq sarfi G c ga teng bo`ladi. Suvning bosim kuchlarini O z o`qiga nisbatan momentlarini turbinaga bo`lgan ta`siri aniqlansin (O z -o`qi shakl tekisligiga perpendikulyar ravishda yo`nalgan). Y e ch i sh. Suv oqimini yassi holda deb faraz qilib, (39`) tenglamani O z o`qidagi proektsiyasidan foydalanamiz. Simmetriyaga asosan barcha kanallarni to`ldirgan suvning og`irlik markazi O z o`qida yotadi, shu sababli massaviy (og`irlik) kuchlarning shu o`qqa nisbatan olingan momentlari nolga teng bo`ladi. Suv kirayotgan va undan chiqayotgan kesimlardagi tashqi sirt bosim kuchlarining yo`nalishlari tegishli radiuslar bo`ylab yo`nalganliklari uchun, ularning O z o`qiga bo`lgan momentlari ham nolga teng bo`ladi. Shunday qilib, (39`) tenglamaning o`ng tomonida turbina kurakcha (lopatka)larining suyuqlikka ko`rsatgan bosim kuchlarining momentlari saqlanib qolinadi xolos. Lekin, suvni turbinaning kurakcha (lopatka)lariga ko`rsatayotgan bosim kuchlarining izlanilayotgan M z -momenti teskari yo`nalishda bo`lganligi uchun, (39`) tenglamaning O z o`qdagi proektsiyasi: M z = G c [ m z ( v 1 ) - m z ( v 2 )] bo`ladi. Bu erdagi, G c -suvning barcha kanallar orqali o`tgan to`liq sarfi, shuning uchun M z izlanilayotgan to`liq moment hisoblanadi. 302 shakldan ko`rinib turibdiki, m z ( v 1 )= m O ( v 1 )= r 1 v 1 c o s 1 , xuddi shu tarzda m z ( v 2 )= r 2 v 2 c o s 2 bo`ladi. Shunday qilib, M z = G c ( r 1 v 1 c o s 1 - r 2 v 2 c o s 2 ). ( a ) E s l a t m a. §37 dagi (46) formulaga asosan quvvat N = F v . Agar, O z o`qi atrofida aylanayotgan jismga F -kuchi ta`sir etsa, u holda v h r bo`lgani uchun, N = F r = M z (§122 ga q.) bo`ladi. U holda, (a) tenglikning ikkala tomonini - gaga ko`paytirib, va r 1 = u 1 , r 2 = u 2 ekanligini e`tiborga olsak : M z = G c ( u 1 v 1 c o s 1 - u 2 v 2 c o s 2 ) bo`ladi. Bu erdagi u 1 va u 2 -lar, turbina g`ildiragining tegishlicha tashqi va ichki gardishining tezliklari. Turbinaning asosiy dinamik xarakateristikalari orasidagi bog`lanishni aniqlab beruvchi ushbu tenglama, Eylerning turbinaviy tenglamasi deb ataladi. Mexanik sistemaning muvozanat tenglamasi. 107p dagi (16) va (35) yoki (38) tenglamalarni quyidagi ko`rinishda yozaylik: m dt vd C = R e va dK dt O = M Oe yoki dK dt C = M Ce (40). Statika qismidagi barcha asosiy tenglamalar, 74p da bayon qilingan dinamikaning asosiy qonunlari asosida keltirib chiqarish mumkin ekanligini ko`rsatib o`tamiz. Shu sababli, (40) dan: R e =0 va M Oe =0 (40`) 301 shakl.](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-3.png)
![Oxirgi tenglik, remenning barcha nuqtalarining tezliklarini modullari o`zaro teng ekanliklariga asoslanib hisoblandi. R A +R V =R bo`lganligi sababli, T 0 =(R+2r) R 2 02 /4 g . Kuchlarning bajargan ishlarini hisoblaymiz. Ushbu masalada og`irlik kuchlarining bajargan ishlari nolga teng, chunki shkivlarning va remenning og`irlik markazlari harakat davomida qo`zg`almaydi. Ishqalanish kuchi F ishq = f Q . Uning bajargan ishini (47`) formula orqali aniqlaymiz: A ishq =-( f QR ) 1h- f QR 2 N ayl. Aniqlangan barcha qiymatlarni (a) ga qo`ysak, masalaniing javobini olamiz, ya`ni: N ayl = ( ) P p R gfQ 02 8 . 141 masala. Qiyaligi h30 ni tashkil etuvchi tekislik ustidagi aravachani o`zgarmas Q= 160 N kuch bilan yuqoriga qarab tortilmoqda (312 shakl). Aravachaning platformasining og`irligi R=180 N, to`rtta yaxlit g`ildiraklarining har birini og`irligi r=20 N. 1) aravachaning l = 4 m masofani bosib o`tgan vaqtdagi ilgarilanma v 1 tezligi aniqlansin; 2) aravachaning tezlanishi aniqlansin. G`ildiraklar sirpanmasdan aylanadilar, dumalashdagi qarshilik kuchini hisobga olinmasin. Y e ch i sh. 1. Aravachaning v 1 tezligini aniqlash uchun, (51) tenglamadan foydalanamiz, T 1 -T 0 = A ke (a). Ushbu masalada, T 0 =0, va T 1 =T pl +4T g`il . Aravacha ilgarilanma harakat qiladi, yaxlit g`ildiraklarning dumalashidagi kinetik energiyasi 136 masaladagidek (§121 ga q.); demak, T 1 =R v12 /2 g +4(3r v12 /4 g )=(R+6r) v12 /2 g Ishni Q kuchi va P +4 p ga teng bo`lgan P 1 og`irlik kuchlari bajaradi. Sirpanishdagi qarshilik kuchining va tekislikning normal reaktsiyasini bajargan ishlari nolgan eng bo`ladi (§122 ga q.). Hisoblashlar orqali, A( Q )= Ql , A ( P 1 )=- (R+4r) h C =-(R+4r) lsin . Ushbu topilgan qiymatlarni (a) tenglamaga qo`ysak, (R+6r) v12 /2 g =[ Q -(R+4r) lsin ] l , (b) bundan: v 1 = 2 4 6 gl Q P p P p [ ( )sin ] 2,8 m/s. 2. Yuqoridagi (b) tenglamadan foydalanib, aravachaning tezlanishini aniqlash uchun: (b) tenglikdagi v 1 h v va l (butun sistemaning holatini aniqlovchi parametr)-ni o`zgaruvchan deb hisoblaymiz. U holda tenglamaning ikkala tarafidan vaqt bo`yicha hosila olib, quyidagini yozamiz: [(R+6r)/ g ] v dv dt =[ Q -(R+4r) lsin ] dl dt , Lekin dl / dt = v , va dv / dt = a . Tenglikni ikkala tomonini v -ga qisqartirsak, a= Q P p P p ( )sin 4 6 g 0,98 m/s 2 . Ushbu masalada, tezlanishni aniqlash uchun, kinetik energiyaning o`zgarishi teoremasidan foydalanilganligiga e`tiboringizni qaratmoqchimiz. 142 masala. Radiusi R va massasi M bo`lgan, tsilindrsimon katokka O blokdan oshirib tashlangan ip o`ralgan (313 shakl) bo`lib, ipning pastki uchiga m massali D yuk osib qo`yilgan. Agar, v C 0 h0 bo`lsa, katokniing markazi S nuqtaning tezligi v C - ni katok s masofani bosib o`tgandagi](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-13.png)
![qiymati aniqlansin. Katokning dumalab ishqalanish koeffitsienti k , katokning o`qiga nisbatan inertsiya radiusi S . Ipning va O blokning massalari hisobga olinmasin. Y e ch i sh. 1. Katokning massa markazi S nuqtaning tezligini quyidagi tenglama orqali aniqlaymiz: T-T 0 = A ke (a). Ushbu masalada, T 0 =0, va T=T kat +T D , hamda (42), (44) va (4) formulalar orqali: T D = m vD2 /2, T kat =M vC2 /2+ M C2 2 /2 V nuqta oniy tezliklar markazi bo`lgani uchun, = v C / R va v D = v A =2 v C . Demak, T D =[4 m + M (1+ C2 2 /2)] vC2 /2. Ishni Q = m g va N , P ( P =M g ) juft kuchlar bajaradi. v D =2 v C bo`lganligi uchun, D yukning ko`chishi h =2 s bo`ladi, bu erdagi s - katokning markazi S nuqtaning ko`chishi. A( Q )= mg 2 s . Dumalanishda ko`rsatilgan qarshilik kuchining bajargan ishini (48`) formmula orqali aniqlaymiz, N =R=M g = c o nst . U holda: A ke =2 mgs -( k / R ) Mgs . Aniqlangan qiymatlarni (a) ga qo`ysak, [4 m + M (1+ C2 / R 2 )] vC2 /2=(2 m - kM / R ) gs , Bundan: v C = 2 2 4 2 2 2 g mR kM Rs mR M R C ( ) ( ) . 2. Tezlanish a S -ni aniqlash uchun, oldingi masaladagi kabi, (b) tenglamaning ikkala tomonidan vaqt t -bo`yicha bir marta hosila olamiz: a C = ( ) ( ) 2 4 2 2 2 mR kM Rg mR M R C . 143 masala. Massasi m 1 bo`lgan r radiusli shesternya 1, massasi m 2 uzunligi OS= l bo`lgan krivoshipning S nuqtasidan o`tuvchi qo`zg`aluvchan o`qqa sharnir orqali o`rnatilgan bo`lib, u krivoship bilan birgalikda R = l - r radiusli qo`zg`almas 3 tishli g`ildirak atrofida aylanma harakat qilaoladi. Shesternya 1, krivoship bilan spiralsimon prujina orqali bog ` langan (314 shakl ) bo ` lib , prujinaning shesternyaga kursatuvchi momenti M pr = s - ga teng , bu y erda - shesternya 1 - ning krivoshipga nisbatan burilish burchagi . O`qlardagi ishqalanish kuchlarini hisobga olmagan holda, muvozanat holatdan chiqarib yuborilgan krivoshipning tebranma harakatining tebranish davri aniqlansin. Mexanizm gorizontal tekislikda joylashgan. Y e ch i sh. Krivoshipning holatini, muvozanat holatidan boshlab - burchak orqali aniqlaymiz. S o`qning noma`lum reaktsiyasini tenglamadan chiqarib yuborish uchun, shesternya 1 va krivoshipni bitta mexanik sistema deb hisoblab, uning harakat differentsial tenglamasini (49) formula orqali tuzamiz. Avvalo sistemaning kinetik energiyasini, krivoshipning burchakli tezligi kr orqali ifodalaymiz (chunki, biz krivoshipning harakat qonunini izlamoqdamiz). Natijada: T=T kr +T sh = J Okr кр2 /2+ m 1 vC2 /2+ J Ssh ш2 /2. (a) Krivoshipni bir jinsli sterjen, shesternyani disk deb hisoblab, hamda sheternyaning g`ildirakka tutashgan nuqtasini oniy tezliklar markazi ekanligini e`tiborga olgan holda, quyidagilarni aniqlaymiz: J okr = m 2 l 2 /3, J Ssh = m 1 r 2 /2, v C = kr l , sh = v C / r = kr l / r .](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-14.png)
![Shuni tahkidlab o`tish lozimki, (44) formula orqali hisoblanadigan shesternyaning kinetik energiyasi T sh -ning formulasiga, shesternyaning krivoshipga nisbatan burilishidagi nisbiy burchakli tezlik emas, balki absolyut burchakli tezligi qo`yilishi kerak, Aniqlangan qiymatlarni (a) tenglamaga qo`ysak, T=(9 m 1 +2 m 2 ) l 2 кр2 /12. (12) Endi bajarilgan elementar ishlarni hisoblaymiz. Ushbu sistemadagi tashqi kuchlar ish bajarmaydi, chunki ular aylanish o`qlariga parallel ravishda yo`nalgan; demak, dA e =0. Shesternya 1 krivoshipga nisbatan -burchakka burilganda, prujinaning elastiklik (ichki) kuchining bajargan elementar ishi, dA i =-M pr d =- c d (manfiy ishora, momentning yo`nalishi shesternyaning burilishiga teskari ekanligini ko`rsatadi) bo`ladi. Biz, krivoshipning harakat qonunini izlayotgan ekanligimiz uchun, -burchakni -orqali ifodalab olamiz. Shu sababli a b ab 2 1 bo`lgani uchun, R = r yoki ( l - r ) h r bo`ladi. Bundan: =[( l - r )/ r ] va dA i =- c [( l - r ) 2 / r 2 ] d . Endi, (49) formulaga asosan tenglama tuzamiz, dT = dA i , va [(9 m 1 +2 m 2 ) l 2 /6] kr d kr =- c [( l - r ) 2 / r 2 ] d . Lekin, d = d dt dt = kr dt , va d kr = d кр dt dt = d dt 2 2 dt , u holda, tenglamani dt -ga qisqartirib, sistemaning differntsial tenglamasini oxirgi ko`rinishini yozamiz, d dt 2 2 + k 2 =0, bu erdagi k 2 = 6 1 9 2 2 1 2 22 c r m m lr ( ) ( ) . Olingan tenglama, garmoni tebranma harakatning differntsial tenglamasi hisoblanadi (§94 ga q.). Demak, muvozanat holatidan chiqarib yuborilgan krivoship, muvozanat holati atrofida, = 2 k =2 lr l r 9 2 6 1 2 m m c ga teng davr bilan, garmonik tebranma harakat qilar ekan. Yechilgan ushbu masala sistemaning holati faqat bitta o`zgaruvchan qiymat( burchak)ga bog`liq bo`lganda, sistemaning harakat differentsial tenglamasini tuzishda kinetik energiyaning o`zgarish teoremasidan qanday foydalanish mumkin ekanligini ko`rsatib beradi. 144 masala. Massasi m 2 bo`lgan barabanga o`ralgan m 1 massali trosning uzunligi l bo`lib, uning uchiga m 3 massali yuk osib qo`yilgan (300 shakl). Barabanning massasini uning gardishi bo`ylab teng tarqalgan deb hisoblab, trosning yo`g`onligini va aylanish o`qidagi ishqalanish (M ishq h0) ni hisobga olmasdan, yukning tezligini trosning osilib turgan x uzunligiga bog`liq ravishda aniqlansin. Boshlang`ich vaqtda v h0 va xh0 deb hisoblansin. E ch i sh. YUkning tezligini bunday bog`lanish orqali aniqlash uchun, quyidagi tenglama orqali izlaymiz: dT = d A ke , ( a ). Yuk, trosning barcha zarrachalari va barabanning gardishidagi nuqtalarning tezliklari o`zaro teng bo`lganligi uchun, T=M v 2 /2, bu yerdagi M = m 1 + m 2 + m 3 bo`ladi. Undan tashqari, trosning osilib turgan qismining og`irligi ( m 1 g / l ) x -ga teng bo`lganligi uchun, d A ke =( m 1 g x/ l + m 2 g ) dx . Bularni (a) tenglamaga qo`ysak, Md ( v 2 /2)=( m 1 g x/ l + m 2 g ) dx .](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-15.png)
![kelmoqda (318 shakl). Prizmaning qiyalik burchagi -ga teng. Prizmani qanday tezlanishi bilan harakatlanishi aniqlansin. Y e ch i sh. yuk bilan prizmani bitta sistema deb hisoblaymiz, va unga massa markazining harakati haqidagi teoremani qo`llaymiz. Bu teoremaning Ox o`qidagi proektsiyasi Fkxe =0 va shu sababli M x S =0 bo`ladi. Prizmaning koordinatasini x orqali belgilaymiz, va yukning prizma bo`ylab qilgan harakatini s orqali belgilasak, u holda Mx S = m 1 ( x + b )+ m 2 ( x + sc o s ). Hamda Mx S =0 bo`lganligi uchun, ( m 1 + m 2 ) x + m 2 s c o s =0 (a) s -qiymatini, kinetik energiyaning o`zgarish teoremasi orqali aniqlash mumkin edi, lekin ushbu masalada nisbiy harakatning differentsial tenglamasining A s o`qdagi [§91 dagi (56) tenglama] proektsiyasini tuzish bir-muncha soddaroq bo`ladi. Prizma bilan birgalikda harakatlanuvchi qo`zg`aluvchan o`q ilgarilanma harakatda bo`lganligi uchun, Fкори =0, иFкщч =- m 2 a 1 , bu erdagi a 1 - prizmaning tezlanishi (a 1 = x ). U holda, иFкщч =- m 2 x so s va uning A s o`qdagi proektsiyasi: m 2 s = m 2 gsin - m 2 so s , m 2 s -ning qiymatini (a) tenglikka qo`ysak, prizmaning tezlanishini aniqlaymiz, x h x =- ) sin (2 2 sin 2 2 1 2 m m g m . 27-Mavzu: Potentsial kuch maydoni va kuch funktsiyasi. Oldingi paragraflarda (va §89 da ham) ko`rilgan masalalarni kinetik energiyaning o`zgarish teoremasi orqali echishimizning asosiy sababi shunday iborat ediki, sistemaga ta`sir etuvchi kuchlarning bajargan ishlarini harakat qonunini bilmagan holda aniqlash mumkin edi. Bunday xususiyatga ega bo`lgan kuchlarning klassifikatsiyasini aniqlash muhim amallardan biri hisoblanadi. M nuqtaga qo`yilgan F kuchning M 1 M 2 ko`chishdagi bajargan ishi, §87 dagi (44`) formula orqali hisoblanadi: A M M ( ) 0 1 = ( ) ( ) ( ) F dx F dy F dz x y z M M 0 1 (54) §89 da eslatib o`tilganidek, o`ng tomondagi integralni, nuqtaning harakat qonunini (ya`ni, x , y , z -larni t - ga qanday bog`liqligini) bilmagan holda hisoblash uchun, kuchlar o`zgarmas yoki faqat nuqtaning koordinatalari x, y, z va t - larga bog`liq holda o`zgaruvchan kuchlardan iborat bo`lgandagina hisoblash mumkin xolos. Bunday kuchlar kuch maydonini tashkil etadi (§32 ga q.). Kuchlar o`zlarining koordinata o`qlaridagi proektsiyalari orqali aniqlanishlari sababli, kuch maydoni quyidagi tenglamalar orqali beriladi: F x =F x ( x , y , z ), F y =F y ( x , y , z ), F z =F z ( x , y , z ) (55) Lekin, umumiy holda ham, bunday kuchlarning bajargan ishlarini hisoblash uchun, (54) formuladagi integral ostidagi funktsiyalar bitta o`zgaruvchan orqali ifodalanishlari kerak, ya`ni masalan y = f 1 ( x ) va z = f 2 ( x ) malum bo`lishi kerak. Oxirgi tengliklar esa, M nuqtaning fazodagi traektoriyasini belgilovchi egri chiziqni tenglamasidan iborat. Demak, umumiy holda, kuch maydonini tashkil etuvchi kuchlarning bajargan ishlari kuch qo`yilgan nuqtaning traektoriyasining ko`rinishiga ham bog`liq ekan. Ammo, agar F kuchning bajargan elementar ishini ifodalovchi (54) formuladagi integral ostidagi qiymat, birorta U ( x , y , z ) funktsiyaning to`liq](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-18.png)
![differentsialidan iborat bo`lsa, ya`ni: dA = dU ( x , y , z ) yoki F x dx+F y dy + F z dz = dU ( x , y , z ) (56) u holda, bajaralgan A M M ( ) 0 1 ishni M nuqtaning traektoriyasini bilmagan holda aniqlash mumkin. To`liq differentsiali elementar bajarilagn ishni ifodalovchi va (faqat -tarj) x , y , z koordinatalarning funktsiyasidan iborat bo`lgan U funktsiya, kuch funktsiyasi deb ataladi. Kuch funktsiyasi mavjud bo`lgan kuch maydoni, potentsial kuch maydoni deb ataladi, shu kuch maydonida ta`sir etayotgan kuchlar, potentsial kuchlar deb ataladi. Bundan keyin, kuch funktsiyasini faqat koordinatalarning funktsiyasidan iborat bo`ladi deb hisoblaymiz. Agar, (54) formulaga (56) formuladagi dA ifodani keltirib qo`ysak, u holda: A M M ( ) 0 1 = dU x y z M M ( , , ) ( ) ( ) 1 2 = U 2 - U 1 , (57). bu erdagi, U 1 = U ( x 1 , y 1 , z 1 ) va U 2 = U ( x 2 , y 2 , z 2 ) -maydonning tegishlicha M 1 va M 2 nuqtalaridagi kuch funktsiyasining qiymatlari. Demak, potentsial kuchning bajargan ishi, kuch funktsiyasining yo`lning boshidagi va oxiridagi qiymatlarining ayirmasiga teng ekan, va harakatlanayotgan nuqtaning traektoriyasiga bog`liq emas ekan. Nuqtaning berk (boshi bilan oxiri tutashgan -tarj) traektoriya bo`ylab qilgan harakatida U 1 = U 2 bo`ladi va potentsial kuchning bajargan nolga teng bo`ladi. Potentsial kuch maydonining asosiy xususiyati shundan iboratki, moddiy nuqta harakatlanayotgan maydon kuchining bajargan ishi, faqat shu nuqtaning maydondagi boshlang`ich va oxirgi holatigagina bog`liq bo`lar ekan xolos, va uning harakat qonuniga ham, uning traektoriyasini ko`rinishiga ham bog`liq bo`lmas ekan. Agar, kuchning bajargan ishi, kuch qo`yilgan nuqtaning harakat qonuniga yoki uning traektoriyasining ko`rinishiga bog`liq holda o`zgaruvchan bo`lsa, bunday kuchlar potentsial bo`lmagan kuchlar deb ataladi. Bunday kuchlar qatoriga, ishqalanish kuchlar va muhitning qarshilik kuchlari kiradi. Agarda, (56) ifoda o`rinli ekanligi aniqlangan bo`lsa, kuch funktsiyasi quyidagi tenglik orqali hisoblanadi, U = dA + C yoki U = ( ) F dx F dy F dz x y z + C . (58) O`zgarmas S ning qiymati har qanday sondan iborat bo`lishi mumkin [(57) formuladan ko`rinib turgandek, ishning qiymati S -ga bog`liq emas]. Lekin, maydonda «nol nuqta» deb ataluvchi shunday bir O nuqta tanlab olinadiki, u nuqtada U O =0 bo`ladi, va S ning qiymatini shu nuqtaga nisbatan turgan o`rniga bog`liq holda aniqlanadi. Bizga malum bo`lgan potentsial kuchlarga, og`irlik kuchi, elastiklik kuchi va tortilish kuchlari misol bo`ladi (§88 ga q.). Quyida, bu kuchlar uchun haqiqatdan ham kuch funktsiyalari mavjud ekanligini ko`rsatib o`tamiz, va ularning ifodasini aniqlaymiz. 88p dagi integrallar ostida tegishli kuchlarning bajargan elementar ishlari turganligi sababli, integrallash natijasida (47), (48) va (50) formulalar keltirilib chiqarilganligi hisobga olib, (58) tenglikdan foydalanib, quyidagi natijalarga kelamiz:](/data/documents/14411270-1dcb-48ce-8a24-3b9057569761/page-19.png)
