Главная страница
Рефераты
Механика
Potentsial energiya. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni
Potentsial energiya. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
1137 KB
Скачать
Похожие
Dinamika qonunlarining tadbiqi
GRUNTLARNING MEXANIK XOSSALARI
MOMENTLAR TEOREMASINI SUYUQLIK (GAZ)LARNING HARAKATIGA TADBIQI
MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.
MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.
![ya`ni F = fN = f Rso s , va (a) tenglama quyidagi ko`rinishga keladi: (R/ g ) a C =R( sin - f so s ), R R 2 /2 g = f R R so s , bundan: a S = g ( sin - f so s ); =(2 gf / R )so s (d) Bunday holda, tsilindrning markazi a S tezlanish bilan, tsilindrning burchakli tezlanishi esa harakat qiladi, va ularning son qiymatlari (d) tenglamalar orqali aniqlanadi. 2*. Dumalanishdagi qarshilikni hisoblashda, tekislikning normal reaktsiya kuchi N , harakat tomonga qarab, (o`ziga parallel holda, 308, b shaklga q.) k masofaga siljigan bo`ladi, va uning S markazga nisbatan momenti - kN bo`ladi. U holda, (a) tenglamalarning ikkinchisi quyidagi ko`rinishga keladi: J C = FR - kN yoki mR 2 /2 g = FR - kN , ( e ) Qolgan tenglamalar o`z kuchini saqlab qoladi, ya`ni ilgarigi holicha qoladi: N =Rso s , ma C =R sin - F (j). Ushbu holatda a S h R ekanligini e`tiborga olib, (a) va (j) tenglamalardan, masalaning javobini olamiz, a S = 2 3 g(sin - k R sos ), F= P 3 (sin + k R sos ). Bundan so`ng, F fN tengsizlik orqali, sirpanmasdan sof dumalanish uchun zarur bo`lgan ishqalanish koeffitsientining qiymati f -ni aniqlaymiz, ya`ni f [(tg )/3+2k/3R]. 152 masala. Radiusi R bo`lgan g`adir-budir tsilindrik sirt ustida (329 shakl), radiusi r bo`lgan bir jinsli tsilindr, 0 orqali aniqlanadigan boshlang`ich holatdan boshlab dumalab harakatlanmoqda. Dumalashdagi qarshilikni hisobga olmagan holda, 0 ning kichkina qiymatlari uchun, tsilindrning harakat qonuni aniqlansin. Hamda, agar tsilindrning sirtga ishqalanish koeffitsienti f bo`lsa, 0 ning qaysi qiymatlarida, sirpanishsiz dumalash sodir bo`lishligi aniqlansin. Y e ch i sh. Tsilindrning pastga qarab qilgan harakatini ko`rib chiqamiz (harakat vertikal tekislikda sodir bo`ladi). -ning ixtiyoriy holatida, tsilindrga uning og`irlik kuchi P =m g , sirpanib ishqalanish kuchi F va reaktsiya kuchi N ta`sir etadi. Tsilindrning S markazidan uning traektoriyasiga(harakat yo`nalishi tomonga qarab) S - urinma o`tkazamiz. Tsilindr uchun J C = mr 2 /2 ekanligini e`tiborga olib, (72) tenglamaning birinchi va uchinchi tenglamasini tuzamiz, M dv dt C h mgsin - F , mr 2 2 d dt = Fr , ( a ) bu yerdagi -tsilindrning burchakli tezligi. Barcha tezliklarni -orqali ifodalab olamiz. Oniy tezliklar markazi K nuqtada joylashganligini va tsilindrning pastga qarab qilgan harakatida uning burchagi kamayib borayotganligi sababli, <0 bo`lishini e`tiborga olsak, = v C / r h-( R - r ) / r . v C va ning ushbu qiymatlarida, (a) tenglamaning ko`rinishi: m ( R - r ) =- mgsin + F , m ( R - r ) =-2 F (b) (b) dagi tenglamalardan F -ni yo`qotib yuborib, S markazining harakatini aniqlovchi, differentsial tenglamaning oxirgi ko`rinishini yozamiz, + k 2 sin =0 k 2 =2 g /3( R - r ). 10](/data/documents/4d4695df-c601-4d95-b417-d3b7949a89e0/page-10.png)
![joylashgan o`qning nuqtasi. Bundan, OB vektoridan vaqt bo`yicha olingan hosila, V nuqtaning tezligi v V - ekanligini hisobga olib, quyidagini yozamiz: v V = M O ( v V = dK dt O ). (74) tenglama, Rezal 3 teoremasini ifodalaydi, ya`ni: jismning O markazga nisbatan olingan kinetik momenti vektorining uchini tezligi, giroskopga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning shu markazga nisbatan olingan momentlarining vektor yig`indisiga, ya`ni bosh momentiga teng ekan. Demak, V nuqta va u bilan birga giroskopning o`qi, M O vektorning yo`nalishi bo`yicha harakatlanadi. Natijada, agar tez aylanayotgan giroskopning o`qiga tashqi kuch ta`sir etsa, giroskopning o`qi kuchning yo`nalishi bo`yicha harakatlanmas ekan, balki M O vektorning, ya`ni kuchning O markazga nisbatan momentining yo`nalishi bo`yicha harakat qilar ekan. boshqacha qilib aytganda kuchga perpendikulyar bo`lgan yo`nalishda harakat qilar ekan. Agar giroskopga juft kuchlar ta`sir etganda ham shu qoida o`rinli bo`lar ekan. (74) tenglamadan ko`rinib turibdiki, agar kuchning ta`siri to`xtatilsa, u holda M O =0 bo`ladi, natijada v V h0 bo`ladi, va giroskopning o`qi o`z harakatini to`xtatadi. SHunday qilib, giroskopning o`qi o`zining tashqi kuch ta`sirida olgan harakatini saqlamas ekan. Agar kuchning ta`siri qisqa (turtki) bo`lsa, u holda giroskopning o`qi deyarli o`zgarmay qoladi 4 . Uchta erkinlik darajasiga ega bo`lgan va tez aylanuvchi giroskop o`qining turg`unlik xossasi shundan iborat bo`ladi. 3. U c h t a e r k i n l i k d a r a j a s i g a e g a b o ` l g a n g i r o s k o p n i n g p r e t s e s s i y a s i . Faraz qilaylik, jismga ta`sir etuvchi F (yoki, 334 shakldagi F , F ` juft) kuch, z O z 1 tekisligida qolib to`xtamasdan ta`sir etsin (bunday kuchlarga giroskopning og`irlik kuchi misol bo`lishi mumkin). YUqorida tahkidlaganimizdek, bu kuch O z o`qini o`z yo`nalishi bo`yicha harakatga keltira olmaydi, natijada = z 1 O z burchak o`zgarmasdan qolar ekan, ammo v V tezlikning yo`nalishi har doim z 1 O z tekislikka perpendikulyar bo`ladi. Shu sababli, giroskopning O z o`qi, O z 1 o`q atrofida pretsessiyaning burchakli tezligi deb ataluvchi burchakli tezlik bilan aylanma harakat (pretsessiya) qilar ekan. Endi - ni aniqlovchi tenglamani topamiz. O z o`qi, O z 1 o`q atrofida burchakli tezligi bilan aylanayotganligi uchun (334 shakl), §51 dagi (48) formulaga asosan v V = OB = K O bo`ladi va (74) tenglamadan: K O = M O , (75)ekanligini aniqlaymiz. Ushbu tenglama, giroskop nazariyasining elementar (pretsessiya) taqribiy tayanch tenglamasi hisoblanadi. Bundan, K O sin =M O kelib chiqadi, va = M K O Osin = M J O z sin . (76) Qanchalik J z katta bo`lsa, shunchalik -kichkina bo`ladi, va giroskopning elementar nazariyasi shuncha katta aniqlikda javob beradi 5 . 3 Анри Резал (1828-1896й) машъур француз олими, механиканинг мустаыил ыисми сифатида биринчи марта баён этилган кинематика китобининг (1862) муаллифи, (74) формуладаги v В -тезликнинг щлчов бирлиги масофа/ваыт эмас, балки кинетик момент/ваыт билан щлчанади. 4 Аниыроьи, гироскопнинг щыи бошланьич ъолатидаги щрнининг яыинида кичик амплитуда билан юыори частотали тебранма ъаракат ыилади. Агар ыаршилик мавжуд бщлса щзининг бошланьич [ыанчалик J z ( ) катта бщлса, шунчалик яыин] ъолатига яыинлашиб келиб сщнади. 5 Pressesiya , o ’ z o ’ qi yaqinida kichik amplitude bilan o ; ta yuqori chastotali tebranish bilan nutatsiya deb ataluvchi harakat bilan bir vaqtda sodir bo ’ ladi . Nutatsiya nazariyasi giroskopning elementar nazariyasida e ’ tiborga olinmaydi . 15](/data/documents/4d4695df-c601-4d95-b417-d3b7949a89e0/page-15.png)
![Endi, podshipniklarga tushadigan giroskopik bosimni aniqlashga oid bir misolni ko`rib chiqamiz. Agar kemaning ichida o`rnatilgan giroskopning burchakli tezligi bilan aylanayotgan rotori (340 shakl), burchakli tezligi bilan burila boshlasa, u holda A va V podshipniklarga shaklda ko`rsatilganidek N 1 , N 2 kuchlar 7 ta`sir eta boshlaydi. Agar AV= l va rotorning inertsiya momenti J z bo`lsa, (77) formula orqali; M gir = Nl = J z va N = J z / l . Bu kuchlarning qiymatlari, o`nlab kilonyutonlarga teng bo`lishi mumkin, shu sababli podshipniklar shunday zo`riqishlarga bardosh berishligi lozim bo`ladi. Bu kuchlar podshipniklar orqali kemaning korpusiga uzatiladi va engil kemalarni burilganda, ularning oldingi yoki orqa (nos va kilya) qismlari ko`tarilib yoki pastga tushib ketishi mumkin bo`ladi. Bunday effektlar, vintli samolyotlardagi virajlarda (gorizontal tekislikdagi burilishlarda) ham uchrab turishi mumkin. Qattiq jismning qo`zg`almas nuqta atrofidagi harakati va erkin qattiq jismning harkati. Bir nuqtasi qo`zg`almas bo`lgan qattiq jism harakati differentsial tenglamasini tuzish uchun, uning harakat miqdori bosh momenti (kinetik momenti) K O -ning va shu harakatdagi kinetik energiyasi T -ning ifodasini aniqlash kerak bo`ladi. 1. Q o ` z g ` a l m a s n u q t a a t r o f i d a h a r k a t l a n u v c h i j i s m n i n g k i n e t i k m o m e n t i . K O vektorni aniqlash uchun, avvalo uning uchta Oxyz koordinata o`qlaridagi proektsiyalarini aniqlash kerak. Kerakli formulalarni soddaroq holda olish uchun (341 shakl), jism bilan mahkamlangan Oxyz koordinata o`qlarini O nuqtaning bosh inertsiya o`qlari bo`ylab yo`naltirish zarur (§104 ga q.). Hisoblashni K x dan boshlaymiz. §28 dagi (47) formulaga o`xshatib, m [ ( m k v k )= m k ( y k v kz - z k v ky ). Lekin Eyler formulasiga [62p dagi(77) formula] asosan; v ky = z x k - x z k , v kz = x y k - y x k . Bu yerdagi x , y , z -lar, jismning oniy burchakli tezligini O xyz o`qlardagi proektsiyalari; x k , y k , z k lar jism nuqtalarining koordinatalari. Ushbu v ky , v kz qiymatlarni oldingi tenglamaga keltirib qo`yamiz; O xyz o`qlari bosh markaziy o`qlar bo`lganligi sababli, markazdan qochma inertsiya momentlari nolga teng bo`ladi, shu sababli bu tenglamada paydo bo`ladigan koordinatalarning ko`paytmalarini tashlab yuboramiz, ya`ni m k x k y k = m k x k z k =0 bo`ladi. Natijada umumiy ko`paytma bo`lgan x qavsdan chiqarib, quyidagini yozamiz; K x = m [ ( m k v k )=[ m k ( yk2 + zk2 )] x , bu erdagi kvadrat qavslarning ichidagi qiymat, §102 dagi (3) formulaga asosan Ox o`qiga nisbatan inertsiya momentining ifodasi. Shu kabi hisoblarni olib borib K y va K z larni ham aniqlaymiz, natijada: K x = J x x , K y = J y y , K z = J z z (78) formulalar K O vektorning O nuqta uchun bosh inertsiya o`qlaridagi proektsiyalarining ifodalaridan iborat. 7 Podshipniklarda paydo bo ' ladigan giroskopik bosim kuchlari kemani chayqalishi oqibatida ham sodir bo ' ladi . Bunday bosim kuchlarining yo’nalishlari ,albatta, boshqacha bo’ladi. 19](/data/documents/4d4695df-c601-4d95-b417-d3b7949a89e0/page-19.png)
![Agar, O xyz o`qlar bosh o`qlar bo`lmasa, u holda (78) formula murakkabroq bo`lgan ko`rinishga keladi, ya`ni, K x = J x x - J xy y - J xz z , K y = - J xy y + J y y - J yz z (78`) K z = - J xz y - J yz z + J z z 2. Q o ` z g ` a l m a s n u q t a a t r o f i d a h a r a k a t l a n u v c h i j i s m n i n g k i n e t i k e n e r g i y a s i . Qattiq jismning qo`zg`almas O nuqta atrofidagi har qanday elementar ko`chishi, faqat O nuqtadan o`tuvchi O l oniy o`q atrofidagi burchakli tezlik bilan sodir bo`ladigan elementar burilishlardan iborat bo`ladi (§60 ga q.). Shu sababli uning kinetik energiyasi: T= J l 2 /2. J l -ning qiymatini (12) formuladan (§105 dagi 280 shaklga q.) keltirib qo`yamiz va so s = x , so s = y , so s = z , chunki -vektori O l oniy o`qi bo`ylab yo`nalgan. U holda; 21= J x x2 + J y 2y + J z z2 -2 J xy x y -2 J yz y z -2 J zx z x . (79) Agar, koordinat o`qlari sifatida O nuqta uchun bosh inertsiya o`qlarini tanlab olinsa, u holda markazdan qochma inertsiya momentlari nolga teng bo`ladi va 21= J x x2 + J y y2 + J z 2z . (79`) 3. E y l e r n i n g d i n a m i k t e n g l a m a l a r i . Qo`zg`almas O nuqta atrofida harakatlanayotgan qattiq jismga Fe1 , Fe2 ,.., Fne kuchlar ta`sir etsin (341 shakl). Shu vaqtni o`zida jismga bog`lanish reaktsiyasi R O ta`sir etadi (shaklda ko`rsatilmagan). Tenglamalardan bu noma`lum reaktsiya kuchini chiqarib yuborish uchun, O nuqtaga nisbatan momentlar teoremasining (74) ko`rinishdagi formulasidan foydalanamiz (§116), ya`ni Rezal teoremasi ko`rinishidan. U holda, m O ( R O )=0 bo`lgani uchun (74) formuladan; v V = M O (80) bu erdagi M O = m O ( Fke ), va v V - O x 1 y 1 z 1 inertsial hisob sistemasiga nisbatan K O vektorning uchidagi V nuqtaning tezligi. Jismning harakati ham O x 1 y 1 z 1 inertsial hisob sistemasiga nisbatan aniqlanadi. Lekin, tenglamalarni eng sodda ko`rinishlarda yozish uchun, (80) tenglamaning ikkala tomonini jism bilan qattiq mahkamlangan, hamda jism bilan birgalikda harakatlanuvchi O xyz bosh inertsiya o`qlariga proektsiyalaymiz. U holda K O vektorning proektsiyalari (78) formula bilan aniqlanadigan sodda holga keladi va ularda ishtirok etayotgan J x , J y , J z , inertsiya momentlari o`zgarmas qiymatlardan iborat bo`ladi. V nuqtaning absolyut tezligi v V ni qo`zg`aluvchi o`qlardagi proektsiyalarini aniqlash uchun, v V -ni ikkita tashkil etuvchilarga ajratib olamiz, v nis -nisbiy tezlik (qo`zg`aluvchan O xyz o`qlarga nisbatan) va v ko`ch -ko`chirma tezlik. U holda (80) tenglamadan: v nis + v ko`ch = M O va vxнис + кщчxv =M x . (81) V nuqtaning koordinatalarini x , y , z lar bilan belgilaymiz. Hamda, V nuqtaning radius vektori K O bilan bir xil bo`lganligi uchun (341 shakl), x = K x , y = K y , z = K z . (64) p da ko`rsatib o`tilganidek v nis ni aniqlashda, O xyz o`qlarning harakati etiborga olinmaydi, shu sababli vxнис h dx / dt h dK x / dt , v ko`ch aniqlashda, V nuqtani O xyz o`qlar bilan bog`langan qattiq jismning nuqtasi deb hisoblaymiz. Lekin bu jism qo`zg`almas O nuqta atrofida aylanmoqda; demak, Eylerning birinchi formulasidan [§62 dagi (77) formula] кщчxv = y z - z y = y K z - z K y , bu erdagi - jismning burchakli tezligi. vxнис va кщчxv larning aniqlangan qiymatlaridagi K x , K y , 20](/data/documents/4d4695df-c601-4d95-b417-d3b7949a89e0/page-20.png)
