Главная страница
Рефераты
Механика
TEOREMANING SUYUQLIK(GAZ)LARNING HARKATIGA TADBIQI
TEOREMANING SUYUQLIK(GAZ)LARNING HARKATIGA TADBIQI
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
726 KB
Скачать
Похожие
MOMENTLAR TEOREMASINI SUYUQLIK (GAZ)LARNING HARAKATIGA TADBIQI
Dinamika qonunlarining tadbiqi
YOPISHQОQ SUYUQLIK GIDRОDINАMIKАSI
MASSALAR MARKAZINING HARAKATI HAQIDAGI TEOREMA
АBSОLYUT QАTTIQ JISMNING АYLАNMА HАRАKАT DINАMIKАSI
![ko`rinishda yozamiz; G s (v 2 - v 1 )= FM + R C + PK1 + PK2 (23`) tenglama, Eyler teoremasi deb ataluvchi teoremani ifodalaydi. 128 masala. O t i l i b c h i q a y o t g a n s u v n i n g b o s i m i . Brandspoytdan V= 10 m/s tezlik bilan otilib chiqayotgan suv, qattiq devorga to`g`ri burchak ostida urilmoqda (292 shakl). Otilib chiqayotgan suvning diametri d h4 sm. Devorga ko`rsatilayotgan dinamik bosim kuchi aniqlansin. Y e ch i sh. Suvning 1 va 2 kesimlar orasida joylashgan qismini olib ko`ramiz va unga teoremaning (23) formula orqali ifodalangan ko`rinishini qo`llaymiz. Bu tenglikni ikkala tomonini Ox o`qiga proektsiyalaymiz. Ox o`qi bo`ylab, suvga ta`sir etayotgan tashqi R kuchning proektsiyasi R x =- R bo`lganiuchun, G s ( v 2 x - v 1 x )=- R ( 293- 292 shakllar). Bundan, v 1 x = v , v 2 x =0 bo`lgani uchun, va (22) formulaga asosan G s = v d 2 /4, bu erdagi suyuqlikning zichligi =1000 kg/m 3 . Natijada: R = ( d 2 /4) v 2 =125,6 H . Demak, suvning devorga ko`rsatgan dinamik bosim kuchi shunga teng ekan. 129 masala. Uzunligi l , radiusi r -bo`lgan va burchak ostida egilgan chig`anoq truba vertikal tekislikda joylashgan bo`lib, uning ichidagi suv o`rtacha v -tezlik bilan oqmoqda (293 shakl). Agar, suvni chig`anoqning ichiga kirishidagi va undan chiqishidagi bosimlari tegishlicha r 1 va r 2 bo`lsa, suvning chig`anoqqa ko`rsatadigan to`liq bosim kuchi aniqlansin. Y e ch i sh. Chig`anoqning 1 -2 hajmi bilan chegaralangan qismidagi suvga (23`) tenglamaning Ox va Ou o`qlardagi proektsiyalarini qo`llaymiz, Ushbu hajmdagi suvga ta`sir etuvchi tashqi kuchlar: m g -dan iborat bo`lgan massaviy (og`irlik) kuch, 1 va 2 kesimlardagi P 1 va P 2 bosim kuchlari va chig`anoq devorlarining reaktsiya kuchlarining yig`indisidan iborat bo`lgan R -kuchlar ta`sir etadi. Natijada: G s ( v 2 x - v 1 x )= R x +R 1 c o s -R 2 G s ( v 2 y - v 1 y )= R y -R 1 sin - mg . Ushbu masalada, v 1 = v 2 = v , bo`lgani uchun v 1 x = v c o s , v 2 x = v , v 1 y =- vsin , v 2 y =0. Bundan tashqari, (22) formulaga asosan G s = r 2 v , bu yerdagi -suvning zichligi; R 1 =r 1 r 2 ; R 2 =r 2 r 2 ; chig`anoqdagi suvning massasi m = l r 2 . Ushbu qiymatlarni (a) tenglamalar sistemasiga keltirib qo`ysak, R x va R y -larning qiymatlarini aniqlaymiz: R x = r 2 [ v 2 (1- c o s )+r 2 -r 1 c o s ], va R y = r 2 ( v 2 sin + r 1 sin + gl ). Suvning bosim kuchini chig`anoqqa ta`sirining son qiymatlari R x va R y -ga teng bo`lib, teskari yo`nalishda bo`ladi. O`zgaruvchan massali jism. Raketaning harakati. Klassik mexanikada, harqanday moddiy nuqtaning yoki sistema zarrachalarining massalari harakat mobaynida o`zgarmas deb hisoblanadi. Lekin, ayrim hollarda sistemani yoki jismni tashkil etuvchi qismlarining massalari [bazibir qism (massa)larni sistemaga tashqaridan qo`shilishi yoki undan olib tashlanishi hisobiga] o`zgaruvchan bo`lishi mumkin; natijada sistemaning umumiy massasi o`zgaruvchan bo`ladi. Shunga o`xshagan, ya`ni sistemaga massalarni qo`shilishi yoki undan olib tashlanishiga oid masalalarni ilgari ham ko`rib o`tgan edik (masalan, 126, 127 va](/data/documents/8801502a-b447-4467-85e3-79c78224dcc9/page-3.png)
![aylanish o`qida yotmas ekan. Lekin, O z –o`qi O nuqta uchun jismniing bosh inertsiya o`qi (xususiy holda, simmetriya o`qi) bo`lsa, u holda J xz = J yz =0. Shu sababli K x =K u =0 va K O =K z bo`ladi. Demak, agar jism O nuqta uchun jismning bosh inertsiya o`qidan iborat bo`lgan o`q (yoki simmetriya o`qi) atrofida aylanayotgan bo`lsa, u holda K O vektor aylanish o`qi bo`ylab yo`naladi va son qiymati bo`yicha K z –ga teng bo`ladi, ya`ni J z -ga teng bo`ladi. Sistema harakat miqdorining bosh momentini o`zgarishi haqidagi teorema. (Momentlar teoremasi). Bitta moddiy nuqta uchun isbot qilingan momentlar teoremasi, sistemaning har bir nuqtasi uchun o`rinli hisoblanadi. Demak, sistemaning m k –massali va tezligi v k –bo`lgan nuqtasini olib ko`rsak, ushbu teorema quyidagicha yoziladi: d dt [ m O (m k vk )]= m O ( Fke )+ m O ( Fki ), bu erdagi Fke va Fki -shu nuqtaga ta`sir etuvchi tashqi va ichki kuchlarning teng ta`sir etuvchilari. Shunday tenglamalarni har bir nuqta uchun yozib chiqib, so`ngra ularni hadmma-had qo`shsak; d dt [ m O (m k vk )]= m O ( Fke )+ m O ( Fki ), Lekin, ichki kuchlarning xossasiga asosan oxirgi yig`indi nolga teng bo`ladi. Shu sababli, (30) tenglamani e`tiborga olsak dt Kd O = m O ( ekF ) (35) Ushbu tenglama, sistema uchun quyidagi m o m e n t l a r t e o r e m a s i n i ifodalaydi: ixtiyoriy qo`zg`almas nuqtaga nisbatan sistemaning harakat miqdorini bosh momentidan vaqt bo`yicha olingan hosila, sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning shu nuqtaga nisbatan olingan momentlarining geometrik yig`indisiga teng ekan. (35) tenglikning ikkala tomonlarini qo`zg`almas Oxyz o`qlarga proektsiyalasak: dK dt x = m x ( Fke ), dK dt y = m y ( ekF ), dK dt z = m z ( Fke ), (36) tenglama, ixtiyoriy qo`zg`almas o`qqa nisbatan olingan momentlar teoremasini ifodalaydi. Ushbu teoremadan, jismlarning aylanma harakatlarini, giroskoplar nazariyasini va zarba nazariyasini o`rganishda keng qo`llaniladi. Lekin, teoremaning mohiyati shu bilan chegaralanib qolmaydi. Kinematika qismida, qattiq jismning har qanday murakkab harakati, uning qutb bilan birgalikdagi ilgarilanma harakatidan va shu qutb atrofidagi aylanma harakatdan tashkil topganligini ko`rib o`tgan edik. Agar massa markazini qutb deb tanlab olinsa, u holda jismning ilgarilanma harakatini, massa markazining harakati haqidagi teorema orqali, aylanma harakatini esa momentlar teoremasi orqali aniqlash mumkin. Bundan ko`rinib turibdiki, erkin jismlarning (uchayotgan samolyot, snaryad, raketa; §132 ga qarang) harakatlarini o`rganishda, ayniqsa tekislikka parallel harakatlarni (§130 ga qarang) o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu teoremaning muhim amaliy ahamiyatlaridan yana biri shuki, harakat miqdorining o`zgarish teoremasidagi kabi, sistemaning aylanma harakatlarida](/data/documents/8801502a-b447-4467-85e3-79c78224dcc9/page-8.png)
![momenti J 2 -ga teng. Havoning q arshiligini e`tiborga olmasdan, vertolyotning aylanishidagi burchakli tezlik 2 -ning q iymati ani q lansin. Y e ch i sh. Agar vertolyot bilan vintlarni birgalikda bitta mexanik sistema deb qabul qilsak, vertolyotning dvigateli bilan vali orasidagi o`zaro ta`sir kuchlari bizga ma`lum, lekin ular ichki kuchlar hisoblanadi. Bitta vintning to`xtashi ham ichki kuchlar ta ` sirida sodir bo`ldi , lekin ular sistemaning kinetik momentini o`zgartira olmaydi . Vint to`xtaguncha ( vintlar qarama qarshi tomonga aylanganliklari sababli ) sistemaning kinetik momenti nolga teng bo`lgan edi . Demak, vint to`xtagandan keyin ham uning harakat miqdori momenti K z =J 1 ( 1 + 2 )+J 2 2 =0 bo`ladi, bu yerda J 1 ( 1 + 2 ) -aylanayotgan vintning kinetik momenti (vint, vertolyot bilan birgalikda aylanma harakatda bo`lganligi uchun, uning absolyut burchakli tezligi abs = 1 = 2 ); J 2 2 - to`xtab qolgan vint bilan vertolyotning korpusini kinetik momenti; Natijada; 2 =-J 1 1 /(J 1 +J 2 ), Manfiy ishora, 2 va 1 burchakli tezliklarning yo`nalishi qarama-qarshi ekanligini ko`rsatib turibdi. Masalalarni echganda, K z - (yoki K O )ning ifodasiga sistema nuqtalarining yoki jismlarining faqat absolyut tezliklarni qo`yish lozim. 132 masala. Oz o`qi atrofida aylanishi mumkin (Oz o`qiga nisbatan inertsiya momenti J z ) bo`lgan AV regulyatorning simmetrik ravishda gorizontal joylashgan ikkita tirqishiga har birining massalari m -bo`lgan ikkita yuk prujinalarning uchlariga mahkamlangan (298 shakl). Prujinalarning ikkinchi uchlari tirqishning aylanish o`qiga yaqin bo`lgan joyiga mahkamlangan. Yuklar O z - aylanish o`qidan l masofada joylashgan S nuqtada joylashganda , regulyator berilgan 0 burchakli tezlik bilan aylanadi . Qandaydir vaqt o`tishi bilan burchakli tezlik o`zgara boshlaydi, natijada yuklar S nuqtalar atrofida so`nuvchi tebranma harakat qila boshlaydilar, O`qdagi ishqalanish kuchini e`tiborga olmagan holda, yuklarni moddiy nuqta deb hisoblab, yuklarning holatlariga bog`liq ravishda regulyatorning burchakli tezligi aniqlansin. Y e ch i sh. Bizga noma`lum bo`lgan, prujinalarning elastiklik kuchlarini va yuklar bilan yo`naltiruvchi tirqishlar orasidagi ishqalanish kuchlarni tenglamalardan chiqarib tashlash uchun, regulyator bilan yukni bir mexanik sistema deb hisoblaymiz. U holda, og`irlik kuchlari Oz o`qqa parallel yo`nalganliklari uchun va podshipniklarning reaktsiyalari bu o`qni kesib o`tganligi sababli, m z ( Fke )=0 va K z = Kzрег +2 K zюк =const bo`ladi. Avvalo, K zюк aniqlaymiz. Yukning tezligi v = v nis + v ko`ch va K zюк =m z (m v nis )+ m z (m v ko`ch ). Lekin, v nis -vektor Ox o`qi bo`ylab yo`nalgan bo`lib, Oz o`qini kesib o`tadi; Demak, m z (m v nis )=0 bo`ladi. v ko`ch -tezlik vektori xz tekisligiga perpendikulyar bo`lib, uning moduli v ko`ch = (l+x) -ga teng bo`ladi. U holda, K zюк =mv ko`ch (l+x)=m (l+x) 2 . Hamda Kzрег =J z ekanligini e`tiborga olsak: K z =[J z +2m(l=x) 2 ] . Agar x=0 bo`lsa, K z0 =(J z +2l 2 ) 0 bo`ladi. K z =c o nst bo`lgani uchun , K z =K z0 , natijada: = J ml J l x z z 2 2 2 2 ( ) 0.](/data/documents/8801502a-b447-4467-85e3-79c78224dcc9/page-13.png)
![Agar x >0 bo`lganda < 0 bo`ladi, x <0 bo`lsa > 0 . Tebranish so`nganda x nolga va 0 -ga intiladi. 133 masala. Massasi m 1 va radiusi - R bo`lgan bir jinsli disk -1, uning tekisligiga perpendikulyar yo`nalgan vertikal o`qqa kiydirib mahkamlangan (299 shaklda, yuqoridan ko`rinishi tasvirlangan). Diskka vatar bo`ylab yo`nalgan ariqcha qilingan bo`lib, uning o`rtasidagi O nuqtada massasi m 2 , bo`lgan polzun 2 joylashtirilgan (OS= h ). Boshlang`ich t =0 vaqtda, diskning ustida joylashgan tolkatel (299 shaklda tasvirlanmagan) yordamida polzunga boshlang`ich u tezlik beriladi va polzun shu tezlik bilan harakatni davom etdiradi. Polzunning holatiga bog`liq ravishda, diskning oladigan aylanma harakatining qonuniyati aniqlansin. Y e ch i sh. Disk bilan polzunni bir mexanik sistema deb qabul qilamiz. Sistemaga ta`sir etuvchi tashqi kuchlarning S z -o`qiga nisbatan olingan momentlari nolga teng (298 shaklga qarang); demak, K z = c o nst . Hamda t 0 =0 vaqtda, sistema qo`zg`almas bo`lganligi uchun, va diskning aylanma harakati ichki kuchlar ta`sirida sodir bo`lganligi sababli K z -ning qiymati o`zgarmaydi va t 0 =0 vaqtda K z =0 edi. Shu sababli ixtiyoriy olingan vaqt uchun, K z = K z()1 + K z()2 =0 bo`ladi, chunki, K z = c o nst . Sistemaning harakatida, K z()1 = J z va K z()2 = m z ( m 2 v nis )+ m z ( m 2 v ko`ch ) bo`ladi va bu yerdagi v nis = u , v ko`ch = CD (polzunning D nuqtadagi v ko`ch CD ). U holda, m z ( m 2 v nis )= m 2 uh , m z ( m 2 v ko`ch )= m 2 v ko`ch S D = = m 2 (S D ) 2 . Natijada, (S D ) 2 = h 2 + s 2 , bu yerdagi O D -polzunning bosib o`tgan yo`li. Shularga asosan: K z = J z + m 2 =u + m 2 ( h 2 + s 2 ) ( a ) Endi K z = 0 deb hisoblab va disk uchun J z =0,5 m 1 R 2 [102p dagi (8) formulaga q.], oxirgi natijani olamiz: = m hu m R m h s 2 1 2 2 2 2 05, ( ) (b) Diskning aylanishi, 299 shaklda ko`rsatilganga teskari yo`nalishda bo`ladi. E s l a t m a. Ushbu masalada (va shunga o`xshash masalalarda) t =0 c da polzunning olgan u -tezligi hisobiga, sistemaning K z 0 = m 2 uh deb hisoblash noto`g`ri bo`ladi (aslida K z 0 =0). Chunki polzun ichki kuchlar evaziga tezlik olgan edi; shu sababli t= 0 c da polzunga berilgan u tezlik oqibatida, disk 0 burchakli tezlik oladi, natijada yana K z 0 =0 saqlanib qolinishi shart. (b) yechimdan ko`rinib turibdiki, t =0 da S= 0 bo`lib, disk ichki kuchlar ta`sirida 0 burchakli tezlik oladi, ya`ni 0 =- m 2 =u /(0,5 m 1 R 2 + m 2 h 2 ) ga teng bo`ladi va yana oxir natija K z 0 =0 bo`ladi. So`ngra, s299 shakl. 298 shakl.](/data/documents/8801502a-b447-4467-85e3-79c78224dcc9/page-14.png)
![-ortgan sari -ning moduli kamaya boradi (chunki, sistemaning inertsiya momenti ortib boradi). Agar, K z 0 = m 2 uh deb hisoblansa, u holda K z = K z 0 , bu erdagi K z -ni (a) orqali aniqlaymiz, natijada =0 bo`ladi. Bunday natija haqiqatda ham bo`lishi uchun polzunga berilgan u tezlik, faqat tashqi kuchlar hisobiga bajarilgan bo`lishi va polzunni ariqchaga ishqalanish kuchi nolga teng bo`lishi kerak. 134 masala. Og`irligi R, radiusi r bo`lgan barabanga (300 shakl) ip o`ralgan bo`lib, uning uchiga og`irligi Q bo`lgan A yuk osilgan. Ipning og`irligini hisobga olmasdan, yukning vertikal pastga qilgan harakatida barabanning burchakli tezlanishi aniqlansin. Barabanning aylanish o`qiga nisbatan inertsiya radiusi va barabanga ta`sir etuvchi ishqalanish kuchining momenti M ishq -ga teng. Y e ch i sh. Baraban va yukni bir sistema deb hisoblaymiz; u holda, ipning tortilish kuchi ichki kuch hisoblanadi. O nuqtaga nisbatan momentlar teoremasidan foydalanib; dK dt O = m O ( Fke ) (a). Ushbu sistema uchun, K O = K Oюк + K Oбар . Yuk ilgarilanma harakat qilmoqda, va uning tezligi v h r . Baraban, qo`zg`almas O o`q atrofida aylanmoqda va uning inertsiya momenti J O =(R/ g ) 2 [§102 dagi (4) formulaga q.]. U holda: K Oюк =( Q / g ) vr , K Oбар =(R/ g ) 2 va K O =( Q / g ) vr , K Oбар =( Qr 2 +R 2 ) / g , Kuchlarning momentlari uchun, m O ( Fke )= Qr - M ishq. Bu qiymatlarni, (a) tenglamaga qo`ysak: Qr P g 2 2 d dt =Qr - M ishq bundan, = ( ) Qr M g Qr P ишы 2 2 .](/data/documents/8801502a-b447-4467-85e3-79c78224dcc9/page-15.png)
