Силлиқ цилиндрсимон бирикмаларнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва уларни назорат қилиш воситалари - Метрология - Рефераты

Силлиқ цилиндрсимон бирикмаларнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва уларни назорат қилиш воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1688.5 KB

СИЛЛИҚ ЦИЛИНДРСИМОН БИРИКМАЛАРНИНГ ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИГИ ВА УЛАРНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ВОСИТАЛАРИ Режа : 1. Бирикмаларнинг хиллари; 2. Жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими; 3. Тизим асоси; 4. Асосий детал жоизлик майдони жойлашиши; 5. Жоизлик бирлиги; 6. Диаметрлар оралиғи (интервали); 7. Жоизликлар қаторлари; 8. Асосий оғишлар қаторлари; 9. Н ормал ҳарорат; 10. Чакка калибрлар.

1. Бирикмаларнинг хиллари Силлиқ цилиндрсимон бирикмалар хизмат вазифаларига кўра уч хилга бўлинадилар: 1. Қўзғалувчан бирикмалар. Бу бирикмаларда ҳар доим кафолатланган тирқиш бўлади. 2. Қўзғалмас бирикмалар. Бу хилдаги бирикмаларнинг ишлаш жараёнида вал ҳамда тешик бир-бирига нисбатан кўзгалмас бўлади. 3. Ўтимли бирикмалар . Ушбу бирикмалар нинг деталлар ини аниқ марказлаш лозим. Деталларнинг қўзгалмаслиги кафолатланган таранглик ёхуд қўшимча маҳкамловчи деталлар туфайли вужудга келади (шпонкалар, маҳкамловчи винтлар ва ҳ.к.лар). Юқорида зикр этилган бирикма хилларини ҳосил қилиш учун стандартда уч турли ўтқазиш кўзда тутилган: кафолатланган тирқишли, кафолатланган тарангликли ва ўтимли ўтқазишлар. Фойдаланиш талабларига кўра ўтқазишларининг минимал сонини ҳосил қилиш учун жоизликлар ва ўтқазишлар ягона тизими (ЖУЯТ) ишлаб чиқилган. 2. Жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими (ЖЎЯТ) Маълум қонуният асосида тузилган ва стандарт кўринишида расмийлаштирилган жоизликлар ҳамда ўтқазишлар мажмуасига жоизликлар ва ўтқазишлар тизими дейилади. Стандарт жоизликлар ва ўтқазишларни қўллаш кесувчи ва ўлчаш асбобларни стандартлаштиришга имконият туғдиради. Мамлакатимизда ИСО тавсияларига қаттиқ риоя қилинган ҳолда ишлаб чиқилган силлиқ деталларнинг элементлари ҳамда бирикмалар учун жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими (ЕСДП - единая система допусков и посадок) жорий этилган (1987 й.). ЖУЯТни жорий этилиши натижасида қуйидаги имтиёзларни туғдиради: - биргаликда бажарилаётган лойиҳа-конструкторлик ишларининг самарадорлиги ошади, лойиҳалаштириш муддати камаяди; - технологик жихозлар, деталлар, қисмлар, машиналар ва ҳ.к. ишлаб чиқаришда халқаро ихтисослаштириш ва кооперациялаштиришнинг самарадорлигини оширади; - бошқа давлатларнинг ҳужжатлари асосида ишлаб чиқаришни тайёрлаш муддатлари қисқаради; - Халқаро бозорда юртимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ракобатбардошлиги ошади; - четдан келтирилган ускуналарни ишлаб чиқаришга жорий қилишга сарфланадиган харажатлар камаяди; - томонлар орасидаги илмий-техник айирбошлаш (ҳужжатларни қайта ишлашсиз айирбошлаш) самарадорлиги ошади.

Ҳар хил материаллар ва ишлов бериш усуллари учун ЖУЯТ ни қўллаш қуйидаги имтиёзларни беради: - бир хил (тип) ли маҳсулотлар ва бирикмалар учун материал ва ишлов бериш усулидан қатъий назар конструкторлик талабларнинг ягона мезонларини қўллаш; - турли материаллардан тайёрланган буюмларни ишлаб чиқаришнинг турли усуллари аниқлигини солиштириш; - жоизликлар ва ўтқазишлар шартли белгиланиши ва техникавий ҳужжатларни расмийлаштиришнинг ягоналиги; - технологик ускуналарнинг деталлари ўлчамлари ва шаклини бирхиллаштириш (унификациялаш); - Ж Ў ЯТ ни ўрганиш ва ундан фойдаланишнинг соддалашуви. Ж Ў ЯТ қуйидаги стандартларда баён қилинган: -ГОСТ 25346-82 «Жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими. Умумий қоидалар ва асосий оғишлар қаторлари»; -ГОСТ 25347-82 «Жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими. Жоизликлар майдонлари ва тавсия қилинадиган ўтқазишлар». -ГОСТ 25349-82 “Жоизликлар ва ўтқазишлар ягона тизими. Пластмассадан тайёрланадиган деталлар жоизлик майдонлари”. Стандартларда 3150 мм гача бўлган ўлчамлар (диамертлар) учун жоизликлар ва ўтқазишлар белгиланган. Трактор, автомобил ва бошқа машиналар, ускуналар бирикмалари диаметри 500 мм дан ошмайди. Шунинг учун 500 мм дан ошмайдиган ўлчамларга тегишли жоизликлар ва ўтқазишлар тизимини кўриб чиқамиз. Жоизликлар ва ўтқазишлар тизими қуйидаги аломатлар билан характерланади: - тизим асоси; - бирикма деталлари жоизлик майдонларининг жойлашиши; - жоизлик бирлиги; - д и аметрлар интервали; - жоизликлар қатор лари (квалитетлар ); - оғишлар қаторлари; - ҳарорат режими (нормал ҳарорат). 3. Тизим асоси Стандартда икки хил тенг хуқуқли ўтқазишлар тизими белгиланган: тешик ва вал тизимлари. Бу тизимларни тушинтиришдан аввал асосий тешик ва асосий вал тушунчаларини кўриб чиқайлик. Асосий тешик деб, қуйи оғиши нолга тенг бўлган тешикка айтилади. Асосий тешик Н ҳарфи билан белгиланади (4-расм, а). Юқори оғиши нолга тенг бўлган вал асосий вал деб аталади. Асосий вал h ҳарфи билан белгиланади (4-расм, б).

4 - расм . Асосий тешик ҳамда асосий вал жоизлик майдонларининг жойлашиш схемалари. А сосий тешикнинг жоизлик майдони нол чизиғидан бошланиб, унинг юқорисида жойлашган бўлади. Асосий валники эса , нол чизиғидан бошланиб унинг пастида жойлашади. 1. Бирикма деталлари жоизлик майдон лар ининг жойлашиши Тешик тизимига мансуб ўтқазишларда ҳар хил тирқишлар ва тарангликлар валларнинг жоизлик майдонлари жойлашишини ўзгартириш орқали ҳосил қилинади (5-расм, а). Вал тизимида эса, ҳар хил ўтқазишлар тешик жоизлик майдонлари жойлашишини ўзгартириш туфайли ҳосил қилинади (5-расм, б). Бирикмаларни лойиҳалашда ва ишлаб чиқаришда асосан тешик тизими қўлланилади. Чунки бу тизимда ишлашда ўлчамлари жиҳатидан кам сонли тешиклар ҳосил қилинади. Маълумки, деталларда ўлчамлари аниқ бўлган тешиклар ҳосил қилиш учун кесувчи асбоблар номенклатураси хилма-хил ( парма, зенкер, развёртка, протяжка ва ҳ.к.) бўлиш керак. Шу нуқтаи назардан жуда кўп ҳолларда тешик тизими қўлланилади. Аммо фақат тешик тизими асосида турли ўтқазишларни бажариш ҳар қандай машина учун ҳам мумкин бўлавермайди, баъзи ҳолларда эса бу иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас. Масалан, думаланиш подшипникларининг ташқи халқаси корпусга ва ички халқасини валга ўтқазиш вал тизимида амалга оширилади.

5-расм. Тешик ҳамда вал тизимларида бирикма деталларининг жойлашиш схемалари. 2. Жоизлик бирлиги Жоизлик бирлиги (i) жоизликлар тизимини тузиш учун асос ҳисобланади. Жуда кўп ўтказилган тадқиқотлар механиқ ишлов бериш аниқлиги деталнинг диаметри (ўлчамига) боғлиқлигини кўрсатади. Шунга кўра ўлчами 500 мм гача бўлган металдан тайёрланган деталлар учун ИСО ва ЖЎЯТ да жоизлик бирлиги формуласи қабул қилинган: m m D D i 001,0 45,0 3    бунда D- ҳар қ айси интервал четки ў лчамларининг ў ртача геомертик ми қ дори ; 2 1 mD D D  ( D 1 ва D 2 - интервалнинг четки д и аметрлари); 0,001 D - ўлчаш хатолиги ва ҳарорат туфайли ҳосил бўлган хатоликни ҳисобга олувчи ҳад. Исталган квалитет жоизлиги i га кўра аниқланади: Т = а i , бунда а - жоизлик бирлиги сони ( аниқлик коэффициенти). 6. Ўлчамлар оралиғи (интервали) 1 дан 500 мм гача ўлчамларнинг ҳар бири учун жоизликлар қийматлари ҳисоблаб чиқиб, жадвал тузилса бундай жадвал жуда катта бўлиши табиийдир. Ундан фойдаланиш қийинчиликлар туғдиради. Шунинг учун стандартда 500 мм гача бўлган ўлчамлар 13 та интервалга бўлинган: 1 дан ... 3 гача; 3 дан катта ... 6 гача; 6 дан катта ... 18 гача; . . . ; 400 дан . . . 500 гача. 7. Жоизликлар қаторлари (квалитетлар) Ж Ў ЯТ жоизликлари 19 та қатор (квалитетлар) кўринишда стандартлаштирилган. Квалитет французча qualite сўзидан олинган бўлиб сифат деган маънони англатади. Квалитетнинг таърифи қуйидагича: 1 дан 500 мм гача бўлган номинал ўлчамлар ўзгармас нисбий аниқлик коэффициенти а билан характерланадиган жоизликлар майдонлари мажмуасига квалитетлар деб аталади . Квалитетлар IТ 01, IТ0, IТ1, IТ2, IТ3, . . . ,IТ17 тарзда белгиланади. (IТ: ISO Tolerance- ИСО бўйича жоизлик).

Формула Т = а i 5...17 квалитет жоизликларини ҳисоблаш учун ишлатилади. Бу формулада I Т5 учун а = 7, I Т 6 учун а = 10, I Т7 учун а = 16; I Т8 учун а = 25, I Т9 учун а = 40, I Т10 учун а=64 ва ҳ.к. Юқорида кўриниб турибдики жоизликлар қаторлари махражи  =1,6 га тенг бўлган геометрик прогрессиядан иборат. 8. Асосий оғишлар қаторлари Жоизликлар майдонининг нол чизиғига нисбатан вазияти асосий оғишлар билан характерланади. Тешикларнинг асосий оғишлари лотин алифбоси нинг бош ҳарфлари, валларники эса кичик ҳарфлари билан белгиланади. Кафолатланган тирқишли ўтқазишлар асосий оғишлари: тешик лар ники А, В, С, ..., Н билан , валларники а,в,с, ... , h билан белгиланади Кафолатланган тарангликли ўтқазишлар асосий оғишлари: тешикники R, S, T, U , V, X, Y , Z, ZA , ZB , ZC ҳарфлари билан ва валларники r, s, t, u , v, x, y , z, za, zb, zc ҳарфлари билан белгиланади. ГОСТ 25347-82 да тешиклар учун 72 та жоизлик майдонлари , валлар учун 80 та жоизлик майдонлари қабул этилган. 9. Н ормал ҳарорат Жоизликлар ва ўтқазишлар тизими деталларни ўлчаш ҳамда назорат қилиш маълум ҳароратда амалга оширилиши лозимлигини кўзда тутади. ЖУЯТ да деталларни 20  2  С да назорат қилиниши уқтирилган. Агар цехда ҳароратни 20  2  С тутиб туриш имкони бўлмаса, у ҳолда тузатиш қийматини ҳисоблаб топилади:  t = l (  1  t 1 -  2  t 2 ), бунда l - ўлчанаётган ўлчам, мм;  1 - детал материалининг чизиқли кенгайиши коэффициенти;  2 -ўлчаш воситаси материалининг чизиқли кенгайиш коэффициенти;  t 1 =20  С - t 1 - нормал ҳарорат ва детал ҳарорати айирмаси;  t 2 =20  С- t 2 нормал ҳарорат ва ўлчаш асбоби ҳарорати айирмаси. Ўлчаб топилган ўлчамдан  t нинг қиймати айриш натижасида деталнинг ҳақиқий ўлчами аниқланиди. Квалитетлар ва ўтқазишларнинг чизмаларда белгиланиши Чизмаларда жоизлик майдонлари номинал ўлчамдан кейин лотин ҳарфи (ёки иккита ҳарф) ва рақам билан ёки квалитет номерини белгилайдиган сон билан белгиланади. Масалан,6 50 Н  , 67 40 р  .

Бирикмадаги ўтказиш бевосита номинал ўлчамдан кейин тешик ҳамда вал жоизлик майдонлари каср тарзда белгиланади. Каср суратида тешикнинг жоизлик майдони, махражда валнинг жоизлик майдон ёзилади. Масалан,gН 7 40  ёки 6 7 40 g H  . Чизмаларда чизиқли ўлчамларнинг чакка оғишлари қуйида келтирилган усулларнинг бири билан белгиланиши мумкин: 1) Жоизлик майдонларининг шартли белгилари билан, масалан, 18Н2, 12е8; 2) Чакка оғишларнинг сон қийматлари билан, масалан, 018,0 18  ; 032,0059,0 12  ; 3) Жоизликлар майдонлари ва ундан қавс ичида чакка оғишлар сон қиймати ёзилган белгилар билан, масалан, ) 018,0(7 18  Н ;   032,0 059,0 12  . Ўтқазиш белгиси чакка оғишлар сон қийматларини ҳам қавс ичида ёзиш мумкин, масалан,          025,0050,0 039,0 7 8 40 f Н 11. Чакка калибрлар Чакка калибрлар билан силлиқ цилиндрсимон, конуссимон, резбали, шлицали деталларнинг ўлчамлари, чуқурлик ва чиқиқларнинг ўлчамлари ҳамда юзалар, ўқларнинг ўзаро жойлашуви (вазияти) текширилади. Калибрларда ўлчамларни санаб олиш учун махсус мосламалар бўлмайди ва улар ёрдамида фақат деталларнинг ҳақиқий ўлчами жоизликлар чегарасида бажарилган - бажарилмаганлиги аниқланади. Шу мақсадда калибрлар текширилаётган деталнинг муайян ўлчамларига мослаб ясалади (6-расм). Масалан, 025,0 30  тешик учун мўлжалланган калибрнинг “ПР” (проходной) ёзувли узунроқ бошининг номинал ўлчами 30 мм га тенг этиб олинади, “НЕ” (непроходной) ёзувли калтароқ бошининг номинал ўлчами 30,025 мм га тенг. Шу калибрнинг ПР ёзувли бош тешикдан ўтиб, НЕ ёзувлиси ундан ўтмаса назорат қилинаётган детал ишга яроқли ҳисобланади.

6 – расм. Силлиқ чакка калибрларнинг номинал ўлчамларини аниқлаш схемаси. Калибр ёрдамида деталларни назорат қилиш иши иккита чакка калибрлар ёрдамида деталларни уч гуруҳга саралашдан иборат: 1. Яроқли деталларнинг ўлчамлари йўл қўйилган чегараларда (ПР ёзилган боши ўтади, НЕ ёзилгани эса ўтмайди) бўлади. 2. Валнинг ўлчами йўл қўйилганидан катта, тешикники эса йул қўйилганидан кичик (НЕ ёзилган боши ўтмайди) бўлган детал – тузатиб бўладиган детал деб аталади. 3. Валнинг ўлчами йўл қўйилгандан кам, тешикники эса йул қўйилгандан катта (НЕ ёзувли боши утади), бундай детал тузатиб бўлмайдиган – яроқсиз бўлади. Ишчилар деталларни назорат қилишда ишлатадиган к а л и брла р а иш калибрлари дейилади (Р-ПР – рабочий проходной, Р-НЕ – рабочий непроходной). Завод назоратчилари янги (Р-НЕ) ва қисман ейилган (Р-ПР) калибрлари билан деталларни текширишади. Созла н майдиган калибр – скобаларни текшириш учун ҳамда созланадиган калибр – скобаларни созлаш учун (яъни маълум ўлчамга созлаш учун) назорат калибрлари К-И (контрольные калибри) ишлатилади. Калибрларни ейилишга турғунлигини ошириш учун ўтадиган ва ўтмайдиган бошларини қаттиқ котишмалардан тайёрлаш катта самара беради . Масалан, хромлаштирилган калибрларга нисбатан қаттиқ қотишмадан тайёрланган калибрларнинг ейилишга турғунлиги 25-40 марта ортиқ. Валларни энг кўп тарқалган икки бошли чекка скобалар билан текширилади. Ундан ташқари аниқлиги унчалик катта бўлмаган валларни текшириш учун созланадиган скобалар ҳам ишлатилади. Калибрлар тайёрлаш учун қуйидаги жоизликлар белгиланган: - иш калибр – пробка учун Н; - иш калибр – скоба учун Н 1 ; - назорат калибрлар учун Н р . Фойдаланиш жараёнида калибрларнинг ўтадиган томони аста-секин ейилиши сабабли , шу томон учун ейилиш чегараси белгиланган ( 7-расм га

каранг). Аниқлик квалитети IT 8 гача бўлган деталлар учун қўлланиладиган калибрлар ўлчамлари детал жоизлиги чегарасидан чиқиши мумкин ( 7 - расм ). Бу чиқиш пробка учун « y » ва скоба учун « y 1 » билан белгиланган IT 9, … IT17 квалитетларда ўтадиган калибрлар учун y=y 1 =0 . 7-расм. Калибрлар жоизлик майдонларининг жойлашиш схемаси. Барча ўтадиган калибрларнинг жоизлик майдонлари буюм жоизлик майдони ичига силжитилган бўлиб, калибр – пробка учун бу силжиш қиймати z , калибр скоба учун z 1 билан белгиланди. Калибр жоизликлари ва оғишлари стандартлаштирилган (СТ СЭВ 157—59). Номинал ўлчамлари 180 мм дан ортиқ бўлган ўтмайдиган калибрларни жоизлик майдонлари ҳам детал жоизлик майдони ичига сурилган. Бу сурилиш қуйидагича белгиланган:  - калибр пробка учун,  1 - калибр скоба учун. Ўлчами 180 мм гача бўлган ўтмайдиган калибрлар учун  =  1 =0 калибрларнинг чакка ва ясаш ўлчамларини ҳисоблаш формулалари қуйидагича (180 мм гача). Калибрларнинг ясаш ўлчамлари қуйидаги фармулалар орқали ҳисоблаб топилади: Калибр-пробка учун Ўтувчи, янги Р–ПР = (D min + z + 0,5H) -H. Ўтувчи, ейилган Р-ПР азн = D min - y. Ўтмайдиган Р-НЕ = ( D min + 0,5Н) -Н. Калибр-скоба учун Ўтувчи, янги Р-ПР = 1H 1 1 max ) 0,5H - z - (d  Ўтувчи, ейилган Р-ПР азн = d max + y 1. Ўтмайдиган Р-НЕ = 1H 1 min ) 0,5H - (d  Назорат калибри Ўтувчи,янги К-ПР = Hp- p 1 max ) 0,5H z - (d  . Ўтувчи, ейилган К-ПР изн = pH p H y d    ) 5,0 ( 1 max Ўтмайдиган К-НЕ = . ) 0,5H (d Hp- p min 

АДАБИЁТЛАР: 1. Орипов А.В. Ўзаро алмашинувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар. Т., “Ўқитувчи”, 2001. 2. Нуриев К.К. Ўзаро алмашинувчанлик, метрология ва стандартлаштириш. Тошкент, 2005. 3. Якушев А.И. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., “Машиностроение”, 1986. 4. Серый И.С. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., ПО “Агропромиздат”, 1987. 5. Допуски и посадки. Справочник в 2-х ч.под.ред. В.Д.Мягкова 6-е изд. Л.: «Машиностроение». 1986 г. 6. Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандатлари, 1996-2004 йиллар. 7. П.Р. Исматуллаев ва бошк. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Т., «Узбектстон», 2001. 8. Цитович Б.В. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. Учеб.пособие. М., “Высщая школа”, 1987. 9. Н.С. Козловский, В.М. Ключников. Сборник примеров и задач по курсу «Основы стандартизации, допуски и технические измерения. М., «Машиностроение» 1983.

Похожие

Хиллаштирилган бирикмаларнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва уларни назорат қилиш

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИК

Маҳсулот сифатини назорат қилиш ва баҳолаш

Думаланиш подшипникларининг жоизликлари ва ўтқазишлари

Тишли узатмалар узароалмашиниши уларни назорат килиш