СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИК - Метрология - Рефераты

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИК

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

470 KB

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИК Режа : 1. Стандартлаштириш ва стандартлар. Таърифлар. 2. Ўзаро алмашинувчанлик тўғрисида умумий тушунчалар. 3. Функционал ўзаро алмашинувчанлик. 4. Жоизликлар ва ўтқазишлар тўғрисида асосий тушунча лар . 5. Оғишларнинг чизмаларда белгиланиши.

1. Стандарт ва стандартлаштириш. Таърифлар Стандартлаштириш – бу фан, техника ва иқтисодиёт доирасидаги такрорланувчи масалаларнинг ечимини топиш ва маълум соҳада мақбул даражада тартиблашга йўналтириш билан боғлиқ бўлган фаолиятдир. Ушбу фаолият натижасида оптимал иқтисодий кўрсаткичларга ва меҳнат хавфсизлигига эришилади. Стандартлаштириш натижасида маҳсулот турлари, русумлари, параметрлари, ўлчамлари ва сифати бўйича ҳамда ишлаб чиқариш технологияси, синаш ва назорат қилиш услуби, маҳсулотни жойлаш, русумлаш, саклаш ва бошқаларга меъёрий ҳужжатлар яратилади. Стандарт - бу бир хил маҳсулот гуруҳларига, керак бўлганда аниқ маҳсулотга талаб қўйган, уларни ишлаб чиқариш, қўллаш ва улардан фойдаланиш қоидаларини ўз ичига олган, ваколатли ташкилот томонидан тасдиқланган меъёрий –техник ҳужжатдир. Ўзаро алмашинувчанликнинг қоидаларини амалга оширувчи стандартларни 2 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Машинасозликнинг барча тармоқларига, барча буюм ва деталларга тегишли умумий меъёр (стандарт)лар; 2. Аниқ (конкрет) буюмларнинг ўзаро алмашинувчанлиги амалга оширувчи меъёр (стандарт)лар. ГОСТ 8032-56 “Афзал сонларнинг асосий қаторлари” ва ГОСТ 6636- 69 “Нормал чизиқли ўлчамлар қаторлари” 1-гуруҳ стандартларини тузиш учун асос қилиб олинади. Аниқ (конкрет) буюмлар стандартлари функционал ўзаро алмашинувчанлик талабларини белгилайди. Масалан, думаланиш подшипникларининг геометрик параметрлари (халқалар эни, диаметрлари, шакли ва тайёрлаш аниқлиги), айланиш аниқлиги меъёрлари ва ҳ.к. параметрларига стандартлар ишлаб чиқилган. Ўзаро алмашинувчанлик принципларини саноатга жорий қилиниши халқ хўжалигининг самарадорлигини кескин оширади, маҳсулот таннархини камайтиради. 2. Ўзаро алмашинувчанлик тўғрисида умумий тушунчалар Лойиҳаловчилар машиналардаги, асбоб ва механизмлардаги деталларни ўзаро алмашинадиган қилиб, яъни машинани йиғиш ёки таъмирлашда бирор детални ўша номли ва ўша номерли бошқа деталга алмаштириш мумкин бўладиган қилиб яратишга интиладилар. Машинасозликда ўзаро алмашинувчанлик деб, буюмларни шундай лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш принципи тушуниладики, бунда эркин, яъни муайян машинани кўзда тутмасдан тайёрланган деталларни танламасдан махсус тўғрилаб турмасдан ёки қўшимча ишлов бермасдан тегишли машинани узеллари йигилганда машинанинг унга қўйган талабларига мувофиқ ишлаши таъминланади. Эркин тайёрланган деган иборадан

деталларни турли вақтларда, турли жойларда ишлаб чиқариш тушунилади. Масалан, бирор узелнинг деталини бир шаҳарда, бошқаси эса бутунлай бошқа жойда ишлаб чиқарилган бўлиши, узелни йиғиш эса учинчи шаҳарда бажарилиши мумкин. Ўзаро алмашинадиган деталлар ўлчамлари, шакли, қаттиқлиги, мустаҳкамлиги, кимёвий, электр ва бошқа хоссалари жиҳатдан бир хил бўлиши шарт. Ўзаро алмашинувчанлик тўлиқ ва чала бўлиши мумкин. Тўлиқ ўзаро алмашинувчанликнинг авфзалликлари қуйидагилардан иборат: 1. Машинани лойиҳалаш жараёни енгиллаштирилади. Лойиҳаловчининг ҳар сафар янги детал ёки қисмни ихтиро этиши талаб этилмайди, у стандарт саналган конструктив ечимлардан фойдаланиши мумкин. Лойиҳаловчи деталларга техник талабни ўйлаб чиқмасдан, балки меъёрий ҳужжатлардан бу талабларни танлаб олади. 2. Кенг куламда ихтисослаштириш ва коопирациялаш таъминланади. Деталлар ва қисмларни ҳар хил шахарларда ва давлатларда жойлашган алоҳида цехларда, ҳар хил заводларда ишлаб чиқиш имконияти пайдо бўлади. Ўзаро алмашинувчанлик айрим заводларда алоҳида қисмларни ишлаб чиқариш ва бошқа заводларга етказиб бериш бўйича ихтисослаштириш имкониятини беради. Масалан, думаланиш подшипниклари ихтисослаштирилган корхоналарда тайёрланиб, ҳамма машинасозлик заводларига етказиб берилади. 3. Маҳсулотларнинг таннархи арзонлашади. Бунга ихтисослаштириш ҳисобига эришилади. Агар ишлаб чиқариш айрим деталлар ёки қисмлар бўйича бўлса, қатор йиллар давомида бир хил маҳсулот ишлаб чиқиш учун юқори унумдорликка эга махсус автоматлаштирилган станоклар ишлатилади. 4. Йиғишда поток (оқим) усулини қўллашга имконият туғилади. Ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга бўлган детал ва узелларни конвейерларда йиғиш анча осон бўлади. Йиғиш ишларида роботларни қўллаш имконияти туғилади. 5. Таъмирлаш соддалаштирилади. Ўзаро алмашинувчанлик принципи асосида ишлаб чиқилган маҳсулотнинг заҳира қисмларини ишлаб чиқ ар иш имконияти яратилиб, таъмирлаш ишлари детал ёки қисмни оддий алмаштиришдан иборат бўлади. Демак, машинанинг туриб қолиш вақти камаяди, ундан самарали фойдаланиш таъминланади. Тўлиқ ўзаро алмашинувчанлик жоизликлари 6-квалитетдан юқори бўлмаган деталлар ва унчалик кўп деталлардан ташкил топмаган алоҳида узелларда қўлланилади. Чала ўзаро алмашинувчанликни майда серияли буюмлар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Шунингдек, бундай хилдаги ўзаро алмашинувчанлик техник жиҳатдан бажарилиши қийин, юқори аниқликка эга бўлган бирикмаларни ишлаб чиқаришда ҳам ишлатилади (ички ёнув

двигателларининг поршен-гилза бирикмаси, ёқилғи насосининг плунжер- гилза бирикмаси ва бошқалар). Чала ўзаро алмашинувчанлик дан қуйидаги ҳолларда фойдаланиш мақсадга мувофи қ ҳисобланади: 1. Кенгайтирилган жоизлик бўйича тайёрланган деталларни (селектив) гуруҳлаб (селектив) йи ғ ишда улар тор (гуруҳланган) жоизликлар бўйича бир хил номли гуруҳларга ажратилади, ўлчанади ва йиғилади. 2. Бирикмаларни компенсаторлар билан созлаш. Бу иш маҳсулотнинг нормал ишлаши (функциясини бажариши) учун ўлчамлар занжирларининг туташтирувчи звеносининг йиғма хатолиги билан шу звено учун рухсат этилган хатолик орасидаги фарқни олиб ташлаш учун қўлланилади. Чала ўзаро алмашинувчанлик деталларни тайёрлашда жоизлик қийматларини оширишга имкон беради . У т ў ли қ ўзаро алмашинувчанликни таъминлаш техник жиҳатдан имконсиз, ёки иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофи қ бўлмаган ҳолларда ишлатилади. Ташқи ўзаро алмашинувчанлик – бу йи ғ ма қисмнинг ташқи бириктирувчи ва эркин ўлчамлари ёки фойдаланиш (эксплуатацион) параметрлари бўйича ўзаро алмашинувчанлигидир. Масалан думаланиш подшипниги яроқсиз бўлиб қолса унинг ўрнига худди шу хил ва ўлчамдаги бошқа подшипник қўйиш мумкин. Агар электр двигател ишдан чиқса, у бошқаси билан алмаштирилади. Иккала ҳолатда ҳам йиғма қисмлар ташқи ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эгадир. Бу мисолларда подшипник ташқи ва ички халқаларининг диаметри, электр двигател эса қуввати, айланишлар сони бўйича ташқи ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга. Ички ўзаро алмашинувчанлик – бу маҳсулотни ёки йиғма қисмни ташкил этувчи айрим деталлар ёки механизмларнинг ўзаро алмашинувчанлигидир. Масалан, двигателнинг ички ўзаро алмашинувчанлиги унинг ташкил этувчи деталларининг ўзаро алмашинувчанлиги билан аниқланади. Агар бир нечта хил подшипниклар деталларга ажратилса – да уларни аралаштириб яна йиғилса, хамма подшипниклар ҳам техник талабга тўла жавоб беради деб бўлмайди, чунки, унинг деталлари ички ўзаро алмашинувчанлик хусусиятига эга эмас. Ишлаб чиқаришнинг ўзаро алмашинувчанлик даражаси ўзаро алмашинувчанлик коэффициенти орқали тавсифланади: ум у у М М K  бунда К у - ўзаро алмашинувчанлик коэффициенти; М у - ўзаро алмашинувчан таркибий қисмларини нг деталларини т айёрлашга сарфланадиган меҳнат; М ум - буюмни тайёрлашга сарфланган меҳнат; К у – нинг бирга яқинлашиш даражаси корхонанинг тахникавий маданиятини объектив кўрсатади. 3. Функционал ўзаро алмашинувчанлик

Фойдаланиш мобайнида буюмларнинг ўз функционал вазифаларини ёки фойдаланиш кўрсаткичларини оптимал равишда, сифатли бажаришини таъминлайдиган ўзаро алмашинувчанлик функционал ўзаро алмашинувчанлик дейилади. Машиналар ва буюмларнинг фойдаланиш кўрсаткичларига таъсир этадиган геометрик, электр, механиқавий кўрсаткичлар функционал кўрсаткичларга киради. Масалан, цилиндр ва поршен орасидаги тирқиш (функционал параметр) двигател қувват (фойдаланиш кўрсаткич) ига жуда катта таъсир этади. Электродвигател роторининг айланиш частотаси (фойдаланиш кўрсаткичи) га ротор ва статор орасидаги тирқиш (функционал параметр) таъсир этишини математик формула билан исботлангани маълум. Функционал ўзаро алмашинувчанликни машинани лойиҳасини ишлаб чиқилаётган пайтдан бошлаб амалга ошириш керак: 1) фойдаланиш кўрсаткичларининг номинал қийматлари аниқланиб, рухсат этилган оғишлар топилади; 2) фойдаланиш кўрсаткичларига биринчи навбатда таъсир этадиган асосий узеллар ва деталлар аниқланади; 3) ушбу деталлар ва узеллар учун шундай материаллар ва ишлаб чиқариш технологияси танланадики, натижада уларнинг ишончлилиги ва ишлаши вақти оптимал бўлишига эришилади; 4) сўнгра функционал параметрлар аниқланиб уларга оптимал оғишлар белгиланади. Функционал ўзаро алмашинувчанликда кинематик параметрлар (деталлар, узелларнинг ҳаракат қонунлари) ҳам ўзаро алмашинувчан бўлиши шарт. Маҳсулотларнинг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлашда жоизликлар ва ўтқазишларнинг ягона тизими муҳим рол уйнайди. 4. Жоизликлар ва ўтқазишлар тўғрисида асосий тушунчалар Ҳар қандай машина айрим детал ва узеллардан иборат. Бири иккинчисига кирадиган икки детал бирикмасида қамровчи ва қамралувчи сиртлар мавжуд. 2-расм. Силлиқ цилиндрсимон ва ясси сиртли деталлардан ташкил топган бирикмаларнинг схемалари.

Цилиндрсимон бирикмаларда (2 – расм, а) қамровчи сирт тешик деб, қамралувчи сирт вал деб аталади. Атамаларни шартли равишда қамровчи ва қамралувчи ясси сиртли детал бирикмаларга нисбатан ҳам ишлатилади (2 – расм, б). Оғишларнинг ҳисоблаш боши бўлиб хизмат қиладиган ва чакка ўлчамлар унга нисбатан аниқланадиган, жоизлик қийматлари кўрсатилмаган ўлчамга номинал ўлчам дейилади. Тешик номинал ўлчами D ҳ арфи билан, вал номинал ўлчами d билан белгиланади. Детал ва туташманинг номинал ўлчами қуйидагича аниқланади: деталлар мустаҳкамликка ҳисобланади ва аниқланган қийматларни ГОСТ 6636-69 бўйича яхлитланади. Ўлчамларни йирик градацияли қаторлардан танлаш мақбул ( R 10 қаторига кўра R 5 қатори, R 20 қаторига кўра R 10 қатори, R 40 қаторига кўра R 20 қатори афзалроқдир). Жоиз хатолик билан ўлчаш натижасида аниқланган ўлчамга ҳ ақиқий ўлчам дейилади. Ҳақиқий ўлчам рухсат этилган энг катта ( D max , d max ) ва энг кичик чакка ўлчамлар ( D min , d min ) оралиғида ёки уларга тенг бўлиши мумкин. Деталнинг хақиқий ва номинал ўлчамлари ўртасидаги алгебраик айирма ҳ ақиқий оғиш дейилади. Энг катта чакка ва номинал ўлчамлар ўртасидаги айирма юқори оғиш дейилади. Валнинг юқори оғиши es , тешикники ES ҳарфлари билан белгиланади. Энг кичик чакка ва номинал ўлчамлар ўртасидаги айирмага қуйи оғиш дейилади. Вал қуйи оғиши ei , тешикники - EI ҳарфлари билан белгиланади (3 – расм, а) . 3- расм . Силлиқ цилиндрсимон бирикма деталларининг жоизлик майдонлари жойлашиш схемалари.

Рухсат этилган энг катта ва энг кичик чакка ўлчамлар ўртасидаги айирмага жоизлик деб аталади. Валнинг жоизлиги Td билан, тешикники – ТD билан белгиланади. Чизмада деталнинг жоизлик майдони тўғри бурчак шаклда тасвирланади (3- расм, б). Мусбат қийматли чакка оғишлар ихтиёрий масштабда нол чизиғининг юқорисида, манфий қийматлиси нол чизиғидан қуйида қўйилади. Номинал ва чакка ўлчамлар, тешик ҳамда валларнинг жоизликлари ўрталаридаги боғланишлар қуйидаги формулалар билан ифодаланади: D max = d н.б. + ES; d max = d н.б. + es; D min = d н.б. + EI ; d min = d н.б. + ei; TD = D max +D min ; Td = d max -d min; TD = ES-EI; Td = es-ei. Ўтқазиш деганда, деталларни ўзаро бириктирганда улар орасида ҳосил бўладиган тирқишлар ёки тарангликлар қиймати билан аниқланадиган бирикма хусусияти тушунилади. Йиғишга қадар вал ўлчами тешик ўлчамидан катта бўлса, вал ҳамда тешик ўлчамларининг ўзаро фарқига таранглик дейилади. Тешик ўлчами вал ўлчамидан катта бўлса, тешик ҳамда вал ўлчамларининг ўзаро фарқи тирқиш дейилади. Бирикмалардаги тирқиш ва таранглик ҳамда ўтқазишнинг жоизлик қийматлари қуйидаги формулалар билан ҳисобланади. Энг катта тирқиш: S max = ES – ei. Энг кичик тирқиш: S min = EI – es. Ўртача тирқиш: S УР = ( S max + S mшт ) / 2. Энг катта таранглик: N max = es – EI. Энг кичик таранглик: N min = ei – ES. Ўртача таранглик: N УР = (N max + N min ) / 2. Ўтқазиш жоизлиги: ТУ = Т D + Т d . 4. Оғишларнинг чизмаларда белгиланиши Машинасозлик чизмаларида чизиқли номинал ва чакка ўлчамлар ҳ амда уларнинг оғишлари ГОСТ 2.307-68 га мувофиқ миллиметрларда қўйилади, масалан, 070.0109.0 50  ; 025.0008.0 50  ; 017.0045.0 50  , бурчак ўлчамлари ва уларнинг чакка оғишлари – градиусларда, минутларда ёки секундларда ёзилади, масалан, 0 0 30′40″. Жоизликларнинг жадвалларида чакка оғишлар микрометрларда берилади. Оғишларнинг абсолют қийматлари

тенг бўлса улар – номинал ўлчам ёнида бир марта ± белги билан ёзилади, масалан, 60±0,2; 120 0 ±10 0 . Қиймати 0 га тенг оғиш чизмада кўрсатилмайди, унда фақат битта оғиш ёзилади – мусбат қийматлиси юқори оғиш ўрнига, манфий қийматлиси қуйи оғиш ўрнига, масалан, 200 -0,2 ; 200 +0,2 .

АДАБИЁТЛАР: 1. Орипов А.В. Ўзаро алмашинувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар. Т., “Ўқитувчи”, 2001. 2. Нуриев К.К. Ўзаро алмашинувчанлик, метрология ва стандартлаштириш. Тошкент, 2005. 3. Якушев А.И. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., “Машиностроение”, 1986. 4. Серый И.С. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., ПО “Агропромиздат”, 1987. 5. Допуски и посадки. Справочник в 2-х ч.под.ред. В.Д.Мягкова 6-е изд. Л.: «Машиностроение». 1986 г. 6. Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандатлари, 1996-2004 йиллар. 7. П.Р. Исматуллаев ва бошк. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Т., «Узбектстон», 2001. 8. Цитович Б.В. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. Учеб.пособие. М., “Высщая школа”, 1987. 9. Н.С. Козловский, В.М. Ключников. Сборник примеров и задач по курсу «Основы стандартизации, допуски и технические измерения. М., «Машиностроение» 1983.

Похожие

СТАНДАРТЛАШТИРИШ

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА МАХСУЛОТ СИФАТИ

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Стандартлаштириш идоралари ва хизматлари

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ХАКИДА