СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА МАХСУЛОТ СИФАТИ - Метрология - Рефераты

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА МАХСУЛОТ СИФАТИ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА МА Х СУЛОТ СИФАТИ Режа: 1. Асосий атамалар ва тушунчалар; 2. Маҳсулот сифатининг техник-иқтисодий кўрсаткичлари; 3. Маҳсулот сифатини назорат қилиш; 4. Маҳсулот сифатини бошқариш тизими; 5. Стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш.

1. Асосий атамалар ва тушунчалар Маҳсулот сифати – ўз вазифаси (қўлланилиши)га кўра маълум даражада муайян эхтиёжни қондиришга яроқлилигини кўрсатадиган хоссалари мажмуасидир. (ГОСТ 15467- 70 бўйича). Бу таърифдан шундай хулоса келиб чиқадики, маҳсулот сифати жамият эхтиёжидан келиб чиқади. Баъзи бир мамлакатда сифатли ҳисобланган маҳсулот бошқа бир мамлакатда ундай маҳсулотга эхтиёж бўлмаслиги мумкин (миллий традициялар бўйича) ва у шу жамият учун сифатли ҳисобланмайди. Лекин ҳамма маҳсулотларга бу мисол тўғри келмайди. Масалан, сифатли рангли телевизорлар, автомашиналар, видео-, радио техникалар ва ҳ.к. Маҳсулот сифати ишлаб чиқаришнинг техник даражасига боғлиқ ва жуда кўп факторлар билан аниқланади: конструкциянинг такомиллиги, стандартлаштириш ва агрегатлаштириш даражалари ва ҳ.к. Барча халқ хўжалиги маҳсулоти биринчи ва иккинчи класс маҳсулотларига бўлинади. Биринчи классга хомашё, яримфабрикатлар, материаллар, ёнилғи, озиқ-овқат, ўғит ва бошқалар киради (бу маҳсулотлар турлича фойдаланилади). Иккинчи классга ресурслари ишлатиладиган маҳсулотлар киради: машина, прибор, видиотехника ва ҳ.к. Маҳсулотлар гуруҳлар бўйича қуйидагиларга бўлинади. 1-гуруҳ : Хом ашё ва ёқилғилар, рудалар ва уларнинг концентратлари, табиий қурилиш материаллари ва х.к 2-гуруҳ: Мойлаш материаллари, заготовкалар, прокатлар, ҳар хил кимёвий маҳсулотлар, медицина дорилари ва ҳ.к. 3-гуруҳ : Атир-упалар, консервалар (банкаларда), баллондаги газлар ва ҳ.к. 4-гуруҳ: Таъмирланмайдиган буюмлар: электровакуумли ва ярим ўтказгичли приборлар, резисторлар, конконденсаторлар, керамик плиталар ва ҳ.к. 5-гуруҳ : Тамирланадиган буюмлар машиналар, мебел ва бошқалар. Маҳсулотларни класслар ва гуруҳларга бўлишдан мақсад уларнинг сифат кўрсаткичларини аниқлашни ҳамда стандарт тузишни енгиллаштиради. 2. Маҳсулот сифатининг техник - иқтисодий кўрсаткичлари Маҳсулот сифатини унинг хоссаларини сон жиҳатдан характерлаб, объектив баҳолаш мумкин. Квалиметрия маҳсулот сифатини аниқлашнинг назарий асослари ва сон кўрсаткичларини аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Квалиметриянинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

-маҳсулот сифати миқдорий кўрсаткичларини баҳолаш усулларини ишлаб чиқиш; -вақт утиши бўйича маҳсулот сифати ўзгаришини ҳисобга олиш усулини яратиш; Маҳсулот сифати қуйидаги праметрлар билан характерланади. 1. Маҳсулот сифатининг якка кўрсаткичлари : меҳнат унумдорлиги; тезлик; юк кўтариш қобилияти ва ҳ.к. 2. Маҳсулот сифатининг комплекс кўрсаткичлари. Бу кўрсаткич маҳсулот сифатининг бир неча хоссаларини характерлайди. Масалан: буюмнинг тайёрлик коэффициенти (коэффициент готовности изделия). Бу кўрсаткич бир вақтни ичида буюм бузилмасдан ишлаши (безотказность) ва таъмирлашга яроқлилигини (ремонтопригодность) характерлайди: К = Т/ Т+Т ур , бунда Т - буюм бузилгунча (ишламай қолгунча) ишлаш вақти; Т ур - буюмни тамирлаш учун ўртача сарфланган вақт. Маҳсулот товар нави (сорти) комплекс кўрсаткич бўлиб, унинг бир қатор хоссаларини ўз ичига олади. Масалан, пахтанинг товар нави (сорти) толанинг узилиш кучи, ташқи кўриниши, пишиқлиги, ифлослиги, намлиги ва бошқа бир қатор хоссаларини ўз ичига олади. Маҳсулот сифатини иқтисодий жиҳатдан баҳолайдиган кўрсаткич - интеграл кўрсаткичдир . Интеграл кўрсаткич маҳсулотнинг фойдали томонларининг йиғиндисини уни яратиш, фойдаланиш ва истеъмол қилиш учун сарф бўлган харажатга нисбати орқали ифодаланади:, П Э С КИ   бунда К и – сифатнинг интеграл (комплекс) кўрсаткичи, сўм/т.км. С - машинанинг таннархи (себестоимость), сўм, Э - фойдаланиш давридаги чикимлар (эксплуатацтонные расходы), сўм; П - машина пробеги (шу муддатда) т.км. Бу эса маҳсулот сифатининг рентабеллиги, яъни сарф қилинган пулдан сўмма фойдани белгилайди. Сифатнинг умумлаштирилган кўрсаткичлари. Бунга алоҳида- алоҳида кўрсаткичлар йиғиндиси киради. Алоҳида - алоҳида кўрсаткичлар бир хил бирликларга эга бўлиши керак. Ёхуд нисбий ўлчамсиз бирликларда бўлиши лозим. Бунда ҳар қайси кўрсаткичнинг таъсири коэффицентларда (баллар билан) ифодаланади. Барча техник иқтисодий кўрсаткичлар қуйидаги гуруҳлар бўйича классификация қилинади: -маҳсулот вазифалари бўйича кўрсаткичлар; -ишончлик кўрсаткичлари; -технологик жараёнлар бўйича кўрсаткичлар; -эргономик кўрсаткичлар; -эстетик кўрсаткичлар; -стандартлаштириш ва унификациялаштириш кўрсаткичлари;

-патент - хуқуқий кўрсаткичлар. Маҳсулот вазифалари бўйича кўрсаткичлар: -меҳнат унумдорлиги; -энергия истеъмол қилишлиги; -оғирлиги (материал сарфланганлиги) ; -машинанинг универсаллиги ва ҳ.к. Маҳсулот ишончлилиги кўрсаткичлари: -бузилмасдан ишлаши (безопасность); -кўп ейилмасдан ишлаши (долговечность); -таъмирлашнинг осонлиги (ремонтопригодность). Эргономик (грекча ergon - иш ва nomes - қонун) кўрсаткичлар: - машинани бошқаришнинг қулайлиги; - хавфсиз бошқариш мумкинлиги; - машинанинг гигиена сифатидан қулайлиги; - психологик кўрсаткичлар; - физиологик кўрсаткичлар. Эстетик кўрсаткичлар: -маҳсулотнинг ташқи кўриниши; -машинанинг атроф-муҳитга билан уйғунлиги; -машинанинг ташқи пардози. 3. Маҳсулот сифатини назорат қилиш усуллари Сифат кўрсаткичлари объектив (ўлчаш, ҳисоблаш) ва субъектив (органалептив-хидлаш, пайпаслаб қуриш, социологигик, эксперт) усуллар билан аниқланиши мумкин. Ўлчаш усулида маҳсулот сифати ўлчаш воситалари ёрдамида аниқланади: тарозилар, расходомерлар, спидомерлар ва ҳ.к. Ҳисоблаш усули. Маҳсулот сифати бу усулда назарий ва эмперик кўрсаткичларнинг маҳсулот сифат кўрсаткичлари билан боғланиши орқали амалга оширилади. Ҳисоблаш усулидан маҳсулотнинг лойиҳасини тузишда фойдаланилади. Маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари ўртасидаги боғланиш ҳам шу усулда аниқланади. Масалан, машинанинг Ф.И.К. ни топиш, 1 км га сарфланган ёқилғи, меҳнат унумдорлигини аниқлаш орқали буюм сифати аниқланади. Кайд қилиш усули. Маҳсулотни мунтазам равишда кузатиш, ҳодисаларини, буюмларни ва харажатларни ҳисобга олиш кайд қилиш усулининг асоси ҳисобланади. Масалан, маҳсулотнинг яроқсизлигини аниқлашда ундаги нуқсонларнинг сони ва ҳажми ҳисобга олинади. Машинани вақти-вақти билан бузилиши (ишламай қолиши) ҳисобга

олинади. Маҳсулот сифатини бошқаришда мана шундай ахборотларга эътибор берилади. Социологик усул - истеъмолчиларнинг маҳсулот сифатига берган баҳоларини йиғиш ва билдирилган фикрларни таҳлил қилиш асосида унинг сифатига баҳо бериш усулидир. Бунда истеъмолчиларга анкеталар тарқатилади, фикрлари сўраб олинади, махсус конференция, йиғилишлар, дегустация, кургазмалар ўтказилади. Эксперт усули. Маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари мутахассис экспертларнинг қарорига асосан аниқланади. Кўпинча маҳсулотнинг сифатини объектив усулларда аниқлаш қийин бўлган тақдирда эксперт усулидан фойдаланилади. Бу усул кўпинча маҳсулотнинг сифати органолептив усулда аниқланганда керак бўлади. Маҳсулот сифатини эксперт усулда аниқлашда мутахассислардан иборат комиссия тузилади ва ушбу комиссиянинг умумий қарори тасдиқланади. Оргонолептик усул кўпинчалик қишлоқ хўжалик, тўқимачилик маҳсулотларини сифатини аниқлашда асосий усул ҳисобланади. Бу усулда кишининг сезги органлари ўлчаш асбоблари (кўриш, таъм ва ҳид билиш, эшитиш, қаттиқликни сезиш ва бошқалар) бўлиб хизмат қилади. Органолептик усул оддий бўлиб, махсус асбоб-ускуналар талаб қилмайди. Шу билан бирга унинг бир қатор камчиликлари ҳам бор. Бу усулда маҳсулот сифатини аниқлашда сифат кўрсаткичлари нисбий характерга эга бўлиб, у тўғрисида тўлиқ малумотга эга бўла олмаймиз. Органолептик усулда маҳсулотнинг сифатини аниқлашда маҳсулот партияси кўздан кечирилади ва шундан кейин идишлар очилиб маҳсулотнинг аҳволи, кўриниши, катта-кичиклиги, ранги ва туси, ҳиди, хушбуйлиги, таъми кабилар аниқланади. Маҳсулотни оргонолептик баҳолашда жойнинг ёруғлиги, маҳсулотни текширувчилар сони ва синовчиларнинг малакалари каби омиллар катта таъсир кўрсатади. Маҳсулотни сифатини оргонолептик усулда аниқлашда эталонлардан ва стандарт намуналардан хам фойдаланилади. 4. Маҳсулот сифатини бошқариш тизими Маҳсулот сифатини бошқариш деганда бошқариш идоралари ва бошқарилувчи объектларнинг маҳсулот сифатини бошқаришда моддий- техника ва ахборот воситалари ёрдамида ўзаро боғланишнинг мажмуи тушунилади. Шунинг учун бу тизим ўзаро боғланган маҳсулотни сифатини бошқаришни таъминлайдиган ташкилий, техникавий, иқтисодий ва ижтимоий тадбирларнинг йиғиндиси сифатида кўзда тутилган бўлмоғлиги лозим. Бошқаришнинг асосий мақсади эса маҳсулот сифатини керакли даражагача эришилишини таъминлаш хисобланади.

Маҳсулот сифатини бошқариш ўзида қуйидаги бошқариш даврининг умумлашган элементларини ўз ичига олади: - олдиндан айтиб бериш ва режалаштириш; - ишларни ташкил қилиш; - ўзаро мувофиқлаштириш ва тартибга солиш; - фаол ҳаракатни рағбатлантириш; - назорат, ҳисоб-китоб ва таҳлил қилиш. Маҳсулот сифатини бошқариш тизимидаги бошқариш жараёнлари икки гуруҳга бўлинади: 1. Ишлаб чиқариш тизимини юқори даражага ўтказувчи (маҳсулотнинг юқори техникавий даражасини ва сифатини яратиш ҳамда ўзлаштиришини таъминловчи) гуруҳи; 2. Ишлаб чиқариш тизимидаги турғунликни ушлаб туриш ва ўзлаштирилган маҳсулот ишлаб чиқарилишини режалаштирувчи сифат даражасини таъминлаш гуруҳи. 5. Стандартлаштиришнинг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш Стандартлаштиришнинг иктисодий самарадорлиги аниқлаш RD 50- 652-87, RUZ 51-055-97, ГОСТ 20779-75 «Стандартлаштиришнинг иктисодий самарадорлигини аниқлаш усуллари» ва ГОСТ 20780-75 «Амалдаги стандартнинг ҳақиқий иқтисодий самардорлигини аниқлаш усуллари»га биноан амалга оширилади. Стандартлаштиришнинг иктисодий самарадорлиги – бу пул ёки табиий шаклда ифодаланган, ижтимоий ишлаб чиқаришда стандартни жорий қилиш натижасида ва бунинг учун зарур харажатларни ҳисобга олган ҳхолдаги тирик ҳамда моддийлаштирилган меҳнатни иқтисод қилишдир. Лойиҳалаш босқичида стандартлаштиришнинг иктисодий самардорлиги лойиҳалаш ишлари ҳажмини, меҳнат сиғимини, нархи ва лойиҳалаш муддатларини қисқартириш ҳисобига қуйидаги асосларда эришилади: - лойиҳа-конструкторлик ишлари ташкиллаштирилишини яхшилаш; - стандарт техник ҳужжатнинг кўп марталаб ишлатилиши; - стандарт шартли график тасвирлашни қўллаш; - стандарт ҳисоблаш услублардан фойдаланиш; - нусха кўчириш ишлари ҳажмини камайтириш; - техник архивларда сақланувчи ҳужжатлар ҳажмини камайтириш; - стандартларга тўла мос ҳолда лойиҳаларни навбатдаги қайта ишлашга харажатларни қисқартириш; - янги чиқариладиган техник ҳужжатни келишиш ва тасдиқлашда кетадиган вақтни қисқартириш. Ишлаб чиқариш босқичида иктисодий самрадорлик маҳсулотнинг серияли (ялпилик даражаси) ни ҳисобга олган ҳолда аниқланади. У қуйидагиларни ҳисобга оладиган иқтисоддан иборат: - материал сиғимини камайтириш;

- жараёнларнинг меҳнат сиғимини пасайтириш; - ихтисослаштирилган ишлаб чиқариш корхоналарида қисмлардан йиғишни қўллашни кенгайтириш; - бирхиллаштириш (унификациялаштириш); - фонд сиғимини камайтириш; - электр энергия ва ёқилғи солиштирма харажатини камайтириш; - маҳсулотни чиқариш натижасида унинг бирлигига тўғри келувчи шартли-доимий харажатлар қисмини камайтириш. Фойдаланиш босқичида иктисодий самарадорлик қуйидагилар асосида истеъмолчининг харажатларини камайтиришдан қўшиладиган самара ҳисобига олинади: - маҳсулот сифати ва техник даражасини ошириш; - бир стандарт маҳсулот билан бир нечтасини алмаштириш; - маҳсулотнинг ишлаш муддатини кўпайтириш; - маҳсулотнинг ишончлилигини ошириш; - солиштирма энергия сиғимини, ёқилғи, сув ва қўшимча материаллар сарфини камайтириш; - хизмат қилувчи ходимлар сони ва унинг малакасини пасайтириш; - таъмирлаш ишлари нархини пасайтириш; - эҳтиёт кисмларига ва назорат-созловчи аппаратларга бўлган талабни камайтириш. Буюмларнинг стандартлаштириш самарадорлигини уларни лойиҳалаш, ишлаб чиқариш ва фойдаланиш (эксплуатация) босқичларида ҳисоблашда база (асос) сифатида амалдаги стандартлар параметрлари қабул қилиниши лозим. Стандартлаштиришдан олинадиган умумий иктисодий самара (Э УМ ) қуйидаги формула орқали аниқланади:, 1  n i i УМ Э Э бунда: n - умумий иқтисодий самаранинг ташкил этувчи элементлари сони. Стандартлаштиришдан кейинги буюмнинг таннархи бунда: С 1 ва С 2 – буюмнинг стандартлаштирилишигача ва ундан кейинги таннархлари; В – стандартлаштиришдан кейинги буюмнинг ишлаб чиқариш ҳажми (дона ҳисобида).

АДАБИЁТЛАР: 1. Орипов А.В. Ўзаро алмашинувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар. Т., “Ўқитувчи”, 2001. 2. Нуриев К.К. Ўзаро алмашинувчанлик, метрология ва стандартлаштириш. Тошкент, 2005. 3. Якушев А.И. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., “Машиностроение”, 1986. 4. Серый И.С. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., ПО “Агропромиздат”, 1987. 5. Допуски и посадки. Справочник в 2-х ч.под.ред. В.Д.Мягкова 6-е изд. Л.: «Машиностроение». 1986 г. 6. Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандатлари, 1996-2004 йиллар. 7. П.Р. Исматуллаев ва бошк. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Т., «Узбектстон», 2001. 8. Цитович Б.В. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. Учеб.пособие. М., “Высщая школа”, 1987. 9. Н.С. Козловский, В.М. Ключников. Сборник примеров и задач по курсу «Основы стандартизации, допуски и технические измерения. М., «Машиностроение» 1983.

Похожие

СТАНДАРТЛАШТИРИШ

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ВА ЎЗАРО АЛМАШИНУВЧАНЛИК

Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

Стандартлаштириш идоралари ва хизматлари

Маҳсулот сифати ва сифатни бошқариш