Paxta tolasining sifatini aniqlash usullari - Метрология - Рефераты

Paxta tolasining sifatini aniqlash usullari

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

852.5 KB

Paxta tolasining sifatini aniqlash usullari Reja: 1. Paxta tolasining texnikaviy shartlari 2. Toylanmagan tola va toylardan namunalar tanlab olish va sinov o’tkazish 3. Tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash 4. Paxta tolasining pishib etilganligini aniqlash 5. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash 6. Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash 7. Paxta tolasining uzunligini aniqlash 8. Paxta tolasi namligining massaviy nisbatini aniqlash

Paxta tolasining texnikaviy shartlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O’zbekiston paxta tolasini sertifikatlashtirish «Sifat» markazi tomonidan ishlab chiqilgan. Standartlashtirish bo’yicha «Paxta» Texnik qo’mitasi tomonidan kiritilgan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish O’zbekiston Davlat markazi tomonidan tasdiqlanadi va joriy etiladi. Qo’llanish doirasi Ushbu standart paxta korxonalarida paxtani qayta ishlashda olinadigan paxta tolasiga joriy etiladi. Standart talablari majburiydir va sertifikatlashtirish maqsadlariga yaroqli. Me’yoriy taqdimotlar Ushbu standartda quyidagi standartlarga taqdimotlar qo’llaniladi: O’z DSt 614- Paxta tolasi. Namuna tanlab olish usullari. O’z DSt 618- Paxta tolasi. Pishib yetilganlikni aniqlash usullari. O’z DSt 619- Paxta tolasi. Solishtirma uzilish kuchini aniqlash usullari. O’z DSt 620- Paxta tolasi. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash usullari. O’z DSt 625- Paxta tolasi. Rangi va tashqi ko’rinishini aniqlash usullari. O’z DSt 632- Paxta tolasi. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash usullari. O’z DSt 633- Paxta tolasi. Uzunligini aniqlash usullari. O’z DSt 634- Paxta tolasi. Namlikning massaviy nisbatini aniqlash usullari. O’z DSt 741- Paxta tolasi, paxta momig’i, paxta tozalash korxonalarining o’lik aralashgan chiqindilari va paxtaning kalta momig’i aralashgan chiqindilari. O’rash, belgi qo’yish, tashish va saqlash. Ta’riflar, belgilashlar va qisqartirishlar Mazkur standartda quyidagi atamalar, ta’riflar va belgilashlar qo’llaniladi:

Klassyorlik usuli - paxta tolasiga navi va sinfi bo’yicha organolentik baho berishdir, bunda tola tashqi ko’rinishi bo’yicha belgilan-gan tartibda tasdiqlangan namunalar bilan solishtiriladi hamda uning shtapel uzunligi qo’lda tortilgan shtapel bilan aniqlanadi. Asbob yordamida faqat mikroneyr ko’rsatkichi aniqlanadi. Bu usul har to’dadan 10 % ni nazorat qilishda qo’llaniladi, lekin toyma-toy sinovlarda ham foydalanilishi mumkin. HVI (Eych Vi Ay) - paxta tolasining uzunlik, uzunlik bo’yicha bir xillik aniqlik uzulishidagi uzayish, mikroneyr rang va ifloslanish ko’rsatkichlari bo’yicha yuqori samarador High Volume Instruments sinovlari o’lchash tizimining qisqartirilgan nomlanishi (rasm). rasm. HVI tizimi Tashqi ko’rinish namunalari paxta tolasining aniq bir navi va sinfiga xos bo’lgan rang, dog’lar mavjudligi, tuzilishi hamda ifloslanganlik jihatidan sifat ta’riflari majmuini ifodalovchi, belgilangan tartibda tasdiqlangan paxta tolasi namunalari. Namunalar uzun tolali va o’rta tolali paxta tolasi uchun alohida tayyorlanadi. Maxsus qo’llaniladigan usullar - paxta tolasi kam namuna asosida asbob yordamida sinashning an’anaviy usullari. Bunda paxta tolasining turli toylaridan yoki tekshirilayotgan andazaning turli joylaridan tanlab olingan namunalar miqdorini ko’p marotaba o’rtacha holga keltirish va kamaytirish yo’li bilan sinov namunasi olinadi. Ko’p mehnat va vaqt talab qilishi, sinalayotgan namunaning

kam miqdori bilan ajralib turuvchi bu usullar paxta tolasini sertifikatlash maqsadlari uchun yaroqsizdir. Mazkur usullar paxta xomashyosini baholashda, seleksiyachilar ishida paxta korxonalarida va to’qimachilik korxona-laridagi texnologik jarayonni nazorat qilishda qo’llaniladi. Mikroneyr ko’rsatkichi - Mikroare (Mic) paxta tolasi namunasining havo o’tkazuvchanligiga qarab tolaning ingichkaligi va pishib yetilganligini ta’riflash. Yuqori o’rtacha uzunlik - Upper Half Mean Length (UHM) -tekshirilayotgan namuna massasining yarmini tashkil qiluvchi eng uzun tolalarning o’rtacha uzunligi bo’lib, duymda yoki mm da ifodalanadi. Bu atama mazmuni «Yuqori yarim o’rtacha uzunlik» deb qilingan noto’g’ri tarjimasidan ham ma’lum. 1/32 dyuymdan iborat shtapel uzunlik - Staple Length 32nds (Staple) tolaning uzunligi bo’lib, u klassifikator tomonidan qo’lda tortilgan parallel tolalar shtapelini vizual, ya’ni ko’z bilan ko’rib aniqlanadi va 1/32 duymda (masalan, 1/32), yoki kodda 1/32 oralig’iga barobar miqdordagi kodda aniqlanadi, ushbu misolda -33 ga barobar. O’rtacha uzunlik - Mean Leng th (ML) - namunadagi barcha tolalarning o’rtacha uzunligi. Uzunlik bo’yicha bir xillik indeksi - Uniformity Index (Unf) -tolalar o’rtacha uzunligining yuqori o’rtacha uzunlikka nisbati bilan belgilanuvchi ta’rif bo’lib, foiz hisobida ifodalanadi. Kalta tolalar indeksi - Short Fiber Index (SFI) - namunadagi uzunligi 0,5 duymdan (12,7 mm) kalta bo’lgan tolalar ulushi bo’lib, foiz hisobida ifodalanadi. Nur qaytarish koeffitsiyenti - Reflectance (Rd) - sinalayotgan paxta tolasi namunasi yuzasidan qaytgan yorug’lik miqdori, foiz hisobida ifodalanadi. Sarg’ishlik darajasi - Yellowness (+b) - sinalayotgan namuna tarkibida sarg’ishlik darajasi. Tresh kod - Nrash Code (T) - notolaviy aralashmalar bilan ifloslanganlik ko’rsatkichi, iflos aralashmalar maydonini 10 ga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Masalan, agar iflos aralashmalar maydonining ulushi 0,4 % ni tashkil etsa, Tresh kod 4 ga teng bo’ladi.

Iflos aralashmalar maydoni - Trash Area (Area) - HVI tizimi-da o’lchov asboblari yordamida aniqlanadigan iflos zarrachalarning umumiy maydoni, bu namuna yuzasini skanerdlash yo’li bilan aniqlanadi hamda tekshirilayotgan namuna yuzasi maydoniga nisbatan foiz hisobida ifodalanadi. Iflos aralashmalar soni -Trash Count (Cnt) - namunadagi diametri 0,01 duym (0,25 mm) va undan katta bo’lgan alohida iflos zarrachalar soni. Solishtirma uzilish kuchi - Strength (Str) - paxta tolasining pishiqligi bo’lib, kalibrlanuvchi paxtaning HVI gradiuirovkasida (HVI Calibration Cotton), gs/teksda (cH/teks) ifodalanadi. Uzilishdagi uzayish - Elongation (Elg) - HVI tizimidagi dinamometrda tolaning uzilishidagi uzayishi, foizlarda ifodalandi. Asosiy ko’rsatkichlar Tasniflash klassifikatsiya usullariga qarab paxta tolasi sifat ko’rsatkichlarining nomlanishi (nomenklaturasi) jadvalda keltirilgan. jadval Ko’rsatkichlar HVI usuli Klasser usuli Maxsus usullar Tipi + + + Navi + + + Sinfi + + + Mikroneyr ko’rsatkichi (Micronaire) + + + Yuqori o’rtacha uzunlik (Upper Half Mean Length) mm (duym) + Shtaperl uzunligi (Staple) 1/32 duymda + + Nur qaytarish koeffitsiyenti (Rd), % (+) Sarg’ishlik darajasi (+b) (+) Solishtirma uzilish kuchi (Strength), gs/teks (cH/teks) (+) Texnik talablar Paxta tolasining tiplari. Paxta tolasi uzunlik ko’rsatkichi bo’yicha jadvaldagi me’yorlarga muvofiq 9 ta; 1a, 1b, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-tiplarga bo’linadi. Har xil ko’rsatkichlar bo’yicha tipini aniqlashda farqlar kelib chiqqan holda yuqori o’rta uzunlik (UHM) mm da ustuvor mavqeda bo’ladi. jadval

Tipi Yuqori o’rtacha uzunlik (UHM) Shtapel uzunligi Solishtirma uzilish kuchi (Str)I va II navlar Mm Duym (Staple) 1a 33,7-34,3 1,33-1,35 1,11/32 43 29,4-34,3 (30,035,0) 1b 32,9-33,6 1,30-1,32 1,5/16 42 1 32,2-32,8 1,24-1,26 1,1/4 40 2 31,4-32,1 1,24-1,26 1,1/4 40 3 30,7-31,3 29,9-30,6 1,21-1,23 1,18-1,20 1,7/32 1,3/16 39 38 4 28,9-29,8 28,1-28,8 1,14-1,17 1,11-1,13 1,5/32 1,1/8 37 36 23,0-27,8 (23,5-28,4) 5 27,4-28,0 26,2-27,3 1,08-1,10 1,05-1,07 1,3/32 1,1/16 35 34 6 25,8-26,5 1,02-1,04 1,1/32 33 7 25,1-25,7 0,99-1,01 1 32 1a, 1b, 1,2 va 3 tipdagi paxta tolalari uzun tolali 4, 5, 6 va 7 tipdagilari esa o’rta tolali paxta navlariga kiradi. Maxsus sinov usullari yordamida aniqlanadigan paxta tolasi tipi ko’rsatkichlarining ta’riflari III.1-jadvalida keltirilgan. Paxta tolasining navlari. Har bir tipdagi paxta tolasi rangi, tashqi ko’rinishi va dog’lariga qarab 26-jadvaldagi ko’rsatilgan talablarga va tashqi ko’rinish namunalariga muvofiq beshta navga bo’linadi: Birinchi (1), Ikkinchi (2), Uchinchi (3), To’rtinchi (4) va Beshinchi (5). O’rta tolali paxta Birinchi (1) va Ikkinchi (2) navlar uchun mikroneyr ko’rsatkichining asosiy diapazoni 3,5-4,9 chegarasida bo’lishi kerak. Mikroneyr ko’rsatkichi 4,9 dan yuqori yoki 3,5 dan past bo’lsa, belgilangan tartibda narxi kamaytiriladi. Maxsus sinov usullari yordamida aniqlanadigan paxta tolasi navi ko’rsatkichlarining ta’riflari jadvalola keltirilgan. jadval Sanoat navi Tolaning tiplari bo’yicha rangi va tashqi ko’rinishi 1a, 1b, 1, 2, 3 4-7

I Oq yoki tabiiy nimrang oq tusli yoxud paxtaning seleksion navi yoki o’stiriladigan hududiga bog’liq bo’lgan nimrang. Ipaksimon, yaltiroq va zich ko’rinishda Oq yoki tabiiy nimrang oq tusli II Xira oq rangdan to nimrang tusgacha va katta bo’lmagan sariq dog’li, yarqiroqligi, ipaksimonligi va qalinligi birinchi navga nisbatan pastroq Xira oq rangdan och sariq dog’li nimranggacha II Xira oq rangdan to nimrang tusgacha yoki sariq dog’lari bo’lgan notekis sarg’ish ranggacha. Kulrangroq tusli, deyarli yaltiramaydi Xira oq rangdan sariq dog’li nimrang, sarg’ish ranggacha, nursiz, kulrangroq tusli IV Sariq yoki kulrang aralashgan notekis sarg’ish tusli va qo’ng’ir dog’li. Yaltiroqligi yo’q Xira oq rang va nimrangdan kulrang tusli sarg’ish nimranggacha va qo’ng’ir dog’li V Qo’ng’ir rangdan to dog’li sariq ranggacha. Kulrang Xira oq yoki hira nimrangdan qo’ng’ir dog’li yaqqol sariqqacha. Kulrang Paxta tolasi sinflari Paxta tolasi nuqson va iflos aralashmalar miqdoriga qarab keltirilgan me’yorlarga va belgilangan tartibda tasdiqlangan tashqi ko’rinish namunalariga muvofiq ravishda Oliy, Yaxshi, O’rta, Oddiy va Iflos sinflarga bo’linadi. Paxta tolasida butun chigitlar, yog’ dog’lari, begona jismlar va chirigan hid bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Uzun va o’rta tolali paxta tolalarining aralashib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. Paxta tolasidagi mavjud yopishqoqlik belgilangan tartibda tasdiqlangan tajriba usullarida ko’rsatilgan me’yorlardan oshmasligi kerak. Paxta tolasini o’rash va unga belgi qo’yish - O’z DSt 841 bo’yicha. Qabul qilish sharti Paxta tolasi to’dalar bo’yicha yetkazib berilishi va qabul qilib olinishi kerak.

Sifat ko’rsatkichlari yagona hujjat bilan rasmiylashtirilgan bir xil tipdagi seleksiya va sanoat navli sifatga oid birga qo’shib yuboriladigan bitta hujjat bilan rasmiylashtirilgan toylar soni to’da deb hisoblanadi. To’daning eng ko’p miqdori bir temir yo’l vagonidan oshmasligi kerak. Konditsion massasini hisoblash uchun namlikning me’yorlangan massaviy nisbati - 8,5 %. Namlikning eng kichik massaviy nisbati 5,0 %. Hisoblash o’nlik belgisigacha aniqlikda amalga oshiriladi va butun songacha yaxlitlantiriladi. Birga qo’shib yuborilgan hujjatda quyidagilar ko’rsatiladi: —paxta tozalash korxonasining nomi va manzili; —to’da nomeri; —to’dadagi toylar soni; —toylarning raqamlari; —har bir toyning brutto vazni; —to’daning konditsion massasi; —paxta tolasining seleksiya va sanoat navlari, tipi va sinfi; —1-jadvalga asosan sinov natijalari; —tola ishlab chiqarilgan kun (sana). O’zbekiston Respublikasi hududida paxta tolasi albatta sertifikatlashtirilishi shart bo’lib, har bir to’daning 100 % toylari 27-jadvaldagi nomenklatura bo’yicha HVI tizimida sinaladi. Paxta tolasining belgi qo’yish va o’rash talablariga muvofiq kelishi toylarning 100 % da tekshirib ko’riladi. Ta’minlovchi bilan iste’molchi o’rtasida paxta tolasining miqdorini aniqlash xususida kelishmovchiliklar kelib chiqqan hollarda, tola miqdorining toyma-toy nazorati amalga oshiriladi. jadval Sanoat navi Paxta tolasining sinflari bo’yicha nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi me’yorlari, % da ko’pi bilan Oddiy Yaxshi O’rta Oddiy Iflos

I 2,0 2,5 3,0 4,0 5,5 II 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 III 3,0 4,0 5,5 7,5 10,0 IV 4,5 6,0 8,5 10,5 14,0 V 6,5 8,5 10,5 12,5 16,0 Sinash usullari Paxta tolasi quyidagi tartibda sinovdan o’tkaziladi: Namunalarni tanlab olish - O’z DSt 614 bo’yicha. Pishib yetilganlikni aniqlash - O’z DSt 618 bo’yicha. Solishtirma uzilish kuchi va chiziqli zichlikni aniqlash - O’z DSt 619 bo’yicha. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash - O’z DSt 620 bo’yicha. Paxta tolasining rangi va tashqi ko’rinishini aniqlash - O’z DSt 629 bo’yicha. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash - O’z DSt 632 bo’yicha. Shtapel massa uzunligini aniqlash- O’z DSt 633 bo’yicha. Namlikning massaviy nisbatini aniqlash -O’z DSt 634 bo’yicha. HVI tizimida paxta tolasining sifat ko’rsatkichlarini aniqlash - B. Ilovaga binoan (1) bo’yicha. Paxta tolasida yopishqoqlikning mavjudligini aniqlash belgilangan tartibda tasdiqlangan usul bo’yicha o’tkaziladi. Paxta tolasining muayyan bir to’dasi sifat ko’rsatkichlari bo’yicha sinov usullari standartlarida ko’rsatilgan me’yor chegaralaridan oshmasligi kerak. Tashish va saqlash Paxta tolasini tashish va saqlash O’z DSt 841 ga binoan amalga oshiriladi. O’rta tolali paxta navlarining universal standartlar bo’yicha tasnifi. Paxta tolasi rangi va iflos aralashmalar miqdoriga ko’ra 28-jadvalga muvofiq navlarga bo’linadi. jadval Navi Belgisi Kodi Standartl arning mavjudligi White (Oq) Good Middling GM 11 +

Strict Middling SM 21 + Navi Belgisi Kodi Standartlarning mavjudligi Middling Mid 31 + Strict Low Middling SLM 41 + Low Middling LM 51 + Strict Good Ordinary SGO 61 + Good Ordinary GO 71 + Below Grades BG 81 Light Spotted (Kuchsiz dog’li) Good Middling GM Li Sp 12 Strict Middling SM Li Sp 22 Middling Mid Li Sp 32 Strict Low Middling SLM Li 42 Low Middling LM Li Sp 52 Strict Good Ordinary SGO Li 62 Below Grades BG Li Sp 82 Spotted (Dog’li) Good Middling GM Sp 13 Strict Middling SM Sp 23 + Middling Mid Sp 33 + Strict Low Middling SLM Sp 43 + Low Middling LM Sp 53 + Strict Good Ordinary SGO Sp 63 + Below Grades BG Sp 83 Tinged (Sarg’ish) Strict Middling SM Tg 24 Middling Mid Tg 34 + Strict Low Middling SLM Tg 44 + Low Middling LM Tg 54 + Below Grades BG Tg 84 Yellow Stained (Sariq) Strict Middling SM YS 25 Middling Mid YS 35 Below Grades BG YS 85 Izoh: Good Middling — yaxshi o’rta; Strict Middling — qat’iy o’rta; Middling — o’rta; Strict Low Middling — qat’iy past o’rta; Low Middling — past o’rta; Strict Good Ordinary — qat’iy yaxshi oddiy;

Good Ordinary — yaxshi oddiy; Below Grades — nostandart. Navlarga va jinlash sifatiga bo’lgan talablarni maxsus tasniflash tagdonlarga joylashtirilgan standart fizik namunalar belgilab beradi. Har tagdonda bittadan nav qo’yilgan bo’lib, rang va ifloslanganligi bo’yicha 6 ta uya tashqi ko’rinishi va rangidan yuz berishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni ifoda etadi. Bu namunalar AQSH qishloq xo’jalik departamentining tashqi ko’rinishi Xalqaro standartlar universal standartlari (USDA) deb ataladi, ular ko’pincha Xalqaro standartlar deb nomlanadi. Fizik standartlarga ega bo’lgan navlar III.A.2-jadvalda ko’rsatilgan. O’rta tolali paxta tolasi rangi bo’yicha oq bo’lishi kerak. Paxta tolasi rangiga qarab guruhlarga bo’linganda sarg’ishlikka turlicha to’yinganligi hisobga olinadi. White - oq. Light Sptted - kuchsiz dog’li. Spotted - dog’li. Tinged - sarg’ish. Yellow Stained - sariq. Rang bo’yicha har bir guruh ichidagi navlar ifloslikning ortib borishi va noqulay ob-havo sharoitlari natijasida qorayish darajasi bilan farqlanadi, bu yorug’likni qaytarish koeffitsiyenti kamayishida aks etadi (masalan, oppoq rangdan to nimrang tusli ranggacha). White - oq paxtadagi navlar bo’yicha ifloslikning o’zgarishi jadvalda ko’rsatilgan.

Sinalayotgan paxta tolasini klasser usulida baholashda ifloslik darajasi White - oq paxtaning (11-dan 71-gacha navlari) 1-dan 7-66 gacha qo’shimcha kod bilan raqamlangan yettita standarti bilan solishtirib aniqlanadi. 7-kod standartidan iflosligi ko’p bo’lgan paxta tolasi uchun 8-kod soni ishlatiladi. Bu kod qiymatlari Lif-Faktor (Leaf) deb ataladi. Paxta tolasining tipi bo’yicha ko’rsatkichlari jadval. Tipi Shtapel massa uzunligi, mm da, kamida Chiziqli zichlik, teks, I va II navlar uchun solishtirma uzilish 1a 40,2 ko’pi bilan125 29,0 va undan ortiqkuchi, gs-tek 1b 39,2 135 1 38,2 144 2 37,2 150 23,0 27,0 3 35,2 165 4 33,2 180 5 31,2 190 6 30,2 200 7 29,2 200 dan ortiq Tola navi namunaning tashqi ko’rinishini bu sohadagi fizik standartlar bilan solishtirib aniqlanadi. Fizik standartlari tayyorlanmaydigan paxta tolasi navlari fizik standartlarga asoslanib, tavsiflash yo’li bilan aniqlanadi. Paxta tolasining navi bo’yicha ko’rsatkichlari jadval Tipi Navlar bo‘yicha pishib yetilganlik koeffitsiyenti, kamida Birinchi Ikkinchi Uchinchi To‘rtinchi Beshinchi a, 1b, 1,1 , 2 3 ,2 0 71 , 1 , 4 1 , 2 ,2 dan1 kam 7, 5, 6, 4 81 , 6,1 ,1 4 21 , 1 ,2 dan kam

Toylanmagan tola va toylardan namunalar tanlab olish va sinov o’tkazish Namuna olish va sinash o’tkazishdan maqsad - toylangan tola va toyning ma’lum joyidan bir paytda olingan paxtani va nuqtadan olingan namunalarni birlashtirishni va sinash o’tkazishni bajarishdan iborat. Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O’z DSt 614-standartida aniq ko’rsatib berilgan. Ushbu standart namuna olish usullarini va sinash o’tkazish uchun tayyorgarlik ko’rish tartibini belgilaydi va standart talablari majburiy hisoblanadi. Namunalar quyidagicha ta’riflanadi: Nuqtadan olingan namuna deganda toylanmagan tola yoki toyning ma’lum joyidan bir paytda olingan paxta tolasi miqdori tushuniladi. Birlashtirilgan namuna deb nuqtadan olingan namunalarning yig’indisiga aytiladi. Sinash uchun namunaga esa birlashtirilgan namunadan olingan va belgilangan usulga oid sinash o’tkazish uchun tayyorlangan paxta tolasining miqdori kiradi. Nuqtadan olingan va birlashtirilgan namunalarni tanlab olish Toylanmagan paxta tolasining nuqtasidan olinadigan namunalarni paxta korxonalarida qo’l yoki namuna olgich bilan kondensor lotogidan tola qatlamining har xil qalinlikdagi joylaridan toylanguncha yoki tolani toylash jarayonida olinadi. Nuqtadan olingan namunaning massasi 100-150 g atrofida bo’ladi. Olingan paxta tolasining namunalari namligi saqlanadigan qilib, qopqog’i zich berkitiladigan idishlarga solinadi. Agar paxta tolasining namligini aniqlash mo’ljallanmagan bo’lsa, nuqtadan olinadigan namunalar boshqa qopqoqsiz idishlarga ham solinsa bo’ladi. Toylangan paxta tolasi uchun toyning markalangan qismini buz-magan holda qavariq tomonidagi ikki tasma oralig’idan o’rama mato kamida 20-25 sm uzunlikda qirqiladi. Agar muayyan sharoitda mumkin bo’lsa va ruxsat etilsa,

namuna oson olinishi uchun bir yoki bir nechta tasma yechiladi. Paxta tolasining yuqori qatlamidan 1-2 sm olib tashlanadi. Qo’l yordamida engil o’ralib, massasi 100 g bo’lgan, kengligi 10-12 sm li qatlam ko’rinishida nuqtadan olinadigan namuna olinadi. Nuqtadan olingan namuna orasiga korxona kodi (lozim bo’lsa), to’da va toyning tartib raqami ko’rsatilgan yorliq qo’yiladi. Har xil toylarning nuqtalaridan olingan namunalar qatorlatib, o’rov qog’oziga bir qavat qilib qo’yiladi va hammasi bir o’ramga o’ralib, ustiga korxona kodi va to’da tartib raqami yoziladi. Namlikni aniqlash uchun nuqtadan olinadigan namunalar qopqog’i zich berkitiladigan idishlarga solinadi. Paxta korxonalarida nuqtadan olinadigan namunalarni toyning qavariq tarafining chetidan (bo’rtgan joyidan) toylangandan so’ng olishga ruxsat etiladi. Bu holda toyning o’rami buzilmaydi. Agar yetkazib berish shartining boshqa talablari aniqlanmagan bo’lsa, nuqtadan olinadigan namunaning soni va toylar bo’yicha tanlab olish tartibi O’z DSt 604-ga ko’ra bajariladi. Birlashtirilgan namunaning massasi 1 kg dan kam bo’lmasligi kerak. Namlikni aniqlash uchun 200 g dan kam bo’lmasligi kerak. Toylangan paxta tolalarining namligini aniqlashda kelishmov-chilik kelib chiqsa, toylar to’liq ochilib ikkita birlashtirilgan namuna olinadi. Har bir mo’ljallangan toylarning o’rtasidan: birinchidan - yuqori qavati olingandan so’ng, 3-5 sm chuqurlikda toy massasining 30 % dagi o’rtacha namlikni tavsiflaydigan, ikkinchisi - 20 sm chuqurlikda toy massasining 70 % dagi o’rtacha namlikni tavsiflaydigan namunalar nuqtalardan olinadi. Paxta tolasidan namuna tanlab olish va sinash uchun tayyorlash Sinash uchun namunalar rangi va iflosligi bo’yicha tashqi ko’rinish namunalari bilan solishtirilib, nuqtadan olinadigan namunalarnig bir xilligi aniqlangandan so’ng tanlab olinadi. Agar paxta tolasining sifati nuqtalardan olingan turli namunalarda har xil bo’lsa, sinash uchun namunalar nuqtadan olingan bir xil

namunalarning har bir guruhidan alohida tanlab olinadi. Nuqson va iflos aralashmalarning massaviy ulushi hamda mikroneyr ko’rsat-kichi uchun namuna, nuqtadan olingan namunalar ikki tarafining har xil joyidan olingan bir xil tutamdan tashkil topadi. Sinash uchun olingan na-munalarning massasi va soni qo’llaniladigan sinash usuli bo’yicha belgilanadi. Paxta tolasining shtapel massa uzunligi, chiziqli zichligi, pishib yetilganligi va so-lishtirma uzilish kuchi ko’r-satkichlarini tekshirish uchun namuna nuqtadan olingan namunalarning ikki tarafidan, hammasi bo’lib, umumiy massasi 4-5 g bo’lgan 16-20 tutam paxta tolasi olinadi. Olingan qismdan nuqsonlar va iflos aralashmalar olib tashlanadi va uni to’rtta bo’lakka bo’linadi. Namuna piltasini tayyorlash uchun har bir bo’lak ketma-ket PPL asbobidan o’tkazilib, tortib tekislanadi. Birinchi, ikkinchi nav paxta tolalari tortib tekislash asbobi PPL dan kamida uch marta, uchinchi, to’rtinchi va beshinchi nav paxta tolalari esa kamida besh marta o’tkaziladi. So’ngra har bir pilta ko’ndalang teng ikki bo’lakka bo’linadi. Har bir piltaning bir bo’lagidan iborat to’rtta bo’lak ikkitadan ustma-ust qo’yiladi va tortib tekislash asbobi PPL dan 3-5 marta o’tkaziladi. Piltaning qolgan bo’laklari tashlab yuboriladi. Yangi olingan ikki pilta ham yana ikkiga bo’linadi, har bir piltaning bir bo’lagidan iborat ikki bo’lak ustma-ust qo’yilib, yana tortib tekislash asbobi PPL dan 3-5 marta o’tkaziladi. Piltaning qolgan bo’laklari tashlab yuboriladi. PPL asbobining tortib tekislovchi valiklar orasidagi masofa paxta tolasining uzunligiga qarab, jadvalga muvofiq belgilanishi kerak. Yakuniy pilta tayyorlash uchun namuna piltasi bo’ylab mas-sasi 190-200 mg bo’lgan qism ajratiladi, bu qism tolalarning chigallarini yozgan va tekislagan holda sinchiklab tekshiriladi. Qolgan iflos, tuguncha, paxta tolasiga va kalta paxta momig’iga ega qobiq pinset bilan tozalanadi. Shu tartibda tekshirilgan paxta tolalarining yaxshi parallellanishi maqsadida tortib tekislash asbobi PPL dan o’tkaziladi. jadval

Paxta tolasining klassifikator uzunligi, mm PPL asbobining tortib tekislovchi valiklari orasidagi masofa, mm 26,1 gacha Paxta tolasining uzunligi +3 26,2 dan - 32,1 gacha Paxta tolasining uzunligi +4 32,2 va undan yuqori Paxta tolasining uzunligi +5 Olingan 175-180 mg massaga ega bo’lgan yakuniy piltaning kengligi 25 mm dan oshmasligi kerak. Tola sanoat navlarining pishganlik koeffitsiyentlari va uzilish kuchi jadval Ko’rsatkich Navlar bo’yicha meyor 0 I II III IV V V ko’pi bilan kamida Pishganlik koeffitsiyenti 2,1 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,2 Uzilish kuchi sN 4,9 4,4 3,9 3,4 3,0 2,5 2,5 Paxta tolasini klasser usulda va HVI sistemasida Xalqaro standartlar bo’yicha sinash uchun nuqtadn olingan namuna ishlatiladi. Namuna tanlash, tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash Paxta tolasi O’z DSt 618- ga muvofiq pishganlik darajasi va uzilish kuchiga qarab I, II, III, IV, V navlarga bo’linadi, u jadvalda berilgan talablarga muvofiq bo’lishi kerak. Tolaning uzilish kuchi va chiziqli zichligini aniqlash Tola ishlanish davrida va tayyor mahsulot sifatida foydalanish davrida qiymati va yo’nalishi o’zgaruvchan kuchlar ta’sirida va ko’pincha uzunasiga cho’zuvchi kuchlar ta’sirida bo’ladi. Bu kuchlar qiymati tolaning uzilish paytida o’lchanganidan u uzilish kuchi deb ataladi va tolaning asosiy mexanikaviy xususiyati hisoblanadi.

Tolaning uzilish kuchi qisqichlar orasi 3 mm li DSH-3M rusumli takomillashtirilgan dinomametrda aniqlanadi. Xalqaro birliklar sistemasi bo’yicha tolaning ingichkaligini tavsiflash uchun tekslarda ifodalanadigan chiziqli chizlik tushunchasi kiritilgan. Tekslar soni 1 km uzunlikdagi tolaning og’irligi necha gramm ekanligini ko’rsatadi: T = L m 1 = 100 m L teks (g/km), bunda: m — tola massasi; L 1 va L — tolalar uzunligi, tegishlicha km va m. Teks sistemasidan nomer sistemasiga o’tish uchun quyidagicha formuladan foydalaniladi: N T = 1000/T, bunda: N T — tolaning metrik nomeri bo’lib, quyidagicha aniqlanadi: N T = 10n/G f , bunda: 10 - shtapel o’rtasidan qirqib olingan qismning uzunligi, mm; ntolalar soni; G f - shtapel o’rtasidan qirqib olingan qismining massasi, mg. Paxta tolasining pishib etilganligini aniqlash Pishib yetilganlikni aniqlashdan maqsad - qutblangan yorug’lik va namunaning havo o’tkazuvchanligini bilishdir. Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash uchun paxta tolasidan namuna tanlab olish, namuna piltasini sinashga tayyorlash O’z DSt 604 va O’z DSt 618standartga muvofiq bajariladi. Paxta tolasi pishib yetilganligi ko’rsatkichi bo’yicha qabul qilish va yetkazib berishda sinash usuli uning havo o’tkazuvchanligi hisoblanadi. Pishib yetilganlikni qutblangan yorug’lik bo’yicha aniqlash usuli asosan standart namunalarni attestatsiyalash va graduirovka ishlarida, zarur bo’lganda arbitraj sinashlarda qo’llaniladi. Ushbu standart talablari majburiy hisoblanadi.

Paxta tolasining pishib yetilganligini aniqlash asboblari Qutblangan yorug’likda pishib yetilganlikni aniqlash usuli: 80-120 marotaba kattalashtiradigan har qanday rusumli mikroskop (rasm); rasm. Mikroskopning umumiy ko’rinishi. - 25x76 yoki 13x75 mm o’lchamli oynachalar to’plami; mikroskop uchun qutblantiruvchi uskuna; - VT-200 torsion tarozisi yoki shunga o’xshash boshqa rusumdagi tarozi; - tolalarni taxlash uchun qisqich №1; - tolalarni predmet oynachalarga tax-lashda kerakli duxoba qoplangan taxtacha; - tola joylashgan juft oynachalarni qistirish uchun qisqich. Namunaning havo o’tkazuvchanligi bo’yicha pishib yetilganlikni aniqlash usuli: LPS-4 qurilmasi; shkalasining oraliq darajasi 10 mg dan ko’p bo’lmagan, eng katta tortish chegarasi 1 kg gacha, aniqligi 4-sinfga mansub bo’lgan laboratoriya tarozilari; AX yoki FM-30 tipidagi yoki boshqa o’xshash rusumdagi paxta analizatorlari. Pishib yetilganlikni aniqlash usullarini tekshirish uchun maxsus tartibda tasdiqlangan paxta tolasining standart (etalon) namunalari ishlatiladi. O’lchash usullari Paxta tolasining pishib yetilganligi - devor to’qimalari qalinligi-ning o’zgarishida ro’yobga chiqadigan selluloza to’planishi va g’o’za-ning o’sish davrida tola ichki strukturasining o’zgarishi bilan tavsiflanadi.

Pishib yetilganlikni qutblangan yorug’likda aniqlash usuli, qutblangan yorug’likda kesishgan qutblantirgichlarda interferension tuslanishi tolaning ichki tuzilishi va qalinligiga bog’liqligiga asoslanadi. Pishib yetilganlikni havo o’tkazuvchanlik bo’yicha aniqlash usuli tola qalinligining uni havo o’tkazuvchanligiga bog’liqligiga asoslangan. LPS-4 qurilmasida sinashdan avval namunalar O’z DSt 618- bo’yicha klimatik sharoitda kamida 2 soat saqlanadi. Agar paxta tolasining namligi 6 dan 10 foizgacha bo’lsa, shuningdek, namlik 6 foizdan kam 10 foizdan ko’p bo’lgan hollarda LPS-4 qurilmasida o’lchash uchun tasdiqlangan qo’llanmagan muvofiq tuzatma kiritilsa, klimatik sharoitda saqlamasdan tajriba o’tkazishga ruxsat etiladi. Tolaning pishib yetilganlik koeffitsiyentini qutblangan yorug’likda aniqlash laboratoriyada, klimatik sharoitga bog’liq bo’lmagan holda o’tkaziladi. Paxta tolasidan namuna tanlab olish, namuna piltasini sinashga tayyorlash O’z DSt 604 va O’z DSt 618 -ga muvofiq bajariladi. Tolaning pishib yetilganligini qutblangan yorug’lik orqali aniqlash Paxta tolasining pishib yetilish davrida uning kanalining ichki devorlariga selluloza qatlamlari yig’ilishi natijasida o’sish halqalari paydo bo’lib, kanali toraya boshlaydi. Pishmagan tolaning yigirilish xususiyatlari past bo’lib, bo’yoqni ham yaxshi qabul qilmaydi. Pishib yetilgan tolaning xususiyatlari, undan ishlangan ip va to’qimalarning sifati yaxshi bo’ladi. Tola piltasi kengligining uning kanali kengligiga nisbati tolaning pishganligini ifodalaydi. Shartli ravishda paxta tolasining pishganlik darajasini belgilash uchun uni 2-guruhga (rasm) bo’lish qabul qilingan. O’ta pishgan tolada selluloza ko’p yig’ilishi natijasida shakli ham silindrga o’xshab qolgan, buralishi yo’qolganligi uchun uning pishganlik koeffitsiyenti 5,0 deb qabul qilingan va butunlay pishmay qolgan tolada selluloza deyarli bo’lmaganligi uchun devorlari juda yupqa bo’lganligidan uning pishganlik koeffitsiyenti 0,0 deb qabul qilingan.

rasm. Tolaning pishganlik koeffitsiyentlari Tolaning pishganligini aniqlash uchun 250 dona paxta tolasi 300-400 marta kattalashtiradigan mikroskopda qarab chiqiladi, etalon rasmda ko’rsatilganlarga taqqoslab ularning pishganlik koeffitsiyentlari aniqlanadi, so’ng shu koeffitsiyentlarning o’rtachasini hisoblab tekshirilayotgan holat guruhining o’rtacha pishganlik koeffitsiyenti topiladi. Paxta tolasining pishganligini mikroskopda qutblangan yorug’lik orqali qarab, tezroq topish mumkin. Bu usul to’qimachilik tolalari orqali yorug’lik o’tkazilganda qutblanib interferensiyalanish xususiyati paydo bo’lishiga asoslangan. Buning uchun polyaroid deb ataladigan maxsus moslama bilan har qanday mikroskopni ishlatish mumkin. Namuna uchun olingan tola piltasidan 25-30 mg ni ajratib, qo’lda shtapel yasaladi va undan 4 ta oynaga preparat yasab, har bir preparatni mikroskopda 80- 120 marta kattalashtirib qaralganda ko’zga 35-50 dona tola ko’rinadigan bo’lishi kerak. Tolaning pishganligini aniqlash uchun hammasi bo’lib 300-400 dona tolani ko’rib chiqib, har xil pishganlik guruhidagi tolalar foizini hisoblash kerak. Tolalar polyaroid orqali qutblangan yorug’likda qaralganda umumiy qizil rang ichida ular pishganlik darajasiga qarab turli rangda ko’rinadi. Bu ranglar quyidagi to’rt guruhga bo’lingan (jadval). Tola qutblangan yorug’lik orqali qaralganda uning pishganlik darajasiga qarab ko’rinish rangi

jadval Pishganlik guruhi Tolaning pishganlik darajasi Tolaning ko’rinish rangi Tola kanalining shakli 1 Yaxshi pishgan Zarg’aldoq rang va pushtiroq gunafsha rang dog’lari bo’lgan sariq-oltin rang, yashil dog’lari bo’lgan yashilsimon-sariq rang Kanali tor 2 Pishib yetilmagan Ko’k-havo rang, sariq va havo rang ham ko’k dog’lari bo’lgan yashil rang Piltasimon shaklli, kanali keng 3 Xom Gunafsha rang va gunafsha rang dog’lari bo’lgan ko’k rang Piltasimon shaklli, kanali keng 4 O’ta xom Och qizil dog’lari bo’lgan gunafsha rang, och qizil rang Piltasimon shaklli, kanali keng Pishib yetilganlikni namunaning havo o’tkazuvchanligi bo’yicha aniqlash usuli Paxta tolasining birlashtirilgan namunasining har joyidan massasi 50 g dan kam bo’lmagan tola ajratib olinadi va analizatordan o’tkaziladi. Tozalangan va titilgan paxta tolasidan to’rtta namuna ajratiladi. Har bir namunani sinash uchun turli joydan olingan alohida to’plamlar bilan emas, balki bir joydan butun olinadi. Namuna tanlab olishda va o’lchashda tolani qo’l bilan zichlashtirishga yo’l qo’yilmaydi. O’lchash uchun har bir namunaning massasi tasdiqlangan qo’llanmaga muvofiq g’o’zaning seleksion naviga qarab belgilanadi. Namuna massasini o’lchash xatoligi 10 g dan ko’p bo’lmasligi kerak. LPS qurilmasida o’lchash bajarilayotganda tayyorlangan tola ketma-ket asbobning ishchi kamerasi ichida bir xil tekis joylashtiriladi. Kamera qopqog’i zich qilib berkitiladi, ventilator ishga tushiriladi va drosselni tutqichi yordamida

asbobga o’ng manometrning (100 mm suv ustuni) bo’yicha kerakli miqdorda havo beriladi. O’ng manometrning shkala ko’rsatkichlari kerakli qiymatlarga yetganda berilgan tola namunasi uchun asbobdagi havoning siyraklashish kattaligini aniqlaydigan chap manometr shkala ko’rsat-kichi yozib olinadi (mm suv ustunida). Shkala bo’limlarining hisobi o’ng va chap manometrlar naychalaridagi suv ustunining pastdagi meniskasi bo’yicha olinadi. Shunday tartibda qolgan namunalar o’lchanadi. O’lchash natijalarini hisoblash Qutblangan yorug’likda pishib yetilganlikni aniqlash usuli. Har bir ko’rinish qismda 1, 2, 3 va 4 pishib yetilganlik guruhlariga tegishli paxta tolalari soni sanaladi. So’ng umumiy yig’indi 100 foiz deb hisoblanib, har bir guruhning pishib yetilganligi (A) necha foizligi hisoblanadi. Har bir guruh pishib yetilganlik koeffitsiyenti K 1 , K 2 , K 3 , va K 4 35-jadval bo’yicha tolaning 1-guruh pishib yetilganligi foiz miqdoriga ko’ra aniqlanadi. jadval 1-pishib yetilganlik guruhining foiz miqdori Paxta tolasining pishib yetilganlik guruhi bo’yicha pishib yetilganlik koeffitsiyentlari 1 2 3 4 O’rta tolali paxta navlari Ingichka tolali paxta navlari O’rta tolali paxta navlari Uzun tolali paxta navlari O’rta va uzun tolali paxta navlari 77,5 va undan ortiq 73,5 va undan ortiq 2,40 2,45 1,30 1,00 0,50 69,1-77,4 65,1-73,4 2,35 2,40 1,30 1,00 0,50 43,5-69,0 40,5-65,0 2,30 2,30 1,30 1,00 0,50 35,5-43,4 35,5-40,4 2,00 2,00 1,30 1,00 0,50 35,4 dan kam bo’lgan 35,4 dan kam bo’lgan 2,00 2,00 1,00 1,00 0,50

Pishib yetilganlik koeffitsiyenti o’rtacha ulushlik qiymati (K) quyi-dagi formulada hisoblanadi: A1K1 +A2K2 +A3K3 +A4K4 bu yerda: A 1 , A 2 , A 3 , A 4 - to’rtta pishib yetilganlik guruhining foiz miqdori; K 1 , K 2 , K 3 , K 4 — 1-pishib yetilganlik guruhining foiz miq-doriga muvofiq, 4 ta guruh tolalarining pishib yetilganlik koeffitsiyenti. Hisoblash va dastlabki ikkinchi o’nlik belgisigacha aniqlik bilan amalga oshiriladi va birinchi o’nlikkacha yaxlitlanadi. O’lchashning xatolik me’yori Pishib yetilganlik koeffitsiyenti bo’yicha parallel namunalarning orasidagi ruxsat etilgan tafovut (usulning yaqinligi) quyidagilardan oshmasligi kerak: - qutblangan yorug’likda ikkita namuna orasida ko’pi bilan - 0,1; - t o’rtta namuna, maksimum va minimum qiymatlari o’rtasida havoo’tkazuvchanlik bo’yicha, ko’pi bilan 0,03 yoki LPS-4 shkalasiga nisbatan Pa (mm suv ustuni) da 2,5 %. Pishab yetilganlik koeffitsiyentining sinash natijalari orasidagi ikki turli laboratoriya yoki bir laboratoriyada har xil sharoitda (usulning tiklanishi) olingan ikkita sinash orasidagi ruxsat etilgan tafovut 0,1 dan oshmasligi kerak. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash Paxta tolasi - mikroneyr ko’rsatkichini namuna havo o’tkazuv-chanlik bo’yicha aniqlash usul O’z DSt 620- ga muvofiq bajariladi. Paxta tolasini qabul qilish-yetkazib berishda sinash usuli namuna chiziqli zichligini havo o’tkazuvchanligi bo’yicha aniqlash usuli, deb hisoblanadi. Mikroneyr ko’rsatkichini havo o’tkazuvchanlik bo’yicha aniqlash usuli namunaning havo o’tkazuvchanligini aniqlaydigan mikroneyr qurilmasi, mikroneyr shkalasiga ega bo’lgan asbobning modeliga bog’liq tortish xatoligi namuna massasining 0,2 foizdan oshiq bo’lmagan tarozidir.

Mikroneyr ko’rsatkichini HVI o’lchash sistemasi tarkibiga kiradigan asbob yoki LPS-4 qurilmasi bo’yicha aniqlash mumkin. Mikroneyr Mikroneyr - bu paxta tolasining pishganligini va ingichkaligini aniqlash laboratoriya asbobi. Mikroneyrning 2 xili mavjud: statsionar va ko’chirma. Ko’chirma mikroneyrlar klasserlar bilan faqat paxta zavodlarida ishlatiladi. Tarozili va tarozisiz ko’chirma mikroneyrlar mavjud. Quyida tarozili ko’chirma mikroneyrlar bilan tanishamiz. Mikroneyr o’z ichiga: elektr kompressor, porshenli havo kamerasi, tarozi, mikroneyr ko’rsatkich shkalasi, ishchi kamera, 8 gr tosh va kolibr shaybasi (6,5-0 mic ko’rsatkichi bilan) ni oladi. Ish uchun kolibr tolasi kerakdir. Elektr compressor- mikroneyr tizimiga havo berish uchun xizmat qiladi. Porshenli stabilizatsiya havo kamerasi - mikroneyr tizimida bosimni teng taqsimlash uchun kerakdir. Tarozi - ma’lum miqdorda paxta tolasini o’lchash uchun (8 gr) xizmat qiladi. Mikroneyr ko’rsatkich shkalasi - mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash uchun xizmat qiladi, mikroneyr ko’rsatkichi bosim shkalasidan va ko’rsatish strelkasidan iborat. Ishchi kamerasi - temirli stakan va richag orqali harakatlanuvchi plunjerdan iborat. 8 kg tosh - tarozining kolibrovkasi uchun xizmat qiladi. Kolibrovkali shayba - yuqori va pastki mikroneyr ko’rsatkichi-ning (6,5-0 mic) kolibrovkasi uchun xizmat qiladi, u temir metall bochkasi va klapandan iborat. Kolibrovkali tola - bular mikroneyrda o’z ko’rsatkichiga xos bo’lib, ular AQSH ning qishloq xo’jaligi vazirligi etalon laboratoriyasida standartlar bo’yicha yaratilgandir.

Mikroneyrning ishlashi Ishni boshlashdan oldin - elektr kompressor elektr tarmoqqa (220 volt) ulanadi. Kompressordan havo rezinali shlangdan havo kamerasiga ko’tariladi, so’ng porshen kameraning eng yuqori nuqtasiga ko’tariladi (rasm). Mikroneyrni ishga tayyorlash Birinchi navbatda tarozining kolibrovkasi qilinadi. Buning uchun mikroneyr ko’rsatkich shkalasida romb shaklida bo’linma bor. Taroziga tosh (8 gr) qo’yiladi, ammo ko’rsatkichning strelkasi rombning o’rtasida turish kerak, buni taroz va havo kamerasining orasidagi uzatma vint bilan to’g’rilanadi. Tarozning kolibrovkasidan so’ng yuqori va pastki mikroneyr ko’rsatkichining kolibrovkasiga o’tiladi. Ishchi kamerasiga kolibrovkali shaybani joylashtiriladi, plunjerni ko’tarib (richagni tushirib), ishchi kameraning tepasida joylashgan o’ng vint bilan mikroneyrning yuqori nuqtasi kolibrlanadi. rasm. Mikroneyr chizmasi 1 - tarozi; 2 - mikroprotsessor; 3 - kamera; 4 - richag; 5- shkala; 6 - strelka; 7- vakuum-klapan So’ng klapan yordamida ishchi kamerasidan havo chiqariladi va mikroneyrning nol ko’rsatkichi kolibrlanadi. Bundan keyin plunjerni tushirib (richagni ko’tarib), kolibrovkali shaybani chiqariladi. Mikroneyrni aniq kolibrovka qilish uchun kolibrovkali toladan foydalaniladi. Kolibrovkali tola paxtaning navi bo’yicha aniq bo’linmaydi, ammo mikroneyrni

past ko’rsatkichi bilan kolibrovkali tola paxtaning past navlari uchun, yuqori ko’rsatkichi bilan kolibrovkali tola paxtaning yuqori navlari uchun ishlatiladi. Mikroneyrning ko’rsatkichlarida kolibrovkali tola 2,1 mic.dan 6,0 mic. gacha bo’ladi. Kolibrovka uchun mikroneyr taro-zida yoki elektron tarozida, 8 gr kolibrovkali tolani o’lchab va keyin ishchi kamerasiga joylashtiriladi, so’ng ishchi kamerasining qopqog’i yopilib va plunjer ishlash holatiga ko’tariladi (richagni tushirib). Mikroneyr ko’rsatkich strelkasi kolibrovkali tolaning ko’rsatkichini aniqlash uchun kerak. Agar mikro-neyr ko’rsatkichi kolibrovkali tola-ning ko’rsatkichi bilan teng bo’lma-sa, bunda uskunaning kolibrovkasi qaytariladi. Kolibrovkadan so’ng plunjer tushiriladi, ishchi kamera-sining qopqog’i ochilib kolibrovkali tola chiqariladi. Paxta tolasining mikroneyrini aniqlash uchun o’rtacha namuna olinadi, tarozda 8 gramm paxta tolasi tortilib ishchi kamerasiga solinadi. Ishchi kamerasining qopqog’i yopilib, plunjerni ishchi holatiga keltiriladi va mikroneyr ko’rsatkichi shkalasi bo’yicha yozi-ladi. So’ng plunjer tushiriladi, ishchi kamerasining qopqog’i ochiladi va paxta tolasining namunasi olinadi. Paxta tolasining partiyasidan 10 % namunasidan mikroneyr ko’rsatkichi yoziladi. Sinash usullarini nazorat qilish uchun maxsus tartibda tasdiqlangan paxta tolasining standart (etalon) namunalari qo’llaniladi. Paxta tolasining chiziqli zichligi — tola massasini uning uzunligiga nisbati aniqlaydigan kattalikdir. Bu ko’rsatkich tolaning qalinligini aniqlaydi. Mikroneyr ko’rsatkichi namunadagi tola qalinligining havo o’tkazuvchanlik bo’yicha xarakteristikasidir. Ba’zi bir seleksiya navlari uchun mikroneyr ko’rsatkichi mikro-grammni duymga nisbatida bo’lgan chiziqli zichlik bilan to’g’ri kelishi mumkin. Xalqaro kelishuvlarga binoan bu ko’rsatkich paxta tolasining har xil seleksiya navlari uchun shartli mikroneyr shkalasi birligida qo’llaniladi.

Sinalgan namunalarning massasi shu tipdagi asbob uchun o’zgarmas va u g’o’zaning seleksiya naviga bog’liq emas. Namunalarni sinashdan avval iqlim sharoitda, harakatdagi havo oqimi ostida kamida 4 soat yoki harakatsiz havo oqimi ostida 12 soat davomida yoki namuna vaznining o’zgarishi 2 soat davomida 0,25 foizdan oshmagan hollarda undan kam vaqt davomida ushlab turiladi. Mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash uchun LPS-4 qurilmasi qo’llanilganda sinash uchun namuna massasi 9,0±0,02 g. Sinash uchun namuna kichik-kichik qismlarda qurilmaning kamerasiga tolalarning to’p-to’p bo’lib yig’ilib qolishiga yo’l qo’yilmaydigan qilib joylashtiriladi. Zichlashgan va yig’ilib qolgan tolalar albatta qo’l bilan titiladi. Namuna orqali qurilmaning konstruksiyasiga bog’liq bo’lgan ma’lum bosim (yoki oqim) ostida havo oqimi yuboriladi. Asbob shkalasi bo’yicha hisob ± 1 foiz aniqlikda bajariladi. Mikroneyr va LPS-4 asboblarida mikroneyr ko’rsatkichini aniqlash uchun ishlatilayotgan namuna sinash oldidan paxta analizatoridan o’tkazilmaydi. O’lchashlarning natijalarini hisoblash Mikroneyr ko’rsatkichini havo o’tkazuvchanlik bo’yicha aniq-lash usuli. Mikroneyr kattaligida graduirovka qilingan shkalali asboblarda sinaladigan namuna uchun o’rtacha qiymat dastlabki ikkinchi o’nlik belgisigacha aniqlikda hisoblanadi va so’ngra o’nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Natija 0,2 dan oshib ketsa sinashlar qaytariladi. Agar shunda ham qiymatlar me’yorlardan oshsa, hamma sinalgan namunalar bo’yicha o’rtacha arifmetika qiymati hisoblanadi. Boshqa kattaliklarda graduirovka qilingan shkalali asboblar nisbatlar yoki jadvallar yordamida ko’rsatkichlar to’g’ridan-to’g’ri mikroneyr kattaligiga aylantiriladi. Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash

Paxtaning asosiy xossalari undan olinadigan mahsulotlarning sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Agar paxta butunlay pishmagan - o’lik bo’lsa chigiti puch, yetilmagan, tola devorlari juda yupqa, uzun naychaga o’xshaydi. Uning tolasi juda notekis va bo’sh bo’lib, undan sifatli ip olib bo’lmaydi, bo’yoqni yaxshi olmaydi. Bunday tolaning devori faqat bir qavatkutikuladan iborat, xolos, kutikulada esa moy mumli moddalar juda ko’p, hujayra selluloza juda kam bo’ladi. O’lik tolalar bir-biriga yopishgan yaltiroq, nafis qatlamlardan iborat. Paxta tolasi yetilishi chanoq ochilgandan keyin tola quriydi, uning devorlari bir-biriga yopishgan lentasimon shaklni oladi hamda unda jingalaklik hosil bo’ladi. Paxta tolasi pishgan sari uning tashqi diametri ichki diametriga nisbatan oshadi va u pishganlik koeffitsiyenti deb ataladi. Paxta tolasi uzunligi, tolaning bir tekisligi, yo’g’onligi, tolaning pishiqligi va cho’ziluvchanlik xossalari va paxta tolasining namligi bilan belgilanadi. Paxta namroq bo’lsa, uni qayta ishlaganda mashina qismlariga yopishib qoladi, juda quruq bo’lsa, tolalar sinib, chiqindi ko’payadi. Paxtadagi xas-cho’plar, iflosliklar - bu tolaning nuqsonlari. Agar paxtadan namuna olib qarasak, unda normal pishib yetilgan tolalardan tashqari xas-cho’p aralashgan va nuqsonli tolalar borligini ko’ramiz. Bunday nuqsonlar biologik va mexanikaviy bo’lib, ular g’o’zaning o’sib rivojlanishida, paxta zavodlarida paxtani dastlabki ishlashda va ba’zan ip-yigiruv fabrikasida paxtadan ip olishda paydo bo’ladi. Bunday nuqsonlar ko’p bo’lsa, paxtaning qiymati pasayadi, ishlab chiqarish jarayonida chiqindilar ko’payadi, ipning chiqishi kamayadi va uninig sifati pasayib, yigirish va to’qish jarayonlarida ko’proq uziladi, natijada mashinalarning ish unumi pasayadi. Paxtadagi xas-cho’plar va nuqsonlar. Iflosliklar - maydalangan barglar, chanoqlar, g’o’za shoxlari va h.k. Bular tolalarga yopishgan holda bo’lib, ularni yo’qotish ancha qiyin. Tolali o’lik - paxtani tozalashda paydo bo’lgan uzun tolalar, maydalangan xas- cho’plar va yetilib pishmagan, tolalari turlicha paxmaygan chigitlardan iborat aralashma.

Kasallangan va zararlangan tolalar - g’o’za o’simligi kasallan-gan bo’lsa (biologik nuqson) va paxtani paxta tozalash korxonasida hamda ip-yigiruv korxonalarida ishlashda (mexanikaviy nuqson) hosil bo’lishi mumkin. Maydalangan chigit (chigit bo’lakchalari) - paxtani dastlabki ishlashda hosil bo’ladi. Ular yana maydalanib, tolalar yopishgan po’stchalarga aylanishi mumkin. Bunday nuqson yigiruv korxonalari uchun eng zararli nuqson bo’lib, yigirilgan ipda ham uchrashi mumkin. Tolali chigit qobig’i - zararli nuqsonlardan hisoblanib, paxtani dastlabki ishlashdan chigitlarning maydalanishi natijasida, titish va savash mashinalarda hosil bo’ladi. Bular tolaga mahkam yopishib qoladi va ularni ajratish qiyin. Shuning uchun bunday nuqsonlarning kelib chiqish sabablarini aniqlab, ularni kamaytirish zarur. Tugunchalar - chigallanib qolgan tolalarning kichik gruppasi; paxtani dastlabki ishlashda va savash-tarash jarayonida hosil bo’ladi. Bunday nuqsonlar yigiruv jarayonlarida ham tamoman yo’q bo’lmaydi. Gajjaklar - bo’shgina o’ralashib qolgan tolalar gruppasi. Bunday nuqsonlar tarash mashinasida taralganda yozilib ketishi mumkin. Murakkab gajjaklar - bir-biriga mahkam o’ralashib qolgan bir necha gajjakliklar ajralmaydigan bo’lib, ular ip yigirishda ancha qiyin-chiliklar tug’diradi va ularning bir qismi chiqindiga aylanadi, natijada ipning chiqishi kamayadi. Bunday nuqsonlarning ko’pchiligi, asosan, paxtani dastlabki ishlashda hosil bo’ladi, shuning uchun paxta tozalash zavodlarining ishini yaxshilash tola yetkazib berishda katta ahamiyatga ega. Paxta tozalash korxonalarida paxtani qayta ishlashda asosiy mahsulotlardan tashqari ko’p miqdorda tolali chiqindilar ham olinadi. Ular tegishli qayta ishlashdan so’ng xomashyo sifatida to’qimachilik, kimyo sanoatlarida va xo’jalikning boshqa tarmoqlarida foydalaniladi. Tola va momiq ajratkichlarning ishi jarayonida ajratib olingan o’liklar, chang tutgich va chang kameralaridan olingan momiq, tola tozalagichlar va arrali barabanli tozalagichlardan olingan chiqindilar tolali chiqindilarni tashkil qiladi.

Paxta tozalash korxonalarining tolali chiqindilari uch turga ajratiladi: tolali o’lik, regeneratsiyalangan (qayta ajratilgan) paxta tolasi, paxta momig’iga bo’linadi. Tola ajratgich, tola tozalagich, birinchi qator momiq ajratgich-gacha o’rnatilgan chigit tozalagich, regeneratorlardan chiqqan va iflosliklardan tozalangan tolali chiqindilar tolali o’lik deb ataladi. Uning tarkibi har xil bo’lib, o’smay qolgan kasal chigitlar (o’lik), ularga ilashgan tola, erkin tolalar, tolali chiqindilar va har xil xas-cho’plar bo’ladi. Tola ajratgich qobirg’alari orasidagi oraliq belgilangan o’lchamda bo’lib, o’lik ayvonchasi kerakli holatda rostlanib turilsa, tola ajratgichdan ajratiladigan o’liklarning miqdori ishlanayotgan paxtaning naviga bog’liq bo’ladi. I va II nav paxta ishlanganda paxta og’irligiga nisbatan 0,2-0,3 %, III, IV va V nav paxta ishlanganda 0,5-0,6 % va ayrim hollarda 15 % o’lik ajratiladi. Tola ajratgich qobirg’alari o’rtasidagi oraliq belgilangan o’lchamdan kengroq bo’lgan taqdirda chiqindilarga yirik chigitlar ham aralashishi mumkin. Paxta navi tolalik darajasiga iflosligiga, namligiga qarab tolali o’lik miqdori turlicha bo’ladi. Tola nuqsonlari va iflos aralashmalarini aniqlash uchun namunani tanlash, AX2 va FM-30 paxta tozalash analizatorlarida va qo’lda ajratib ko’rish (arbitraj) usullarini qo’llash O’z DSt 632- standartda keltirilgan. Ushbu standart qo’llanilish sohasi bo’yicha bajarilishi majburiydir. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini paxta analizatori yordamida aniqlash uchun vositalar AX yoki FM-30 tipidagi paxta analizatori yoki o’xshash tipdagi boshqa rusumli paxta analizatorlari; 4-sinfga mansub yuqori tortish chegarasi 500 g gacha bo’lgan umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan laboratoriya tarozilari; 2-sinfga mansub yuqori tortish chegarasi 200 g gacha bo’lgan laboratoriya tarozilari; iflos aralashmalarni yig’ishtirish uchun cho’tkacha; iflos aralashmalarni yig’ishtirish uchun karton qog’oz. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini qo’lda ajratib aniqlash uchun vositalar

2-sinf aniqligidagi yuqori tortish chegarasi 20 g va 200 g bo’lgan laboratoriya tarozilari; VT-20 yoki o’xshash tipdagi boshqa rusumli torsion tarozilar; karton varag’i yoki ustki qismi sayqallangan o’lchamlari 50x50 sm bo’lgan yupqa taxta; plastmass idishchalar; pinset. Paxta tolasining nuqsonlari va iflos aralashmalari miqdoriga attestatsiya xatoligi 0,3 % abs. ko’p bo’lmagan, belgilangan tartibda tasdiqlangan standart (etalon) namunalari olinadi. O’lchash usullari Paxta tolasining nuqsonlari - paxta tolasining yigirilish xossalarini yomonlashtiruvchi har xil nuqson turlari: tugunchalar, kombinatsiyalashgan tugunchalar, pishmagan tolalar plastigi, tolali chigit qobig’i, pishmagan chigit (o’lik), tolali maydalangan chigitlar, tugunchalar. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash usullari ularni qo’lda yoki mexanik qurilmalar- paxta analizatorlari yordamida ajratib, so’ngra foiz miqdorini aniqlashga asoslangan. Sinashdan oldin namunalar 4 soat davomida iqlim sharoitda yoki namuna massasining o’zgarishi 2 soat davomida 0,25 % dan oshma-gan hollarda undan kam vaqt davomida ushlab turiladi. O’lchashni bajarishga tayyorgarlik Har bir paxta analizatori (etalon) standart namunalar bilan tekshi-rilib, shaxsiy (individual) tuzatish koeffitsiyenti aniqlangan bo’lishi kerak. Tuzatish koeffitsiyenti tasdiqlangan qo’llanma bo’yicha tekshiri-ladi va o’rnatiladi. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash uchun birlashgan namuna tanlash O’z DSt 604 va O’z DSt 614- standartlariga muvofiq bajariladi. Sinovlarni bajarishdan avval paxta analizatorini tola va iflosliklardan yaxshilab tozalanadi va bo’sh holatda ishlatiladi: AX tipidagi paxta analizatorlari barqaror tezlikka yetishguncha 2 daqiqa, FM30 tipdagilarga esa - 3 daqiqa vaqt sarf bo’ladi.

Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalarni aniqlash Paxta tolasiga organik va mineral ko’rinishdagi iflos jismlar aralashgan bo’ladi. Bulardan tashqari, paxta tolalarida tabiiy paydo bo’lgan - gajjaklik, murakkab gajjaklik, pishmagan tolaning yaltiroq parchasi, pishmagan va maydalangan tukli chigit ham bo’ladi. Paxta tozalash korxonalari laboratoriyalarida tolaning nuqsonlar va ifloslik yig’indisini aniqlashda qo’l bilan ajratish va mexanizatsiya-lashtirilgan usulda tahlil qilish usullari qo’llaniladi. Tolaning nuqsonlari iflosligini qo’l bilan aniqlanganda I va II navlar uchun 50 g va III, IV va V navlar uchun 10 g og’irlikda uch marta analiz qilinadi. Birinchi tekshirishda yirik iflosliklar, gajjaklar, murakkab gajjaklar, o’lik, maydalangan chigitlar va pishmagan tolaning yaltiroq parchasi ajratib olinadi. Ikkinchi tekshirishda qolgan toza toladan yuqori navlar uchun 1/20 qismini va past navlar uchun 1/10 qismini ajratib, bu namunadan tolali chigit qobig’i va mayda ifloslik ajratiladi. Uchinchi marta tekshirishda ikkinchi tekshirishdan chiqqan toza tolaning yuqori navlari uchun 1/15 qismini va past navlar uchun 1/2 qismini ajratib, bu namunadan faqat tugunchaklar ajratiladi. Shundan keyin ajratilgan iflosliklar va nuqsonlar alohida tarozida tortilib, boshlang’ich namunaning og’irligiga (50 g yoki 10 g) nisbatan foizi aniqlanadi: Paxta tolasidagi nuqson va iflos aralashmalarning yig’indisini aniqlashda AX2 tola analizatoridan foydalaniladi. Ushbu usulning mohiyati shundaki, paxta tolasi tarkibidagi nuqson va iflos aralashmalarni mexanikaviy ajratib, boshlang’ich namunaning og’irligiga nisbatan foizi aniqlanadi. AX-2 belgili analizatorida ishlash uchun keltirilgan tola namunasidan har birining og’irligi 100 g bo’lgan ikkita kichik namuna olib, ularning har biri 8 daqiqa davomida analizatordan o’tkaziladi. O’lchashning xatolik me’yori Ikki namunaning sinov natijalari orasidagi ruxsat etilgan tafovut (usulning o’xshashligi) paxta analizatorlarida quyidagilardan oshmasligi kerak: - nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi 5,5 % dan kam

bo’lganda 0,4 % abs.; - nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi 5,5 % va undan oshiqbo’lganda - 0,8 % abs. Iste’molchi va ta’minlovchi laboratoriya sinovlari orasidagi tafovut hamda bir laboratoriyada ikki operator tomonidan qilingan sinov (usulning tiklanishi) orasidagi tafovut jadvalda keltirilgan ko’rsatkichlardan oshmasligi kerak. jadval Nuqson va iflos aralashmalarning massaviy ulushi, % Paxta analizatori %, abs. Qo’da ajratish %, abs. 2,5 dan kam 0,4 0,2 2,5 dan 5,5 gacha 0,4 0,4 5,6 dan katta 0,8 0,8

Paxta tolasining uzunligini aniqlash Tola uzunligini aniqlashdan maqsad - modal massa uzunligini, kalta tolalar miqdorini, shtapel massa uzunligini aniqlash yo’li bilan tola sifatini belgilashdir. Yuqoridagi ko’rsatkichlarni aniqlash uchun sinash namunalari O’z DSt 633standarti bo’yicha tanlab olinadi. Ushbu standart paxta tolasiga joriy qilinadi va quyidagi usullarni belgilaydi: - shtapel massa uzunligi va kalta tolalarning miqdorini MPRSH-1 qurilmasida mexanik usul bilan saralab va Jukov qurilmasida qo’lda sanab aniqlash usullari; -uzunlikni aniqlashning klassyor usuli. Arbitraj sinovlarda MPRSH-1 va Jukov qurilmalarini qo’llab, uzunlikni aniqlash usullari tengdir. Ushbu standart talablari maj-buriydir. Shtapel massa uzunligi va kalta tolalarning miqdorini aniqlash usullari Mexanik taram tayyorlagich MSHU-1 va tolalarni mexanik saralagich MPRSH-1 to’plami (tolalarni mexanik yo’l bilan sara-lash) yoki ikkita №1, №2 qisqich uchun tayanchlari bo’lgan, duxoba qoplangan 90x 185x20 o’lchamli taxta to’lpamiga ega Jukov qurilmasi (tolalarni qo’lda saralash); - qisqich; - VT-20 torsion tarozi. Uzunlikni aniqlash usullarini nazorat qilish uchun paxta tolasining attestatsiya xatoligi ±0,4 mm dan ko’p bo’lmagan, maxsus tartibda tasdiqlangan standart (etalon) namunalari. O’lchash usullari Modal massa uzunligi - yuqori massaga ega bo’lgan tola guruhining o’rtacha uzunligi. Shtapel massa uzunligi - model massa uzunligidan uzun bo’lgan tolalarning o’rtacha uzunligi. Kalta tolalar miqdori - o’rta tolali paxta uchun 16 mm dan qisqa bo’lgan, uzun tolali paxta uchun 20 mm dan qisqa bo’lgan tolalar.

Shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini aniqlash usullari 2 mm oraliq bilan saralangan tola guruhlari massasini o’lchashga asoslanadi. So’ngra uzunlik tavsiflari hisoblanadi. Shtapel uzunlikni aniqlashning klassyor usuli qo’lda tayyorlangan parallel tolalardan iborat taramchani, shu operator tomonidan tayyorlangan shtapel uzunligi ma’lum bo’lgan standart (etalon) tola taramchasi bilan solishtirishga asoslanadi. Namunalarni sanashdan avval O’z DSt614 bo’yicha iqlim sharoitda kamida I soat saqlanadi. Shu sharoitda sinov o’tkaziladi. O’lchashga tayyorgarlik Sinash uchun namuna O’z DSt 604 yoki O’z DSt 614 -bo’yicha tanlab olinadi. O’lchashni bajarishdan avval ishlatiladigan qurilmalarning ko’rsa-tishini to’g’riligini tekshirish uchun standart (etalon) namunalarda tekshirish o’tkazish tavsiya qilinadi. O’lchashni bajarish Mexanik taram tayyorlagich MSHU-1 va mexanik saralagich MPRSH-1 ni qo’llab shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdori aniqlanadi (rasmlar). O’zDSt-614 ga muvofiq tayyorlangan yakuniy pilikni MSHU- 1 qurilmasiga joylashtiriladi va qurilmani yoki yakuniy pilikni chetlarini tekislash uchun 1-2 daqiqa ishlatiladi. Keyin qurilma to’xtatiladi, MSHU-1 ning qabul qiluvchi qisqichi tolalardan tozalanadi, vaqt relesi o’rta tolali g’o’za navi uchun 4,5 daqiqa, uzun tolali g’o’za navi uchun 4 daqiqaga o’rnatiladi. So’ngra MSHU-1 yoqiladi va massasi (3015) mg bo’lgan taram taxlanadi. rasm. MPRSH-1. rasm. MSHU-1. Agar shtapel massasi ko’p yoki kam bo’lsa, u holda shtapel tayyorlash vaqtini uzaytirish yoki qisqartirish mumkin.

Taxlangan taramli qisqich MSHU-1 taram taxlagichdan MPRSH-1 saralagichning qisqich ulagichiga o’rnatiladi. Qisqich ushlagich shunday holatga qo’yiladiki, bunda taram uch-lari siquvchi planka ostidan 0,5-1 mm chiqib turishi, reyka belgisi esa qurilma shkalasining juft bo’lagi qarshisida turishi kerak. Olingan shkalaning bo’lagi taramdagi tolalarning maksimal uzunligiga to’g’ri keladi. Avval strelkali muruvvatni belgiga to’g’rilab, reykadagi belgini qurilma shkalasining 50-bo’lagiga keltiriladi va tirsak ko’tarilib reyka shesternyaga ilintiriladi. Muruvvat buralib, taramdagi tolalarning maksimal uzunligiga to’g’ri keladigan shkala belgisiga to’g’rilanadi. Tolaning uzunligiga qarab mikroulagich muruvvati qurilmaning to’xtashiga muvofiq qilib o’rta tolali paxta uchun shkalaning 16- bo’lagiga, uzun tolali paxta uchun 20-bo’lagiga keltiriladi. Tolalarni saralash uchun qabul qiluvchi qisqich qisqich ushlagich-ning uyasiga o’rnatiladi va vintlar bilan mahkamlanadi. So’ngra duxobali tasmani yo’naltiruvchi changaklar va tasma tortish mexanizmining siquvchi changagi orasidan o’tkazilib uskuna yoqiladi. Tolalar tasmaga saralangandan so’ng, uskuna avtomatik ravishda to’xtaydi. Eslatma - sinovlarni boshlashdan avval qabul qiluvchi qisqichga taram uzatish davrini duxobali lentani surilish davri bilan moslash-tirish lozim. Buning uchun lenta tortish barabani aylangandan keyin 4 ta qisqich uzatish davri hisoblanib, karetkaning eng chetki chap holatida MPRSH-1 o’chiriladi. Siquvchi changak va qabul qiluvchi qisqich yuqori qismi ko’tarilib tasma uskunadan olinadi. So’ngra har bir guruh alohida yig’ishtirilib 1 soat iqlim sharoitda saqlanadi va VT0 torsion tarozida tortiladi. Tortish natijalari forma bo’yicha yoziladi (A1 jadvalga qaralsin). Taramni saralashdan so’ng qisqichda qolgan tolalar ham 1 soat mobaynida iqlim sharoitda saqlanadi va tortiladi. Jukov qurilmasini qo’llab shtapel massa uzunligi va kalta tolalar miqdorini aniqlash. Yakuniy pilikdan 36-jadvalda ko’rsatilgandek tortimcha ajratiladi.

jadval Paxta tolasining Pilikdan ajratiladigan tortimcha uzunligi, mm massasi, mg 25,1 gacha 28 26,2-32,1 30 32,2-45,1 32 44,2 va yuqori 35 Agar belgilangan sinov uchun pilikdan ajratilgan tortim massasi kam yoki ortiq bo’lsa, tola bo’ylamasiga qo’shiladi yoki olib tashlanadi. O’lchangan tortimdan qo’lda taram tayyorlanadi. So’ngra qisqich A1 va tayanchli taxta yordamida bu taramdan ko’proq chiqib turgan tolalarni 1 mm dan ko’p bo’lmagan uzunlikda qisib olib, tekis tomonli taram tayyorlanadi. Taramning tekis tomoni temir tayanchlardan 2 mm chiqib turishi va 32 mm kenglikda bo’lishi kerak. So’ngra taram pinset yordamida taxtadan olinadi va uning tekis tomoni barmoqlar bilan siqilib, qisqich (№ 1) bilan ikkinchi bor qayta taxlanadi, qaytimida olingan taramning pastki qismida eng uzuq tolalar joylashadi. Taram tayyorlashda tolalar yo’qolishiga yo’l qo’yilmaydi. Taram tarzini qopqog’i ochiq Jukov uskunasiga qisqich (№ 1) yordamida joylashtiriladi, bunda chervyakli g’ildirak ko’rsatkichi 9-bo’lak qarshisida joylashishi kerak, qisqichning pastki tayanchi esa etakka tegib turishi kerak. Qopqoq yopilib, o’qqa tushayotgan (7) dan (kgs) ga teng kuch shablon bilan tekshiriladi. Chervyak muruvvati bir marta aylantirilib, chervyakli g’ildirakning ko’rsatkichi 10-bo’lak qarshisiga keltiriladi va qisqich №2 bilan ikki marotaba o’q va silindr o’rtasida qisilmagan tolalar tortib olinadi. Har safar chervyak muruvvatini ikki marotaba aylantiriladi va ikki marotaba bo’shalgan tolalar tortib olinadi. Chervyakli g’ildirakning 16-bo’lagigacha etak ochiq holatda, keyin etak yopilgan holatda tortib olish bajariladi. 2 mm oraliqda guruhlar bo’yicha saralangan tolalar duxoba qoplangan taxta ustiga joylanadi.

Tortishdan avval har bir saralangan guruhlar iqlim sharoitda 1 soat saqlanadi va shu sharoitda VT-20 torsion tarozisida tortiladi. Shtapel uzunlikni aniqlashning klassyor usuli 6-10 g massali qatlam tola ikkala qo’lning bosh va ko’rsatkich barmoqlar orasiga shunday qisiladiki, bunda qatlamning chetki erkin qismi musht orasida bo’ladi, bosh barmoqlar orasida 1-1,5 sm masofa bo’lishi kerak (rasm). rasm. Qo’lda shtapel tayyorlash Mahkam qisilgan qatlam sekin-astalik bilan tolalar uzilishiga yo’l qo’ymay ikki qismga bo’linadi. O’ng qo’ldagi qism tashlab yuborilib, chap qo’lda qisilgan qismdan ozod tolalar olib tashlanadi va bir vaqtda qisilgan tolalar uzunlik bo’yicha silliqlanadi. Chetki qismi tekislanib, o’ng qo’lning bosh va ko’rsatkich barmoqlari bilan taramchadan uchlari 2-3 mm chiqib turgan tolalar tortiladi. Taramcha sekin-astalik bilan tortiladi, natijada tolalar to’g’rilanadi. Taram tayyorlash uchun asosan uchto’rt taramcha tortiladi, bunda tola chekkalari bir chiziqda yotishi kerak. Chap qo’ldagi tolalar tashlab yuboriladi va shu qo’l bilan o’ng qo’ldagi taram tolalar silliqlanib, qisilmagan erkin tolalar olib tashlanadi. So’ngra o’ng qo’ldan chap qo’lga tola uchlari tekislangan holatda taram olinadi. Tayyorlangan taramning shtapel uzunligi shu operator tomoni-dan standart namunalardan tayyorlangan taramlar bilan solishtirib aniqlanadi yoki taramning o’rtasidan chizg’ichda o’lchanadi. Klassyor usulida uzunlikni aniqlash uchun ikki marta shtapel tayyorlanadi va uzunligi o’lchanadi, agar natija bir-biridan farqli chiqsa, uchinchi bor o’lchanadi va yakuniy natija qilib uchta o’lchashning o’rtachasi olinadi.

Tola uzunligini Jukov usulida aniqlash Paxta tolasining uzunligi yigirish tizimini aniqlash uchun zarur bo’lgan omillardan biri hisoblanadi. Yigirish jarayonida paxta tolalari aralashmalardan tozalanadi, parallellashtiriladi, so’ngra bir-biriga burab qisiladi, natijada tolalar orasida ularni bir-biriga bog’laydigan ishqalanish kuchlari paydo bo’ladi. Shuning uchun, uzunroq tolalardan yigirish mashinalari serunum ishlaganida ham ingichka va pishiq ip ishlab chiqarish mumkin. Har bir namuna paxtada ham ayrim tolalarning uzunligi turlicha (6x45 mm) bo’lgani bois yigirish tizimini tanlash uchun kerakli uzunliklarning o’rtacha ko’rsatkichlarini aniqlash zarur bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar - modal va shtapel uzunlik, tola bazasi va uzunlik jihatidan tekisligi Jukov asbobi bilan aniqlanadi. Agar tolaning tekisligi c 1000 bo’lsa, bunday tola uzunlik jihatidan tekis hisoblanadi. Tekshirish natijalaridan foydalanib, paxta tolalarining uzunlik jihatidan taqsimlanish diagrammasini (29-rasm) tuzish mumkin. I va II egri chiziqlar o’rta tolali paxta uchun, III va IV egri chiziqlar ingichka tolali paxta uchun tuzilgan. Har bir egri chiziqda maksimum maydoni aniq ko’rinib, bu yerda olingan turdagi paxta tolasi uchun xos bo’lgan uzunlik, ya’ni modal uzunlik ko’rinib turadi. Har bir egri chiziq maksimum nuqtasidan ikki tomonga pastlashib ketishi chap tomonga qiyaroq bo’lsa, o’ng tomonga tikroq bo’ladi. Bu hol paxta tolalari ichida uzunligi modal uzunlikdan kichik bo’lgan tolalar ko’pligini ko’rsatadi. Uzunligi 15 mm dan kam bo’lgan tolalar yigirish uchun yaramaydi, ular paxta tolasining sertukliligini tavsiflaydi.

rasm. Paxta tolalarining uzunligi jihatidan taqsimlanish diagrammasi I va II egri chiziqlarga mos keladigan o’rta tolali paxta tolalarining modal uzunligi L m bir xil bo’lsa ham birinchi holda tolalar uzunlik jihatidan tekisroq bo’lib, ikkinchi holda notekisroqdir. III va IV egri chiziqlariga mos keladigan ingichka tolali paxta tolalari ham xuddi shunga o’xshaydi. Paxta tolasi namligining massaviy nisbatini aniqlash Namlikni aniqlashdan maqsad - quritish shkaflarini, quritish apparatlarini va tezkor aniqlovchi o’lchash qurilmalarini qo’llab, namunaning quritishgacha va quritishdan keyingi massaviy nisbatini foizlarda aniqlashdir. Paxta tolasi namligini aniqlash uchun O’z DSt 604 va O’z DSt 614 standartlari bo’yicha namuna tanlanadi va O’z DSt 634- standarti bo’yicha namlikning massaviy nisbati aniqlanadi. Bu standartlardagi talablar majburiy hisoblanadi. Quritish shkaflarini qo’llab, namlikning massaviy nisbatini aniqlash usuli - tarkibida metall byukslar, shuningdek, shkala bo’limi 2°C bo’lgan kontaktli termometr, shkala bo’limi 0,5°C dan oshmagan nazorat termometrlar kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli Uz-7M tipidagi quritish, yoki majburiy havo almashtirgichli ShSX tipidagi quritish shkafi, yoki Uz-8 tipdagi qurilma.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-sonli qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 noyabrdagi Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-3408-sonli qarori. 3. Paxtani qabul qilish va saqlash b о ’yicha y о ’riqnoma T.: 2017 4. Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Уруғлик чигит тайёрлаш технологияси”. Т .:, « Пахтасаноат илмий маркази » АЖ -2016 5. R.B о ’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Paxtaning sifatini aniqlash”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015. 6. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Пахтани дастлабки ишлаш машиналаридан фойдаланиш”.Т.:,«Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015 R.Bо’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Mexnatni muhofaza qilish va texnika xavsizligi”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015

Похожие

Paxta tolasining sifatini zamonaviy usullarda aniqlash

Chigitning sifatini aniqlash usullari

Paxta mahsulotlari sifatini baholash

Paxtaning sifat kо’rsatkichlarini aniqlash

Mahsulotlarning sifat ko`rsatkichlari haqida ma’lumotlar