Paxtaning sifat kо’rsatkichlarini aniqlash - Метрология - Рефераты

Paxtaning sifat kо’rsatkichlarini aniqlash

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

5234.5 KB

Paxtaning sifat k о ’rsatkichlarini aniqlash Reja: 1. Paxta tozalash korxonasining texnik nazorat b о ’limi 2. Tayyorlash maskani hamda paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasida ishlatiladigan uskunalar 3. Paxta tayyorlash maskanlari va paxta tozalash korxonasi laboratoriyalarini texnik jihozlash 4. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun namunalar tanlash 5. Paxtani tiplarga b о ’linishi 6. Paxtaning namligini aniqlash 7. Paxtaning iflosligini aniqlash 8. Paxtani sanoat navini aniqlash

Paxta tozalash korxonasining texnik nazorat b о ’limi Paxta tozalash korxonalarida tayyorlangan paxta va undan olinadigan paxta mahsulotlarning sifatini aniqlash ishlarini texnik nazorat b о ’limi amalga oshiradi. Paxta tozalash korxonasi texnik nazorat b о ’limi tarkibiga korxona texnologik laboratoriyasi va korxona ixtiyoridagi paxta tayyorlash maskanlari laboratoriyalari kiradi. Tayyorlanayotgan paxta va ishlab chiqariladigan mahsulotlar sifatini aniqlashni texnik nazorat b о ’limi О ’zbekiston Davlat standartlari va tegishli q о ’llanma hamda sinov usullariga qat’iy amal qilgan holda amalga oshiradi. Korxonadagi texnik nazorat b о ’limining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - standart va texnik talablarga javob bermaydigan paxtani qabul qilish vapaxta mahsulotlarini ishlab chiqarish hamda iste’molchilarga j о ’natishning oldini olish; - tayyorlanadigan paxta va ishlab chiqariladigan paxta mahsulotlari sifatinita’minlash uchun paxta tayyorlash maskanlari va paxta tozalash korxonasining barcha xodimlari orasida ishlab chiqarish, texnologik va shartnoma intizomlarini har tomonlama mustahkamlash. Yuklatilgan vazifalariga binoan texnik nazorat b о ’limi paxta tayyorlashni, korxonada paxtaga dastlabki ishlov berish jarayonini texnik nazorat qiladi hamda paxta sifatini va undan olinadigan mahsulot sifatini aniqlaydi. Tayyorlash maskani hamda paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasida ishlatiladigan uskunalar Paxta va undan olinadigan mahsulotlarni, shuningdek ishlab chiqarish chiqindilari sifatini aniqlash uchun korxona texnik nazorat laboratoriyasi 9– jadvalda keltirilgan r о ’yxatdagi tegishli uskunalardan foydalanib sinovlar о ’tkazadi.

Tayyorlash maskani hamda paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasi tomonidan о ’tkaziladigan sinovlar va bunda ishlatiladigan uskunalar r о ’yxati jadval Ishning nomi Taxlil va ishlarning nomi Qо’llaniladigan uskunalar 1 2 3 Paxta: 1. Paxtani qabul qilish vapaxta guruhini jamlash. 2. Paxtani paxta tozalash korxonasiga j о ’natish va uni paxta tozalash korxonasida qabul qilib olishda sifatini nazorat qilish. 3. Quritish tozalash b о ’limi ishlayotganda paxta sifatini nazorat qilish. Namuna tanlab olish. (O’zDSt643:2006) Namlikni aniqlash. (O’zDSt644:2006) Qо’l usulida. 1. USX-1, VXS-1 (VXS-M1) о ’lchash uskunalari; 2. Quritish shkafi Uz-7M, SHSX-1; 3. Paxta chigitinimaydalash qurilmasi; 4. Tarozi; Paxta tozalash korxonasida paxtani qayta ishlashda uning sifatini nazorat qilish. Paxtani saqlashda uning sifatini nazorat qilish. Ifloslikni aniqlash. (O’zDSt592:2008) Paxta tolasining tavsifnomalarini aniqlash. (O’zDSt593:2008) LKM (LKM-2), 2L-12 qurilmasi; Laboratoriya quritgichi SXL-3, USS-1; 3.Tarozi. LPS-4 uskunasi; SXL-3 laboratoriya qu- ritgichi; PPV jin-tola tozalagich yoki AX paxta analizatori bilan DL- 10 laboratoriya jini; Tola fizik-mexanik xususiyatlari davlat standart namunalari (DSN); Paxtaning tashqi k о ’rinish namunalari; HVI tizimi. Paxta tayyorlash maskani laboratoriyasiga kerakli uskunalarning r о ’yxati jadval

№ Uskunaning nomi 1 2 3 4 5 6 7 1 Paxta namunasini qabul qilish uchun stol 1 1000 ´ 1500 2 Laboratoriya stoli 1 1000 ´ 2000 ´ 820 3 Laboratoriya paxta quritgichi SXL-3 1 13.0 730 ´ 920 ´ 1370 120 4 Paxtaning yirik va mayda ifloslik bilan ifloslanganligini aniqlash uchun uskuna LKM 2 1,0 685 ´ 820 ´ 1335 350 5 Kvadrat texnik tarozi VLKT- 500 gm 1 190 ´ 310 ´ 350 10 6 Tokchali kronshteyn 5 500 ´ 800 7 Aylanuvchi stul 8 400 ´ 400 8 Laboratoriya jin–tola tozalagichi PPV 3 1,0 730 ´ 1700 ´ 1310 170 9 Mikrokalkulyator 1 10 Bir tumbali yozuv stoli 3 650 ´ 1300 ´ 900 11 Kitob javoni 4 350 ´ 950 ´ 1800 12 Osilgan tokcha 2 250 ´ 1000 ´ 650 13 Paxta navlarini aniqlash uchun asbob LPS-4 2 0,36 370 ´ 680 ´ 1540 82 14 Kvadrant texnik tarozi VLKT-20 2 190 ´ 274 ´ 240 5Turi, markasi, modeli Soni, dona El. dvigatelning quvvati, kW О‘lchamlari (uzun- ligi, eni, baland- ligi), mm Massasi, kg

15 Laboratoriya quritish shkafi Uz-7M (Uz-8) 1 2,1 635 ´ 770 ´ 1440 158 16 Termonamо’lchagich USX-1 (VXS- M1) 2 1,2 430 ´ 450 ´ 240 (530 ´ 530 ´ 490) 125 ´ 450 ´ 240 (530 ´ 460 ´ 250) 18 17 I sinf texnik tarozisi VLT-1 2 18 Paxtaning nazorat namunalarini saqlash uchun shkaf 4 1500 ´ 600 ´ 2000 19 G’aramdagi paxta haroratini nazorat qilish qurilmasi (termoshup) 2 390 ´ 500 ´ 540 Paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasiga kerakli uskunalarning rо’yxati jadval № Uskunaning nomi Turi, markasi Asosiy о’lchamlari (uzunligi, kengligi), mm Soni, dona 1 2 3 4 5 1 Paxtaning va tolaning navlarini aniqlash uchun asbob LPS-4 680 3 588 3 1540 1 2 Laboratoriya tola ajratgichi DL-10 1640 3 726 3 105 0 1 3 Paxtaning yirik va mayda iflosliklar bilan ifloslanganini aniqlash uchun uskuna LKM 820 3 685 3 1335 2 4 Laboratoriya quritgichi SXL-3 920 3 730 3 1370 1 5 Quritish shkafi SHSX-1 500 3 600 3 700 1 6 Termonamо’lchagich VXS-M1 530 3 530 3 490 1

7 Tola mustahkamligini aniqlash uchun uskuna DSH-3M-2 1 8 Sо’rish shkafi SHV1-1-06 1 9 Mufel elektr pechi 1 10 Torsion tarozi VT-20 1 11 Analitik tarozi VLR-200 2 12 Laboratoriya kvadrant tarozisi VLKT500 1 13 Analitik tarozi VLR-200 3 14 Laboratoriya kvadrant tarozisi VLK- 500g-M 3 15 Mikroskop MBU-5 1 16 Proyeksion tola sanagich PSV-1 1 17 Kronshteyn 800 3 500 11 18 Yozuv stoli 1300 3 650 3 900 5 19 Laboratoriya stoli 2000 3 1000 3 820 2 20 Asboblar q о ’yish uchun stol 1000 3 500 3 900 5 21 Asboblar uchun shkaf 1000 3 400 3 2000 3 22 Namunalar uchun shkaf 1500 3 500 3 2000 7 23 Kitob javoni 950 3 350 3 1800 4 24 Idishlar uchun shkaf 1500 3 500 3 2000 2 25 Kitoblar tokchasi 3 26 Paxta analizatori AX, FM-30 2 27 Chigitning t о ’liq tukdorligini kimyoviy usulda aniqlash uchun qurilma OSX-1 2200 ´ 900 1 28 Sentrifuga OPn-3, SE-3 29 Tola qisqich №1 1 30 Tola qisqich №1 1 31 Chigitni kesish moslamasi 1

Paxta tayyorlash maskanlari va paxta tozalash korxonasi laboratoriyalarini texnik jihozlash Paxta va uni qayta ishlashdan olinadigan mahsulotlar sifatini baholash va nazorat qilib borish uchun paxta tayyorlash maskani laboratoriyasi va paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasi jadvalda k о ’rsatilgan uskunalarga va idishlarga ega b о ’lmoqlari kerak. Bundan tashqari laboratoriya GOST 10681 «T о ’qimachilik materiallari. Namunalarni konditsion holatga keltirish va sinash uchun klimatik sharoitlar va sifatlarni aniqlash usullari» b о ’yicha belgilangan klimatik sharoitlar yaratish uchun kerakli qurilmalar bilan jihozlangan b о ’lishi kerak. GOST 10681 о ’rta iqlimli xudud uchun kerakli klimatik sharoitlarni belgilaydi: –havoning nisbiy namligi – (65 ± 2) %, –havo harorati – (20 ± 2) ° S. Bunda ishlab chiqarish sinovlarini yengil sanoat korxona va tashkilotlarida о ’tkazish havo namligi (65 ± 5) % va harorati (20 + - 9 2 ) ° S b о ’lganda ruxsat etiladi. Paxta tayyorlash maskanlari va paxta tozalash korxonalari laboratoriyalari uchun kerakli laboratoriya asbob uskunalari jadval № Nomi Soni, dona Paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasi uchun Paxta tayyorlash maskani uchun (paxta tayyorlaydi) 12 ming tonnagacha 12 ming tonnadan kо’p 1 2 3 4 5 1 USX -1 yoki VXS ( VXS - M 1) termonam о’ lchagichlari 1 3 4 2 Uz-7M yoki SHSX-1 quritish shkafi 2 1 1 3 Uz-8 quritish shkafi 1 1 1

4 SVCH vlagomeri VXS-2 (18-20 %) namlik uchun 1 1 5 LKM (LKM-2) uskunasi 1 2 3 6 SXL-3 laboratoriya quritgichi 1 2 2 7 LPS-4 qurilmasi 1 1 1 8 ASX-1 qurilmasi yoki ALS-1 laboratoriya akustik asbobi 1 2 3 9 PPV rusumli jin - tola tozalagich 1 1 2 10 DL-10 laboratoriya jini 1 1 1 11 AX (FM-30) turidagi paxta analizatori 2 12 PPL pilik tayyorlagich 1 13 MRV-1 tolani predmet oynalariga mexanik taqsimlagich 1 14 MSHU-1 mexanik shtapel tayyorlagich 1 15 MPRSH-1 shtapelni mexanik usulda saralab qayta taxlagich 2 16 Tola uzunligini aniqlash Jukov uskunasi 1 17 PSV-1 tolani proyeksion sanagich 1 18 Riflyon labli qisqichga yoki pressli qisqichiga ega b о ’lgan DSH-3 (DSH-3M-2) dinamometr 1 19 «Biolam» (MBU-5) mikroskop 3 2 3 20 P-2 qutblashtirish moslamasi 2 2 3 21 №1 va №2 raqamli qisqichlar 2 1 1 22 Duhoba taxtacha 2 23 Tola uchun keskich 2 24 1 sm da 10 va 20 ta tishi b о ’lgan taroq 2 tadan 25 VT-20 torsion tarozi 1 26 OPn-3 yoki SE-3 kuchlanishni sozlagichi b о ’lgan sentrifuga 1 27 Sentrifuga probirkalarini muvozanatlashtirish uchun uskuna 1 28 Paxta chigitini tuksizlantirgich OSX-1 1

29 Gidrolizlantirilgan momiqni ajratish moslamasi (OSX-1 bilan birga) 1 30 Moyni ekstraksiya qilish uchun «NAABA» apparati (muzlatgich, ekstraktlar va kolbalar yig’indisi) 1 31 Chigit yog’dorligini va namligini aniqlash uchun AVM-1006 analizatori 1 32 Diametri 300 dan 400 mm gacha b о ’lgan ekstraktor 5 1 1 34 Metal havoncha 2 35 Sentrifugalash uchun 10 ml li shkala oralig’i 0,1 yoki 0,2 ml bо’lgan probirka 50 36 1,56 dan 1,84 g/sm 3 gacha о ’lchaydigan densimetr yoki areometrlar jamlamasi 2 37 Probirkalar uchun shtativlar 2 38 Rezina uchli yoki uchi yassi shisha tayoqcha 10 39 Oddiy psixrometr 4 2 3 40 Aspiratsion psixrometr 2 1 1 41 Signalli soat 3 1 2 42 Taxometr 1 43 Sekundomer 1 1 1 44 (2-5) x marotaba kattalashtiruvchi lupa 1 1 1 46 Shkala k о’ rsatkichi 0,005 g dan k о’ p b о’ lmagan tarozi 5 1 1 47 K о ’rsatishi 0,01 g dan k о ’p b о ’lmagan tarozi 5 5 8 48 K о ’rsatishi 0,05 g dan k о ’p b о ’lmagan tarozi 3 3 5 49 Turli texnik termometrlar 10 10 15

50 Pinsetlar 15 5 5 51 Lansetlar 10 5 5 52 Tubida 1 mm li (teshik) g’ovagi b о ’lgan shisha voronka 1 53 №1 g’ovak plastinkali shisha voronka (Shott) 2 54 Suvoqimli nasos 2 55 Vakuum kolba (Bunzene) 2 56 Turli oddiy shisha voronkalar 10 5 5 57 Diametri 250 dan 300 mm gacha, balandligi 80 mm b о ’lgan suv hammomi 2 1 1 58 Oddiy himoya kо’zoynaklari 3 1 1 59 Fartuk 3 1 2 60 Rezina qо’lqoplar (juft) 4 juft 2 juft 2 juft 61 Kimyoviy taxlillar uchun havo tortish zonti 450 dan 500 mm gacha 1 62 Elektron kalkulyator 2 2 3 63 Kislota va suv saqlash uchun 1 0 l li shisha idish (butilka) 5 2 3 64 Kislota va suv uchun 1000 dan 2000 ml gacha b о ’lgan shisha idish (butilka) 10 5 5 65 Menzurka 10 ml 15 5 5 66 25 ml 15 5 5 67 50 ml 15 5 5 68 100 ml 15 5 5 69 250 ml 15 5 5 70 500 ml 5 2 2 71 1000 ml 5 2 2 72 Texnologik uskunalar oralig’i va tirqishlarini jin va linter arralari tishlarining og’ganligini tekshirish uchun shablon va kalibrlar majmuasi 1

Paxta va uni qayta ishlashdan olinadigan mahsulotlar sifatini baholash va nazorat qilib borish uchun paxta tayyorlash maskani laboratoriyasi va paxta tozalash korxonasi texnologik laboratoriyasi uskunalar va idishlar bilan jihozlanishi kerak. Bundan tashqari laboratoriya GOST 10681 «T о ’qimachilik materiallari. Namunalarni konditsion holatga keltirish va sinash uchun klimatik sharoitlar va sifatlarni aniqlash usullari» b о ’yicha belgilangan klimatik sharoitlar yaratish uchun kerakli qurilmalar bilan jihozlangan b о ’lishi kerak. GOST 10681 о ’rta iqlimli xudud uchun kerakli klimatik sharoitlarni belgilaydi: –havoning nisbiy namligi – (65 ± 2) %, –havo harorati – (20 ± 2) ° S. Bunda ishlab chiqarish sinovlarini yengil sanoat korxona va tashkilotlarida о ’tkazish havo namligi (65 ± 5) % va harorati (20 + - 9 2 ) ° S b о ’lganda ruxsat etiladi. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun namunalar tanlash Paxtani baholash va sifatini aniqlashdan asosiy maqsad uning namligini, ifloslik darajasini, sanoat navini va sinfini aniqlashdir. Ushbu sifati k о ’rsatkichlarini aniqlash uchun paxtadan namuna olinadi. Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari O’zDSt643: standartida aniq k о ’rsatilib berilgan. Ushbu standart q о ’llanilish sohasi b о ’yicha bajarilishi majburiydir. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun olinadigan namunalar quyidagicha nomlanib ta’riflash mumkin: Namuna deb sinash uchun olingan paxtaga aytiladi. Nuqtadan olingan namuna – paxtaning ma’lum joylarida bir paytda olingan paxta miqdori tushuniladi. Umumlashtirilgan namuna – nuqtadan olingan namunalar yig’indisi. О ’rtacha kunlik namuna – har bir topshirilgan t о ’da uchun alohida t о ’plangan, birlashtirilgan namuna yig’indisi.

Paxtaning sifat k о ’rsatkichlari b о ’yicha bitta hujjat bilan rasmiylashtirilgan, bir xil seleksiya va sanoat navli, tip va sinfdagi paxta miqdori t о ’da deb hisoblanadi. Jamlanayotgan paxtani joylanayotgan paxtaning asosiy belgilari b о ’yicha bir xil paxta deb tushuniladi. Paxta topshiruvchi – paxtani qabul qilish maskanlariga topshiruvchi (jamoat x о ’jaligi, brigada, fermer) hisoblanadi. Ta’riflar O’zDSt 581 va O’zDSt 615- asosida tuzilgan. Namuna olish Paxta tayyorlash maskanlarida namuna va nuqtaviy namunalar maskan klassifikatori tomonidan topshiruvchi ishtirokida paxtani tortishdan oldin q о ’lda olinadi. Nuqtadan olinadigan namunalarini t о ’kish joylarida olish ham mumkin. Keltirilgan paxta t о ’dasining har 2 tonnasidan kamida uchta joyidan har xil qalinlikdagi joylaridan 100-150 g b о ’lgan namuna olinadi. Sig’imi 1 kg b о ’lgan qopqog’i zich berkitiladigan kichik bankalarga solingan nuqtaviy namunalar birlashgan namuna hosil qiladi. Olingan paxtaning namligini aniqlash m о ’ljallanmagan b о ’lsa, iflosligi t о ’kilmaydigan oddiy idishga solish mumkin. Umumlashtirilgan namunalarini sig’imi 6-8 kg b о ’lgan zich berkitiladigan idishlarga solinadi va bir kun davomida, har bir jamlangan t о ’dalar uchun alohida о ’rtacha bir kunlik namuna t о ’planadi. о ’rtacha bir kunlik namuna kamida 3-4 kg b о ’lishi kerak. Idishga quyidagi k о ’rsatmalar yozib q о ’yiladi: - paxta topshiruvchi x о ’jalik nomi; - jamlanayotgan tо’da nomeri; - seleksion navi; - sanoat navi va sinfi; - namuna olingan kun. Organoleptik yо’l bilan paxta navi, sinfi yoki gommoz kasalligi bor paxta miqdorini aniqlashda kelishmovchilik sodir bо’lsa, har 2 tonna paxtadan 15 ta

joyidan nuqtaviy namuna olinib, birlashtirilgan namuna hosil qilinadi va tekshirish о’tkaziladi. Nuqtadan olinadigan namunani tayyorlash maskani laboratoriya xodimi, klassifikator va topshiruvchi ishtirokida oladi. Paxta tayyorlash maskanida kun b о ’yi kelib turgan paxtaning sifatini aniqlash uchun namunalar yangi keltirilayotgan paxtani joylashtirishdan oldin olinadi. Namunani paxta tayyorlash maskani xodimi, paxtani qabul qilib olgan katta klassifikator yoki klassifikator ishtirokida tanlab oladi. Umumlashtirilgan namunani hosil qilish uchun jamlanayotgan g’aramning har 10 m 2 tidan 2 ta nuqtaviy namuna olinadi. Namuna zich berkitilgan kichik idishga solinadi. Umumlashtirilgan namuna kamida 2 kg b о ’lishi kerak. Paxtani tiplarga b о ’linishi Paxtani tiplarga b о ’lishdan maqsad – paxta tolasining fizik-mexanik k о ’rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichlik va solishtirma uzilish kuchi, paxta rangi, tashqi k о ’rinishi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti b о ’yicha navlarga ajratishdan iborat. Ushbu maqsadga muvofiq belgilangan talablarni bajarish O’zDSt615-2008 standartga asoslanib olib boriladi. Paxta tayyorlov maskanlaridagi paxtani qabul qilish dastlabki klassifikatsiyasi, miqdorining hisobi va saqlash uchun muayyan sharoitlarini yaratish qismi talablarini belgilaydi. Paxta yakuniy iste’mol xususiyatlari paxta tozalash korxonalarida qayta ishlangandan keyin O’zDSt604 ga muvofiq tolaning sifat k о ’rsatkichlari b о ’yicha aniqlanadi. Standart talablari urug’lik paxtaga joriy etilmaydi. Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlashga m о ’ljallangan paxtani quyidagi texnik talablarga asosan tiplarga b о ’linadi. 1. Paxta – tolasining fizik-mexanik k о ’rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichlik va solishtirma uzilish kuchiga (I va II nav) k о ’ra 13-jadvaldagi

meyorlarga muvofiq t о ’qqizta: 1a, 1b, 1, 2, 3, 4, 5, 6 va 7 – tipga b о ’linadi. Bunda paxtadagi paxta tolasining tipi shtapel vazn uzunligi yoki chiziqli zichlikning eng yomon k о ’rsatkichi b о ’yicha aniqlanadi. 1a, 1b, 1,2 va 3 tipdagi tolalarga ega b о ’lgan paxta uzun tolali, 4,5, 6 va 7 tipdagi tolalarga ega b о ’lgan paxta esa о ’rta tolali paxta navlariga kiradi. 2. har bir tipdagi paxta rangi, tashqi k о ’rinishi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti b о ’yicha 14-jadvaldagi talablarga va belgilangan tartibda tasdiqlangan namunalarga muvofiq beshta navga b о ’linadi. I, II, III, IV, V. jadval Kо’rsatkichlarning nomi Paxtadagi tolaning tipiga oid meyor 1a 1b 1 2 3 4 5 6 7 Shtapel vazn uzunligi, mm, 40,2 39,2 38,2 37,2 35,2 33,2 31,2 30,2 29,2 kamida Chiziqli zichlik, mteks, k о ’pi bilan 125 135 144 150 165 180 190 200 200 dan ortiq Solishtirma uzilish kuchi: 1 nav asosiy: sN/teks 35,3- 35,3 34,3- 35,3 33,3- 34,3 31,4- 32,4 29,4- 30,4 25,5- 26,5 24,0- 25,0 23,5- 24,5 23,0- 24,0 (gs/teks) (36,0- 37,0) (35,0- 36,0) (34,0- 35-0) (32,0- 33,0) (30,0- 31,0) (26,0- 27,0) (24,5- 25,5) (24,0- 25,0) (23,5- 24,5) II nav kamida: sN/ teks (gs/teks) 34,3 (35,0) 33,3 (34,0) 32,4 (33,0) 30,4 (31,0) 28,4 (29,0) 25,0 (25,5) 23,5 (24,0) 23,0 (23,0) 22,5 (23,0) Paxta navi rangi va pishib yetilganlik koeffitsiyentining eng yomon kо’rsatkichlari bо’yicha aniqlanadi. jadval Paxta navi Tip b о ’yicha pishib yetilganlik koeffitsiyenti, kamida Paxtadagi tolaning tiplari b о ’yicha rangi va tashqi k о ’rinishi.

1a, 1b, 1, 2, 3 4, 5, 6, 7 1a, 1b, 1, 2, 3 4, 5, 6, 7 I 2,0 1,8 Oq yoki tabiiy oq sariq tusli yoki seleksion navi yoxud о’stirilgan joyiga bog’liq b о’ lgan oq sariq tusli . K о’ rinishi yaltiroq va ipaksimon Oq yoki seleksion navi va о’ stirilgan nohiyasiga bog ’ liq tabiiy oqsarg ’ ish oq Q о ’l bilan ushlaganda egiluvchan va zich. Q о ’l terimidagi paxta pallachalarining ustki qismi t о ’lqinsimon, mashina terimidagi paxta esa alohida tolali chigitlardan va qisman yoyilgan jingalak pallachalardan iborat. Ba’zan alohida pallachalarda о’lik tola uchrab turadi. II 1,7 1,6 Yaltiramaydigan oqdan oqsariq, tusli va kichik sariq Yaltiramaydigan oqdan oqish dog’gacha. Yaltiroq va sariq dog’li oqsariq tusgacha ipaksimonligi 1 navga nisbatan pastroq. Q о ’l bilan ushlaganda 1 navga nisbatan kamroq egiluvchan va zichdir. Q о ’l terimidagi paxta pallachalarining ustki qismi t о ’lqinsimon, mashina terimidagi esa alohida tolali chigitlardan va qisman yoyilgan jingalak pallachalardan iborat va yaltiroq kichik k о ’rinishdagi plastik holda о ’lik tolalar uchrashi mumkin III 1,4 1,4 Yaltiramaydigan oqdanXira oqdan oqsariq sariq, oqsariq, tusgacha yoki sariqsarg’ishroq, dog’li notekis tusdagi sariq dogliyaltiramaydigan kulrangroq, qariyb yaltiroqsiz. kulrangroqgacha Qо’l terimidagi kichik tо’lqinsimon paxta pallachalari, har xil kattalikdagi yaltiroq plastikka о’tuvchi kо’rinishiga, mashina terimidagi esa alohida tolali chigitlardan va chо’zilgan, qisman yoyilgan va alohida chо’zilmagan va pishmagan aralashma pallachalari, har xil kattalikdagi yaltiroq plastiklardan iborat. IV 1,2 1,2 Sariq yoki oqish - sariq Xira oq va oqsariqdan sarg’ish

notekis kulrangroq va q о’ ng ’ ir - oqsariq kulrang va q о’ ng ’ ir dog ’ li tusdagi . dog ’ li Yaltiramaydigan Q о’ l bilan ushlanganda egiluvchan va zich emas , asosiy qismi ch о’ zilgan , qisman aralashgan pallachalar , shuningdek ch о’ zilmagan pishmagan pallachalar , alohida tolali chigitlari guruhi har xil darajada yoyilgan pallachalardan k о’ pchilik qismi yaltiroq plastik k о’ rinishidagi о’ lik tolalardan iborat . V 1,2 1,2 Xira oq yoki xira oqsariqdan Qо’ng’ir dog’li sariqqacha. qо’ng’ir dog’li yaqqol Kulrang sariqqacha. Kulrang Qо’l bilan ushlaganda umuman egiluvchan va zich emas, paxta pallachalarning kо’pchilik qismini tashkil qiluvchi pishmagan va о’lik tolalar yaltiroq plastikni hosil qiladi. Paxtaning namligini aniqlash Materialning namligi deb uni quritishda y о ’qotishi mumkin b о ’lgan namlik miqdori tushuniladi. Material namligini yuqori issiqlikda doimiy quruq massagacha quritish y о ’li bilan aniqlanadi. Namlikning massaviy nisbati – namlik massasining quruq modda massasiga nisbati (foizlarda). Meyorlangan (hisobiy) namlik – xom ashyo yoki mahsulotning konditsion massasini aniqlash uchun meyoriy hujjat bilan belgilanadigan namlikning massaviy nisbatida (yoki namlikning massaviy ulushida) meyoriy namlik ifodalanadigan shartli namlik. Namlik – paxtadagi suv miqdori (foizlarda). Namlikning cheklangan meyori – yuqori namlikka ega b о ’lgan xom ashyoni qabul qilishni yoki mahsulot ishlab chiqarishni cheklovchi meyoriy hujjat bilan belgilanadigan namlik meyori. Paxta tozalash sanoatida paxta va uning mahsulotlari namligini quritish shkaflarida (Uz-7M, ShSX-1) (110 ± 1,5) 0 S Sharoratda va tezkor usulda USX-1,

VXS, VXS-M1 va "Sifat" tezkor aniqlovchi о ’lchash uskunalarida (195 ± 2) 0 S haroratda namunani quritish y о ’li bilan aniqlanadi. Namlikni aniqlashdan maqsad – quritish shkaflari va tezkor aniqlovchi о ’lchash qurilmalarini q о ’llash y о ’li bilan paxta namligining massaviy nisbatini aniqlashdir. Namlikni aniqlash uchun paxtadan namunalar olinadi. Namunani olish va tanlash tartibi va usullari O’zDSt 644- standartida aniq k о ’rsatib о ’tilgan. Ushbu standart talablari q о ’llanilish sohasi b о ’yicha majburiydir. Namlikni tezkor aniqlovchi о ’lchash qurilmalarida namlikni aniqlashda quyidagilar q о ’llaniladi; - USX-1, VXS-1 va VXS-MI о ’lchash qurilmalari byukslar bilan. о ’xshash metrologik tavsiflarga ega b о ’lgan boshqa quritish shkaflarini q о ’llashga ruxsat etiladi; - Aniqligi 4 chi sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir b о ’linmasi 10 mg dan yuqori b о ’lmagan umumiy q о ’llaniladigan laboratoriya tarozisi; Quritish shkaflarida namlikni aniqlashda quyidagilar q о ’llaniladi: - tarkibiga metall byukslar, shuningdek GOST 9871 b о ’yicha shkala b о ’limi 2 0 S b о ’lgan kontaktli termometr, GOST 28498 b о ’yicha shkala b о ’limi 0,5 0 S dan oshmagan nazorat termometri kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli UZ-7M tipidagi yoki majburiy havo almashtirgichli SHXS tipidagi quritish shkafi, yoki termoregulyatorli UZ-8 tipidagi qurilma. Ushbu standart talablarini qoniqtiruvchi boshqa о ’lchash qurilmalarini q о ’llashga ruxsat etiladi. - xlorli kalsiyga ega b о ’lgan GOST 25336 b о ’yicha eksikator; - aniqligi 2-chi sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 200g b о ’lgan laborator tarozisi; - valiklari oraligi (2,0 ± 0,2) mm b о ’lgan paxta chigitini maydalash moslamasi.

О ’lchashni bajarishga tayyorgarlik Namlikni tezkor aniqlovchi qurilmalar sinov natijalarini tasdiqlangan tekshirish q о ’llanma bilan vaqti-vaqti bilan quritish shkaflari sinov natijalariga solishtirish y о ’li orqali tekshirib turilishi lozim. О ’lchash bajarilishidan oldin о ’lchash moslamalari va quritish shkaflari quyidagicha kizdirib turilishi lozim: - USX-I, VXS-I, VXS-MI –(195 ± 2) О С ; - quritish shkaflari - (110 ± 1,5) О С . Paxta t о ’dasidan namunalar tanlash O’zDSt 643 ga muvofiq bajariladi. USX-1, VXS-1, VXS-M1 о ’lchash moslamalarida namlikni aniqlash uchun namunalar tanlashda sinov uchun namunalar bankaga solingan yoki stolga yoyib q о ’yilgan birlashtirilgan ( о ’rta kunlik) namunadan tanlab olinadi. Birlashtirilgan namuna stolga yoyib q о ’yilgan b о ’lsa namuna yoyib q о ’yilgandan keyin darhol tanlab olinadi. Birlashtirilgan ( о ’rta kunlik) namunaning har yeridan 10-13 g b о ’lgan paxta tanlab olinadi. Tanlash 3-4 marta qaytariladi. Tanlab olingan paxta q о ’shiladi va shu zahoti massasi (40,00 ± 0,02) g ga yetkazib tortiladi. – har bir о ’rta kunlik yoki birlashtirilgan namunadan paxtaning namligi 20 % gacha b о ’lsa – bir namuna va namlik 20 % dan ortiq b о ’lsa – ikki namuna tanlab olinadi. – har bir keltirilgan paxta t о ’dasi namligini aniqlash uchun birlashtirilgan namunadan, uning namligidan qat’iy nazar, bir namuna olinadi. Paxta qabul qilish punktlarida namlikni aniqlashni t о ’g’riligini nazorat qilish uchun uch namuna tanlab olinadi. Quritish shkaflarida namlikni aniqlash uchun namunalar tanlashda sinov uchun namunalar birlashtirilgan ( о ’rta kunlik) namunadan USX-1, VSX-1 о ’lchash moslamalariga q о ’yilgan talablarga mos quyidagi о ’zgartirishlar bilan tanlab olinadi. Massasi 10-13 g b о ’lgan paxta oldindan og’irligi tortilgan 4 byuksaga bir xilda qilib solinadi. 3-4 marta tanlangandan keyin har bir byuksadagi paxtaning massasi (10,00 ± 0,01) g ga yetkaziladi.

Bir byuksadagi namunani tortib kurish ham ruxsat etiladi bunda tortilgan namuna b о ’sh byuksaga olib kuyiladi. Namuna solib о ’lchanadigan byuksa massasi bir kunda 2-3 marta tekshirilib turishi kerak. О ’lchashni bajarish Namlikni о ’lchash tezkor usulda aniqlaydigan USX-I, VXS-I va VXS-MI asboblarida bajariladi. О ’lchashga tayyor b о ’lgan asbobning quritish qismiga tanlab olingan namuna bir tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga tushiriladi. Quritish boshlangandan 5 minutdan s о ’ng quritish kamerasi qopqog’i ochilib namuna chiqarib olinadi, t о ’kilgan iflos aralashma kurakcha va ch о ’tka yordamida yig’ishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma, byuksaga joylanadi, qopqog’i berkitiladi va darhol massasi о ’lchanadi. S о ’ngra b о ’shagan byuksa qopqog’i yopilgan holda о ’lchanadi. О ’lchashning xatoligi ± 0,02 g. О ’lchashlar soni k о ’p b о ’lganda va birinchi ikki-uch о ’lchashlarda b о ’sh byuksaning massasi 0,01 g dan ortiq farq kilmasa, b о ’sh byuksa massasi о ’lchanmasa ham b о ’ladi. Keyinchalik b о ’sh byuksaning massasi har 10 о ’lchashdan keyin tortib turiladi. Quritish shkaflari yordamida о ’lchash usuli Tanlab olingan har bir namunani chigit maydalaydigan qurilmadan о ’tkazib, b о ’sh byuksaga (qopqog’i y о ’q) solib, quritish shkafiga joylashtiriladi va 4 soat davomida quritiladi. Keyin byuksalar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 30 minut saqlanadi. Sovitilgan byuksalar namuna bilan birga tortiladi, keyin b о ’shatilgan byuksalar tortiladi. Paxtaning namligi 12% dan yuqori b о ’lsa massasi tortilgan har bir namuna quritish shkafida (110 ± 1,5) 0 S haroratda bir soat davomida quritiladi, keyin chigit maydalaydigan qurilmadan о ’tkaziladi. Namunalar maydalangich quritish shkafida 4 soat davomida quritiladi. Namlikni tezkor usulda aniqlovchi о ’lchash qurilmalarida namunalar quritilganda paxtaning rangi och jigar ranggacha о ’zgarishi k о ’zda tutiladi.

О ’lchash natijalarini hisoblash Paxta namligining massaviy nisbatini (W) foizlarda (1) yoki (2) formulalar orqali hisoblanadi: - USX-I, VXS-I, VXS-MI о ’lchash asboblari q о ’llanilganda: - quritish shkaflari qо’llanilganda: bu yerda m N – paxta namunasining quritishgacha b о ’lgan massasi, g; m S – paxta namunasining quritishdan keyingi massasi, g; 0,6 – о ’lchash asboblari natijalariga kiritiladigan tuzatish. Hisoblash to ikkinchi о ’nlik belgisigacha b о ’lgan aniqlik bilan amalga oshiriladi va birinchi о ’nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Agarda о ’lchashlar bir nechta namunalarda olib borilgan b о ’lsa, о ’lchash natijasi sifatida ularning о ’rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. Paxta namligining massaviy nisbatini (W) quritilgan namunaning massasiga (m S ) bog’liqligini quyida keltirilgan A ilovasida berilgan jadvaldan aniqlasa ham b о ’ladi. О’lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi 1. Ikki har xil laboratoriyada olingan ikki namunani sinash (usulningkelishuvchanligi) natijalari orasidagi yoki, bir laboratoriyada har xil sharoitda olingan ikki sinov (usulning qaytariluvchanligi) orasidagi farqlanish, namlikning massaviy nisbatini aniqlashni tо’g’riligini tekshiruvchi nazorati ostida olingan natijalarning ruxsat etilgan farqlanishidan, paxtaning namligi 10% gacha bо’lganda ± 0,5 abs. % dan va USX-1, о’lchash moslamasi qо’llanilganda va namlik 10 % dan yuqori bо’lganda ± 5 nisb. % dan oshmasligi kerak. 2. Paxtaning namligi 10 % gacha bо’lganda USX-1, VXS-1, VXS-M1 о’lchash qurilmalarida namlikni aniqlashning xatoligi quritish shkafida aniqlanganiga

nisbatan ± 0,5 abs. % dan oshmasligi va namlik 10% dan yuqori bо’lganda ± 5 nisb. % dan oshmasligi kerak. 3. Quritish shkafida namlikni aniqlashning hisobga olingan sistematik xatoligi ± 0,2 % dan oshmasligi kerak. USX-1, VXS, VXS-M1 va "SIFAT" tezkor aniqlovchi о ’lchash uskunalarida paxta namligini aniqlash Namlikni tezkor usulda aniqlash O’zDSt644 standart b о ’yicha aniqlanadi. USX-1, VXS, VXS-M1 va "SIFAT" о ’lchash uskunalari byukslar bilan birgalikla paxta, tola, momiq va chigitning namligini tezkor usulda aniqlashga m о ’ljallangan. Ushbu uskunalarda quritilayotgan namuna yupqa qatlamini qizdirilgan sirtlar oralig’ida yopiq kamerada qizigan sirtga tegib turgan holda tez quritish usuli q о ’llangan. О ’lchash uslubiyatlari O’zDSt 644, O’zDSt 634, O’zDSt 659, O’zDSt 600 davlat standartlari talablari b о ’yicha amalga oshiriladi. USX-1 о ’lchash uskunasi quyidagi texnik k о ’rsatkichlarga ega - quritish kamerasi; - qizdiriladigan yuzalarining markazidagi о ’rtacha harorati (195 ± 2) º S; -quritish shkaflarining qizdiriladigan yuzalarining oralig’i (3,7 + - 0 0 , ,5 2) mm; - quritish vaqtini tugaganligi haqida yorug’lik signali berilishi vaqti –5min ± 10 s paxta ushlab turish - avtomatlashgan. USX-1, VXS, VXS-M1 va "SIFAT" qurilmalari yordami bilan chigitli paxta, chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalarni aniqligi 0,01 g gacha aniqlikda о’lchanadi. jadval № Namuna Olingan namuna og’irligi, g. Quritish vaqti, min 1 Chigitli paxta 40,00 ± 0,03 5 2 Paxta tolasi va momiq 20,00 ± 0,02 3

3 Chigit 50,00 ± 0,02 4 Chigitli paxtaning haqiqiy namligini quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Tolaning namligini aniqlash Chigitdan olingan namunaning namligini aniqlash Buerda m H -paxta namunasining quritishgacha b о ’lgan massasi, g; m C - paxta namunasining quritishdan keyingi massasi, g; 0,6; 0,5; 0,4 – termonam о ’lchagichda namlik aniqlashning natijalariga kiritiladigan tuzatish koeffitsiyenti. VXS va VXS-M1 va "SIFAT" о ’lchash uskunalari о ’xshash texnik tavsiflarga ega b о ’lib, VXS-M1 va "SIFAT" qurilmalarida q о ’shimcha ravishda tola va momiqni quritish uchun 3 min ± 10 s vaqt k о ’zda tutilgan (3,4 va 5-rasmlar). Tahlillarda GOST 24104 b о ’yicha aniqligi 4 sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir b о ’linmasi 10 mg dan yuqori b о ’lmagan umumiy q о ’llaniladigan laboratoriya tarozisi hamda kurakcha va ch о ’tka q о ’llaniladi.

rasm. VXS tezkor namlikni о ’lchash uskunasi 1 – quritish qurilmasi; 2 - tarozi; 3 - ch о ’tka; 4 - byuksa; 5 - kurakcha rasm. VXS-M1 tezkor namlikni о ’lchash uskunasi 1-boshqarish bloki, 2-quritish kamerasi Tezkor aniqlovchi о ’lchash uskunasi elektr tarmog’iga ulanib 30-40 min о ’tgandan s о ’ng quritish kamerasidagi harorat (195 ± 2) 0 S yetganda "Gotov" ("norma") signal chiroqchalari yonadi va bu esa namlikni о ’lchash uskunasini ishga tayyorligini bildiradi. Sinov uchun tanlab olingan sinash uchun namunani о ’lchashga tayyor b о ’lgan uskunaning quritish zonasida bir tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga tushiriladi.

rasm. "SIFAT" tezkornamlikni о ’lchash uskunasi Quritish boshlangandan 5 minutdan s о ’ng quritish kamerasi qopqog’i ochilib namuna chiqarib olinadi, t о ’kilgan iflos aralashma kurakcha va ch о ’tka yordamida yig’ishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma byuksga joylanadi, qopqog’i berkitiladi va darhol tarozida ± 0,02 g aniqlikda massasi о ’lchanadi. S о ’ngra b о ’shagan byuksa qopqog’i yopilgan holda о ’lchanadi. О ’lchashlar soni k о ’p b о ’lganda va birinchi ikki-uch о ’lchashlarda b о ’sh byuksaning massasi 0,01 g dan ortiq farq qilmasa, b о ’sh byuksa massasi о ’lchanmasa ham b о ’ladi. Keyinchalik b о ’sh byuksaning massasi har 10 о ’lchashdan keyin tortib turiladi. Paxta namligining massaviy nisbatini ( W ), foizlarda quyidagi formula orqali hisoblanadi: Hisoblash to ikkinchi о ’nlik belgisigacha b о ’lgan aniqlik bilan amalga oshiriladi va birinchi о ’nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Agarda о ’lchashlar bir nechta namunalarda olib borilgan b о ’lsa, о ’lchash natijasi sifatida ularning о ’rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. Hisoblashni yengillashtirish uchun namuna massasi (40,00 ± 0,02) g b о ’lganda paxta namligining massaviy nisbatini ( W ) quritilgan namunaning massasi qiymati ( m C ) b о ’yicha jadvaldan foydalanib aniqlanadi. О ’lchashlarning ruxsat etilgan xatoligi quyidagilarni tashkil qiladi:

- ikki har xil laboratoriyada olingan ikki namunani sinash (usulningyaqinliligi) natijalari orasidagi yoki, bir laboratoriyada har xil sharoitda olingan ikki sinov (usulning qaytariluvchanligi) orasidagi farqlanish, namlikning massaviy nisbatini aniqlashni t о ’g’riligini tekshiruvchi kontrol nazoratida olingan natijalarning ruxsat etilgan farqlanishidan, paxtaning namligi 10 % gacha b о ’lganda ±0,5 abs. % dan va namlik 10 % dan yuqori b о ’lganda ± 5 nisb. % dan oshmasligi kerak. - paxtaning namligi 10% gacha b о ’lganda USX-1, BXC, VXS-M1 va "SIFAT" о ’lchash uskunalarida namlikni aniqlashning xatoligi quritish shkafida aniqlanganiga nisbatan ±0,5 abs. % dan oshmasligi va namlik 10 % dan yuqori b о ’lganda ±5 nisb. % dan oshmasligi kerak. rasm. VXC–M1 qurilmasida sinov о ’tkazish Quritish shkaflarida paxta namligini aniqlash Quritish shkaflarida paxta va undan olinadigan mahsulotlarni namligini о ’lchashga, shuningdek vaqti-vaqti bilan turli konstruksiyadagi termonam о ’lchagichlarda о ’tkaziladigan sinovlar natijasining t о ’g’riligini nazorat qilishga m о ’ljallangan. О ’lchash uslubiyatlari O’zDSt 644, O’zDSt 634, O’zDSt 659, O’zDSt 600 davlat standartlari talablari b о ’yicha amalga oshiriladi. Quritish shkaflarida paxta namligini aniqlash O’zDSt 644 standarti b о ’yicha bajariladi.

Namlikni aniqlash uchun quyidagi о ’lchov vositalari va yordamchi qurilmalar q о ’llaniladi: - tarkibiga metall byukslar, shuningdek GOST 9871 b о ’yicha shkala b о ’limi 2 0 S b о ’lgan kontaktli termometr; - GOST 28498 b о ’yicha shkala b о ’limi 0,5 0 S dan oshmagan nazorat termometri kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli Uz-7M rusumidagi quritish shkafi (rasm). rasm Uz-7M quritish shkafining chizmasi 1 - boshqarish pulti; 2 - termoelement; 3 - о ’rnatgich; 4 - byuksa; 5 - korpus; 6 - yulduzcha; 7 - val; 8 - kontakt termometri; 9 - nazorat termometri. - О ’xshash metrologik tavsiflarga ega b о ’lgan boshqa quritish shkaflarini q о ’llash ham ruxsat qilinadi. - GOST 450 b о ’yicha xlorli kalsiyga ega b о ’lgan GOST 25336 b о ’yicha eksikator; - GOST 24104 b о ’yicha aniqligi 2 sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 200 g b о ’lgan laboratoriya tarozisi; - valiklari oralig’i (2,0 ± 0,2) mm b о ’lgan paxta chigitini maydalash qurilmasi. О ’lchash bajarilishidan oldin quritish shkaflar (110 ± 1,5) 0 S qizdirilishi lozim. Har bir sinash uchun namunani chigit maydalaydigan qurilmadan о ’tkazib, b о ’sh byuksga solib quritish shkafiga qopqog’i ochiq holda joylashtiriladi va 4 soat

davomida quritiladi. Keyin byukslar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 30 minut saqlanadi, sovitilgan byukslar namuna bilan birga tortiladi, keyin b о ’shatilgan byukslar tortiladi. Paxtaning namligi 12 % dan yuqori b о ’lsa massasi tortilgan har bir namuna quritish shkafida (110 ± 1,5) 0 S darajada bir soat davomida quritiladi, keyin chigit maydalaydigan qurilmadan о ’tkaziladi. Namunalar maydalangach quritish shkafida 4 soat davomida quritiladi. Paxtaning namligini namlikning massaviy nisbatini (W) k о ’rsatkichi b о ’yicha, foizlarda quyidagi formula orqali hisoblanadi: Bu yerda m H - paxta namunasining quritishgacha b о ’lgan massasi, g; m C - paxta namunasining quritishdan keyingi massasi, g; Hisoblash to ikkinchi о ’nlik belgisigacha b о ’lgan aniqlik bilan bajariladi va birinchi о ’nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Agarda о ’lchashlar bir nechta namunalarda olib borilgan b о ’lsa, sinash natijasi sifatida ularning о ’rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. Quritish shkafida namlikni aniqlashning hisobga olingan sistematik xatoligi ± 2% dan oshmasligi kerak. Uz–8 uskunasi Uz–8 uskunasi yangidan yaratiladigan namlikni о ’lchash uskunalarini graduirovka va attestatsiya qilish hamda ishlatilayotgan paxta va undan olinadigan mahsulotlar namligini о ’lchash uskunalarini ishini tekshirishga m о ’ljallangan. Uz– 8 uskunasining umumiy k о ’rinishi 8 –rasmda keltirilgan. Uz–8 uskunasiga quyidagi qismlar kiradi: SHSX-1 quritish shkafi (rasm); S–0,9 stabilizatori; VLR-200 tarozisi; 2-250 eksikatori (2 ta); “Yantar”–6973 signalli soat;

rasm. Uz–8 qurilmasi 1 - SHSX-1 quritish shkafi; 2 - kuchlanish stabilizatori; 3 - byuksa; 4 - 2 chi sinfga mansub laboratoriya tarozisi; 5 - qisqichlar; 6 - chigitni maydalash qurilmasi; 7 - eksikator; 8 - "Yantar" soati; 9 - nazorat termometri; 10 - sozlash termometri; 11 - ta’minlash kabeli; 12 - ta’minlash kabeli. Uz–8 uskunasi II razryadli namunaviy о’lchov vositalari safiga kiradi. Namlikni о’lchashda xatolikni sistematik tashkil etuvchisini о’rta kvadrat og’ishining ruxsat etilgan qiymati chegarasi 0,05 foizga teng. Paralel quritilayotgan namunalar orasidagi xatolikning tasodifiy tashkil etuvchisining ruxsat etiladigan qiymati 0,1 foizga teng. Foydalanish shartlari: a) Atrof muhitning harorati + 10 o S dan + 35 o S gacha b) Atrof muhit havosining nisbiy namligi 80 foizgacha v) (50 ± 1) Nz chastotada ta’minlash kuchlanishi 220 + 22 V

rasm. SHSX-1 quritish shkafining chizmasi 1 - quritish kamerasi; 2 - qizdirish kamerasi; 3 - ventilyator 4 - boshqarish pulti; 5 - byukslar uchun platforma; 6 - byuksa; 7 - eshik; 8 - dasta; 9 - fiksator; 10 - qizdirish elementi; 11 - parrak; 12 - katalizator; 13 - vilka; 14 - kontakt termometri; 15 - nazorat termometri. SXL-3 rusumli laboratoriya quritgichi Laboratoriya quritgichi chigitli paxta tarkibida ortiqcha namlik miqdorini quritishga mо’ljallangan asbob. SXL-3 rusumli quritgichida paxtaning namligi 12% dan yuqori bо’lganda LKM va 2L-12 asbobida chigitlar paxtaning ifloslanganlik darajasini aniqlashdan oldin olib boriladi. Chigitlar paxta namunasining namligi quriganidan keyin 12% dan kam b о ’lishi kerak. rasm. SXL-3 laboratoriya quritgichi 1 - quritgich korpusi; 2 - trubasimon elektr qizdirgich elementlari NB6-1,2/1,0; 3 - 2VR-2 ventilyatori; 4 - paxta namunalarini solish uchun kassetalar; 5 - sо’rish qurilmasi; 6 - ventilyatordan chiqqan diffuzor; 7 - ichki silindr; 8 - tirqishlar; 9 ikki tomonlama ekransimon panjara; 10 - simobli termometr; 11 - bimetal issiqlik relesi. SXL-3 laboratoriya quritgichining texnik tavsifi

jadval Bir vaqtni о ’zida quritiladigan paxta namunalari (kassetalar) miqdori, dona 1-4 1 kassetadagi q о ’l paxta namunasining massasi, g 500-700 Quritishdagi ishchi havoning harorati, ° S 130-140 Quritish vaqti, min: Paxta namligi: 25 % gacha bо’lganda 5 26-30 % gacha bо’lganda 10 31-40 % gacha bо’lganda 15 41-50 % gacha bо’lganda 20 50 % dan oshganda 25 Isitish elementlari tomonidan talab qilinadigan quvvat, kW 12 Sovuq havo beruvchi ventilyator: havo sarfi, m 3 /h 500 havo bosimi, mm N 2 O (N/m 2 ) 800(7840) Ventilyatorni xarakatlantiruvchi elektrodvigatel quvvati, kW 0,6 Ta’minlovchi zanjir kuchlanishi, V 220 /380 + - 15 10 % % Namunalar quritish kassetalari, о ’lchamlari, mm: diametri 400 balandligi 135 Kasseta t о ’rsimon tubi teshiklarini о ’lchami, mm 1 ´ 1 Gabarit о ’lchamlari, mm: olib ketish qismidan tashqari balandligi 1390 kengligi 920 uzunligi 730 Massasi, kg 120

Paxtaning iflosligini aniqlash Paxtaning iflosligini aniqlashdan maqsad - iflos aralashmalar, har xil mineral va organik jismlarning va gommoz bilan kasallangan paxtaning vazniy usulini aniqlashdir. Paxta iflosliklarini aniqlash usullari O’zDSt 592 - standartida aniq bayon etilgan. Ushbu standartning talablarini bajarish majburiydir. О ’lchashni bajarishda quyidagi о ’lchov vositalari va yordamchi qurilmalar ishlatiladi: - о ’xshash tavsiflarga ega b о ’lmagan va paxtaning ifloslikning aniqlashga m о ’ljallangan LKM (LKM-2), 2L-12 qurilmalari; -eng katta tortish chegarasi 1000g b о ’lgan 3 yoki 4 sinf aniqlikka ega laboratoriya tarozilari, analogik metrologik tavsifga ega boshqa tarozilar ham ishlatilishi mumkin; - о ’xshash qurilmaga ega b о ’lgan va paxtani quritishga m о ’ljallangan SXL-3, USX-1 rusumli yoki boshqa tipdagi laboratoriya quritgichi. Tabiiy yoki majburiy shamollatishga moslashgan qurituvchi shkaf, (110+1,5) 0 S issiqlik bilan ta’minlaydigan, metall byukslarga ega termoregulyator, shkalasi 2 0 S b о ’lgan kontakt termometr, shkalasi - 0,5 0 S b о ’lgandan yuqori b о ’lmagan, nazorat termometri bilan birgalikda. О ’lchash usullari quyidagicha: 1. Iflos aralashmalarning massani о ’lchash, paxtadan iflos aralashmalarni mexanik ajratishga asoslangan usullar yordamida bajariladi. Massaviy vazni ulush miqdori quruq iflos aralashmalar vaznining quruq paxta vazni nisbati bilan aniqlanadi. Iflos aralashmalarga quyidagilar kiritiladi: - mineral aralashmalar (toshchalar, tuproq, qum, chang);

-organik aralashmalar (barg, guldon, gul, kovochog va shox qismlari, shuningdek, mustahkamlikka ega b о ’lmagan, qurigan, chirigan va b о ’lingan paxta qismlari). 2.Gommoz bilan kasallangan paxtaning vazniy ulushi, gommoz bilan kasallangan paxta qismlari q о ’lda tanlash bilan о ’lchanadi. о ’lchashni bajarishga tayyorlashda paxta iflosligini va gommoz bilan kasallangan paxta miqdorini aniqlash uchun о ’rtacha kunlik (birlashtirilgan namuna) olinadi. Paxta namligi 12% - dan oshmagan holatda sinash о ’tkaziladi. Agar namlik yuqori b о ’lsa, paxta SXL-3 laboratoriya quritgichi yordamida quritiladi. Quritish paxtada yashil barg, yashil k о ’sak, yashil shox va boshqalar b о ’lgandagi namlikka qaramay о ’tkaziladi. Quritilgan paxta sanash oldidan sovitilishi lozim. О ’lchashni arbitraj usul bilan о ’tkazishda O’zDSt 644- standarti b о ’yicha paxta namligining vazniy nisbati aniqlanadi. Namlik vazniy nisbati 12% - gacha b о ’lganda paxtani qabul qilishda olingan о ’rtacha kunlik (birlashtirilgan) namunaning sinash natijalarini ishlatish mumkin, namlik 12% - dan yuqori b о ’lganda esa о ’rtacha kunlik (birlashtirilgan) namuna namligi, u quritilgandan keyin alohida aniqlanadi. О ’rtacha kunlik (birlashtirilgan) paxta namunasi sillik yuzaga joylashtiriladi va t о ’g’riburchak shaklida tekis qatlamda taxlanadi. Agar toshchalar, yer va loy kesaklari topilsa, u holda ular terib olinadi, maydalaniladi va о ’rtacha kunlik (birlashtirilgan) namuna usti b о ’yicha tekis sepib chiqiladi. S о ’ngra namuna taxminan bir xil b о ’lgan t о ’rtta qismga b о ’linadi. Ikkita diagonal b о ’yicha qarama-qarshi qismlar, ulardan tug’ilgan chang va ifloslar bilan birgalikda olib tashlanadi, qolgan paxta yana t о ’rtburchak shaklida yoyiladi va bu holat namuna 1 kg qolguncha davom ettiriladi. Bu vazndan sinash uchun vazni 300 g b о ’lgan uchta namuna olinadi, ulardan biri zahira uchun. Paxtani ifloslangan uchqun bilan aniqlashda keltirilgan har bir t о ’dadan bitta 300g namuna olinadi.

Gommoz bilan kasallangan paxta miqdorini aniqlash uchun vazni 500g b о ’lgan namuna tanlanadi. О ’lchashni bajarishda LKM qurilmasi va uning modifikatsiyasi yordamida о ’lchash usuli q о ’llaniladi. Vazni 300 g b о ’lgan har bir paxta namunasidan iflos aralashmalarga kiradigan, chirigan, singan va qurigan pallachalar olib tashlanadi. Paxta quritish rejimi (tartibi) SXL - 3 laboratoriya quritgichlar yordamida quritish jadval Paxtaning dastlabki holatdagi namligi, % Quritish vaqti, min 25 va undan kam 5 26-30 10 31-40 15 41-50 20 51 va undan kо’p 25 S о ’nggi namuna LKM qurilmasida 3 minut davomida iflos aralashmalardan tozalanadi. Quritish t о ’xtatilgandan keyin kameraning devorlaridagi chang qurilma tarnoviga suprib tashlanishi kerak. Qurilma tarnoviga tushgan yirik iflos aralashmalardan, iflos aralashmalarga kirmaydigan tolali chigit terib olinadi. Tozalangan paxtada qolgan yirik iflosliklar terilib, ajralib chiqqan iflosliklarga q о ’shiladi. Qurilma tarnovidan terilgan yirik va mayda iflosliklar qisman ajralib о ’lik va chang bilan, paxta namunasidan q о ’lda terib olingan chirigan, singan va qurigan pallachalar bilan birgalikda tarozilarda tortiladi. Gardga chiqqan о ’lik va erkin tolalar tozalangan paxtada qolgan mayda ifloslik bilan kompensatsiya qilinadi. Bu kompensatsiyaga ega b о ’lmagan ba’zi qiyin tozalanadigan paxta navlariga q о ’shimcha koeffitsiyentlar belgilangan.

LKM qurilmasi yordamida о ’lchash usuli Vazni 300 g b о ’lgan har bir paxta namunasidan, kolosniklar orasidan о ’ta olmaydigan va iflos aralashmalar yig’uvchiga tusha olmaydigan yirik iflosliklar, shuningdek iflos aralashmalar tarkibiga kiradigan chirigan, singan va qurigan pallachalar yaxshilab terib olinadi. Yirik aralashmalardan tozalangan paxta namunasi yig’uvchi bunkerga joylashtiriladi. Shundan s о ’ng ishga tushirish tugmasini bosish bilan elektrodvigatel yurgiziladi. Paxtani qurilmaga joylash ishchi organlar tezligini tiklash bilan, ya’ni qurilma ishga turganda 30 sekund о ’tgandan keyin boshlanadi. Paxta namunasining 1 va 2 navlari qurilmada 3 minut, III, IV va V navlari 5 minut tozalanadi. Shu vaqtning о ’tishi bilan, qurilmani ishdan t о ’xtatmasdan, qopqog’i k о ’tariladi va toza paxtani baraban tozalangan paxta uchun m о ’ljallangan yashikka ag’daradi. Yig’uvchining ostidagi va chang yirik ifloslikka va paxta namunasidan q о ’l bilan terib olingan qurigan, chirigan va singan pallachalarga q о ’shiladi va birga tortiladi. О ’lchash natijalarini hisoblash va t о ’ldirish Paxtaning iflos aralashmalar (ifloslik) vazniy ulushi (3) foizlarda quyidagi ifoda b о ’yicha hisoblab chiqiladi. bu yerda: m C – ajratilgan ifloslik (yirik va mayda) ning vazni, g: m P - paxta namunasining ifloslik bilan birga tortilgan vazni g: K 1 - tozalangan namunada qolgan ifloslikni hisobga oluvchi, koeffitsiyent. K 1 =100 - Pastda k о ’rsatilganidan boshqa hamma seleksiya navlari uchun: K 1 =1,15 – Ashxabad – 25 seleksiya navi uchun: K 1 =1,09 - 133 seleksiya navi uchun iflos aralashmalarning vazniy ulushi 7,00 % va undan k о ’p b о ’lganda. K 2 – iflosdagi namlikni hisobga oluvchi koeffitsiyent:

K 2 =0,98 – Agar namuna tozalash oldidan laboratoriya kiritgichda quritilmasa (paxta namligi 12% va undan kam); K 2 =1,00 – Agar namuna tozalash oldidan quritgichda quritilgan b о ’lsa (paxta namligi 12%-dan oshsa) Arbitraj usuli bilan aniqlashda. W F – iflos aralashmalardan tozalashda oldingi (quritgich keyin, agar u о ’tkazilsa) paxta namligining vazniy nisbati, %; W S – ajratilgan iflos aralashmalar namligining vazniy nisbati, %; hisoblash ikkinchi о ’nlikgacha bajariladi, keyin bir о ’nlikka yaxlitlanadi. Y о ’l q о ’yilgan tafovutlardan oshgan hollarda uchinchi sinash о ’tkaziladi. Bu holda sinashning natijasi qilib uchta parallel aniqlashlarning о ’rta arifmetik natijalari olinadi. Gommoz bilan kasallangan paxtaning vazniy ulushi foizlarda quyidagi ifoda b о ’yicha hisoblab chiqiladi. bu yerda - m 1 gommoz bilan kasallangan paxtaning vazni, g. hisoblash ikkinchi о ’nlikgacha bajariladi, keyin bir о ’nlikgacha yaxlitlanadi. Ikki paralel namunalarning tahlillari natijalari orasidagi ruxsat etilgan absolyut tafovut (usulning о ’xshashligi) quyidagidan oshmasligi kerak: iflos aralashmalarning vazniy ulushi 10% gacha b о ’lganda - 0,5%; iflos arashalamalarning vazniy usuli 10% dan yuqori b о ’lganda – 1,0%; Paxta iflosligi LKM asbobida aniqlash Chigitli paxtaning iflosligi deganda unga q о ’shilgan har xil mineral va organik jismlar tushuniladi va ularning miqdori boshlang’ich og’irligiga nisbatan foiz hisobida aniqlanadi. Chigitli paxtaning iflosligini aniqlash uchun uning 100 g li namunasi q о ’lda yoki 300 g og’irlikdagi namunasini LKM rusumli asbob yordamida ajratish kerak (rasm).

rasm. LKM rusumli asbob chizmasi 1-ta’minlovchi bunker; 2-qopqoq; 3-uzatuvchi qoziqchali baraban;4qoziqchali barabanlar; 5-chiviqlardan yasalgan kolosnikli panjara; 6-qopqoq; 7uzatuvchi kurakchali baraban; 8-arrali baraban; 9-qо’zg’almas chо’tka; 10kolosnikli panjara; 11-olinadigan kurakchali baraban; 12-yirik xas-chо’plar tushadigan nov; 13- klapan; 14-tozalangan paxta yashigi; 15-mayda xas-chо’plar tushadigan nov; 16- vaqt relesi; 17-elektrodvigatel. LKM rusumli asbob bilan ishlanganda 300 g li kichik namuna olib, asbobning bunkerli 1 ga joylanadi, “yurgizish” knopkasi bosiladi. Asbob ishlashi bilan bunkerning qopqog’i 2 ni tortib ochganda paxta qoziqli bо’limiga о’tadi va tezlik bilan qopqoq qayta yopiladi. Chigitli paxta bо’limida 120 sekund tozalanadi va bu vaqtda “1-bо’lim” lampasi yonib turadi. 120 sekund vaqt о’tgach maxsus elektromagnit ishlab “1-bо’lim” lampasi о’chib “2-bо’lim” lampasi yonadi va qopqoq 6 avtomatik ravishda ochilib, chigitli paxta ikkinchi seksiyaga о’tadi, bunda yana 45 sekund tozalanadi. Shu vaqt о’tgach “sikl tamom” degan signal lampasi yonib (“2-seksiya” lampasi о’chadi), chigitli paxta 15-sekund ichida yashik 14 ga о’tadi va “sikl tamom” lampasi о’chib, asbob avtomatik ravishda tо’xtab qoladi.

Asbob t о ’xtagandan keyin hamma kamera devorlaridagi changlarni artib, idishlar olinadi va chigitli paxta namunasining iflosligi (%) quyidagicha aniqlanadi: Bu yerda M if - ajratilgan (yirik va mayda) iflosliklarning massasi, g; M n – paxtani sinash uchun namunasining ifloslik bilan birga tortilgan massasi, g; K 1 - tozalangan namunada qolgan ifloslikni hisobga oluvchi koeffisiyent. Boshqa hamma seleksiya navlari uchun K 1 =1,00 b о ’ladi. Agarda ikkala о ’rtacha namunaning ifloslik darajasi k о ’rsatkichlari orasidagi farq iflosligi 10% gacha b о ’lgan paxta uchun 0,6% ortiq va iflosligi 10% dan ortiq b о ’lgan paxta uchun 1% dan ortiq b о ’lmasa, paxtaning haqiqiy iflosligini topish uchun shu k о ’rsatkichlarning о ’rtacha qiymati olinadi. Agarda bu farq k о ’rsatilgan chegaradan yuqori b о ’lsa, ehtiyot uchun belgilangan uchinchi kichik namunani ham tekshirib, uchala k о ’rsatkichning о ’rtacha qiymati aniqlanadi. Iflos aralashmalarning massaviy ulushini q о ’lda ajratish usuli bilan aniqlash Ushbu usul LKM va 2L-12 qurilmalarini ishlashini tekshirish uchun q о ’llaniladi. Iflos aralashmalarning massaviy ulushini q о ’lda taxlil qilib aniqlashda ham о ’sha usulda birlashtirilgan namunadan massasi taxminan 250 g о ’rtacha namuna tanlab olinadi va sinash uchun undan massasi 100 g dan ikkita namuna о ’lchab olinadi. Agarda taxlil о ’tkazilayotganda begona jismlar ya’ni: toshlar, sim b о ’laklari, mixlar, kanop qiyqimlari va shunga о ’xshashlar uchrab qolsa ular alohida о ’lchanadi. Olingan massani birlamchi namuna massasidan olib tashlanadi qolgan massa esa 100% deb qabul qilinadi. Agarda paxtaning namligi 12 % dan yuqori b о ’lsa, uni dastlab 12 % dan kam namlikgacha quritiladi.

Paxtada yuqori namlikka ega b о ’lgan (yirik yashil barg, chanoqlar, poya va boshqalar) b о ’lsa, umumiy namlikning foizidan qat’iy nazar ifloslikni aniqlashdan oldin birlashtirilgan namuna dastlab kuritilishi lozim. Quritilgan paxta namunasi sinash oldidan sovutilishi lozim. О ’lchangan paxta namunasi teshiklari о ’lchamlari 3 ´ 3 mm b о ’lgan elakda tekis karton yoki oyna ustida paxtadan ifloslik guruhiga kiruvchi mayda iflosliklar, qum va changlarni ajratish uchun elanadi. Undan keyin namunada nifloslik guruhiga kiradigan qolganiflos aralashmalar, hamda chirigan, singan va qurigan pallachalar ajratib olinadi. Ajratilgan iflos aralashmalar va ulyuk massalari alohida 0,01 g aniqlikda о ’lchanadi. Ifloslik foizi har bir sinash namunasining birlamchi massasiga (100 g) ga nisbatan hisoblanadi. Ifloslik uchun ikki namuna sinash natijalarining 0,1 % gacha yaxlitlangan о ’rtacha qiymati olinadi. Paxtaning iflosligini va ulyukdorligini q о ’l yordamida aniqlash usuli paxtaning massasi 100 g b о ’lgan sinash uchun namunani tarkibiy qismlarga – toza paxta, ifloslik va ulyukka ajratish y о ’li bilan amalga oshiriladi. Sinash uchun namuna yuqorida k о ’rsatilgan usul b о ’yicha LKM, 2L-12 qurilmalari uchun olingani kabi tanlab olinadi. О ’lchangan paxta teshiklari о ’lchamlari 3 ´ 3 mm b о ’lgan elakda tekis karton yoki oyna ustida paxtadan ifloslik guruhiga kiruvchi mayda iflosliklar, qum va changlarni ajratish uchun elanadi. Undan keyin namunadan ifloslik guruhiga kiradigan qolgan iflos aralashmalar, ulyuk, hamda chirigan, singan va qurigan pallachalar ajratib olinadi. Ajratilgan iflos aralashmalar va ulyuk massalari alohida 0,01g aniqlikda о ’lchanadi. Ifloslik va ulyukdorlik foizi sinash namunasining birlamchi massasi (100 g) ga nisbatan hisoblanadi. MISOL. Namunaning vazni M n =300g, ajratilgan iflos aralashmalarning vazni M if =36,0 g, namligi 13 foiz b о ’lgan laboratoriya quritgichida quritilgan S-6524 seleksion nav paxtaning iflosligini aniqlash lozim.

Namuna tozalashdan avval laboratoriya quritgichida quritilganligi uchun O’zDSt 592 standartiga binoan K 2 =1,0 qabul qilamiz. Paxtaning iflosligini aniqlaymiz. Olingan ifloslikning qiymati 7,0 foizdan k о ’p b о ’lgani uchun S-6524 seleksion nav uchun K 1 =1,16 ni tanlab, hisobni formula b о ’yicha qaytaramiz. Formulaga K 1 =1,16 ni q о ’yib quyidagi natijani olamiz. ya’ni, ushbu t о ’dadagi S-6524 paxtaning iflosligi 13,9 foiz. 2-MISOL. Namunaning vazni M n =300 g, namligi 10 foiz, LKM qurilmasida ajratilgan iflos aralashmalarning vazni M if =15,3 g b о ’lgan S-6524 seleksion nav paxtaning ifloslik k о ’rsatkichini aniqlash lozim. Namligi 12 foizdan kam b о ’lganligi uchun namuna tozalashdan avval quritilmaydi va O’zDSt 592- standartiga binoan K 1 =0,98 ga, K 2 =1,0 ga teng b о ’lgan holatda paxta namunasining iflosligini quyidagi formulaga asosan aniqlaymiz. Ifloslikning aniqlangan qiymati 7 foizdan kam b о ’lganligi uchun hisoblashni t о ’xtatamiz va ushbu t о ’dadagi paxtaning ifloslik k о ’rsatkichi deb 5,0 foizni qabul qilamiz. Paxtani sanoat navini aniqlash Paxta tayyorlash maskanlarida klassifikator paxta navini organoleptik baholashda birlashtirilgan namuna, O’zDSt 615- (yoki O’zDSt 642-) standartlari talablari b о ’yicha tashqi k о ’rinish belgilarini ifodalovchi majmui asosida va tashqi k о ’rinish namunalariga solishtirish orqali rangi va tashqi k о ’rinishi b о ’yicha aniqlaydi.

Tashqi k о ’rinish namunalari va birlashtirilgan namuna t о ’g’ridan-t о ’g’ri quyosh nurining tushishidan saqlanishi kerak. Tashqi k о ’rinishni aniqlashda yorug’lik 300 lk dan kam b о ’lmasligi kerak. Kelishmovchilik kelib chiqqan holda, paxta tayyorlash maskani laboratoriyasi paxtaning navini, paxta topshiruvchi vakili ishtirokida qaytadan tanlangan birlashtirilgan namuna orqali paxtaning rangi b о ’yicha va asboblar yordamida pishib yetilganlik koeffitsiyenti b о ’yicha aniqlaydi. Sinash natijalari yakuniy hisoblanadi. Nav uchun paxta rangi va pishib yetilganlik koeffitsiyentining eng past k о ’rsatkichi olinadi. Paxta tolasining tavsifnomalarini aniqlash usullari Paxta tolasining tavsifnomalarini aniqlash usullari O’zDSt 593- standartida belgilangan. Ushbu standart paxta tayyorlash maskaniga keladigan paxtaga joriy qilinadi va paxta tolasining quyidagi tavsifnomalarini tezkorlik bilan aniqlash usullarini belgilaydi: rangi va tashqi k о ’rinishini; solishtirma uzilish kuchini; pishib yetilganlik koeffitsiyentini; chiziqli zichligini; mikroneyr k о ’rsatkichini. O’zDSt 581:2002 standartga muvofiq paxta tolasining tavsifnomalarini aniqlashda quyidagi atamalar tegishli ta’riflari bilan k о ’llaniladi: - paxtaning rangi – paxta tolasining rangli tusi, rangi; - tolaning solishtirma uzilish kuchi – tola uzilishiga olib kelgan eng kattakuchning, shu tola chiziqli zichligiga nisbati bilan aniqlanadigan kattalik (sN/teks yoki gs/teks larda); - tola (paxta) ning pishib yetilganligi – devor t о ’qimalari qalinligini о ’zgarishida ruyobga chiqadigan sellyuloza t о ’planishi va g’ о ’zaning о ’sish davrida tola ichki strukturasini о ’zgarishi bilan tavsiflanadi; - pishib yetilganlik koeffitsiyenti – eng pishmagan tolalar 0- koeffitsiyentibilan, eng pishganlari esa 5- koeffitsiyenti bilan belgilangan shartli shkala b о ’yicha tola pishganligini miqdoriy darajasining k о ’rsatkichi;

- chiziqli zichlik – tola massasini uning uzunligi birligiga nisbatinianiqlaydigan kattalik; - mikroneyr k о ’rsatkichi – tola namunasining havo о ’tkazuvchanligiga qarab tolaning ingichkaligi va pishib yetilganligini tavsifi O’zDSt 604- b о ’yicha. PPV jin – tola tozalagichi PPV jin – tola tozalagichi LPS-4 qurilmasida paxtaning о ’rta tolali seleksiya navlarini sanoat navini aniqlashda paxtadan paxta tolasi namunasini tayyorlashga m о ’ljallangan. PPV da ishlov berilayotgan paxtaning namligi 12 foizdan k о ’p b о ’lmasligi kerak (rasm). PPV jin - tola tozalagichning texnik tavsifi jadval Solinadigan paxta namunasining massasi, g 40-50 g li paxta namunasini chiqarishga ketadigan vaqt, min Asbobda chiqariladigan toladagi chiqindilar va iflosliklar yig’indisi, foizdan kо’p emas: I va II nav uchun III va IV nav uchun V nav uchun A033-4 tipidagi elektrodvigatel, kW О ’zgaruvchan tokli zanjirdan ta’minlanadi, V О ’lchamlari, mm: uzunligi 100-150 4-5 1 2 4 1 + 220/380 - 15 10 % % 840 kengligi balandligi Massasi, kg Arrali silindrning aylanish tezligi, rad/s (r/min): tola jinlash seksiyasida tola tozalash seksiyasida Oraliqlar, mm: a) chiqarish valigi va kondensor barabani orasidagi b) ta’minlash stolchasi va tola tozalagich arrali barabaniorasidagi v) ta’minlash stolchasi va valigi orasidagi g) chiqarish va tozalash pichoqlari hamda tolatozalagichning arrali barabani orasidagi d) tola tozalagichning chiqarish pichog’i va kondensor barabani orasidagi 640 1250 250 70,0 (670) 21,0 (200) 0,3-0,5 0,17 + 0,01 0,05-0,10 0,18-0,20 0,5-1,0

rasm. PPV jin - tola tozalagichning chizmasi 1 - kamera; 2,3 - arrali silindrlar; 4 - kolosnikli panjara; 5 - chigit tarog’i; 6 chigit va chiqindilar yig’gichi; 7 - urib tushiruvchi pichoq; 8, 9 - havo y о ’llari; 10 - ventilyator; 11 - filtrlash qopchasi; 12 - elektrodvigatel; 13 - chiqindilar yig’gichi; 14 - tola yig’gich eshigi; 15 - tola yig’gich; 16 - chiqarish pichog’i; 17 - kondensor barabani; 18 -ta’minlovchi riflyonli silindr; 19 - chiqarish barabani; 20 - stolcha; 21 - zichlash valigi; 22 - tozalash pichog’i; 23 -ekran. DL-10 laboratoriya jini DL-10 laboratoriya jini paxta va paxtaning о ’rta tolali navlaridan kerakli massadagi tola namunasini olishda ishlatiladi. Laboratoriya jinida tayyorlangan paxtaning jamlangan guruhi b о ’yicha sifatini aniqlashda (aprobotsiya qilishda) paxtaning о ’rtacha namunalari tolasi ajratiladi (rasm). Laboratoriya jinidan paxtadan tola chiqishini aniqlashda foydalaniladi.

rasm. DL-10 laboratoriya jini 1 - ishchi kamera; 2 - arrali silindr; 3 - chо’tkali baraban; 4 - kondensor barabani; 5 - chiqarish valigi; 6 - zichlash valiklari; 7 - tola uchun bunker; 8 - kolosnikli panjara; 9 - fartuk; 10 - paxta xom ashyosi uchun nov; 11 - ostov; 12 - chigit tarog’i; 13 - sharnir; 14 - chigit tarog’i dastasi; 16,17 - elektrodvigatellar; 18 - yо’naltirgich;19 - yо’naltirish tekisligi; 20 - о’lik qutisi; 21 - chigit novi; 22, 23 - tо’siqlar; 24 - о’lik koziryogi. DL-10 jinining texnik tavsifi jadval Ishlov beriladigan namunalar massasi, g 50 va undan ortiq Arralar miqdori, dona 10 Arralar diametri, mm 320 Arralar oralig’i, mm 17,24 Ishchi qismida kolosniklar orasidagi tirqish, mm 2,8 ± 0,4 Ustki va ostki qismida kolosniklar orasidagi tirqish, mm 3,8 ± 1,2 Kolosniklar ishchi qismida arralarni chiqib turishi, mm 36 ± 2,0 Arrali silindr va arra ortidagi taxta oralig’idagi tirqish, mm 1-2 CH о ’tkali baraban va uzgich oralig’idagi tirqish, mm 1-2 Ishchi organlar diametrlari, mm ch о ’tkali barabanniki 300 kondensor barabanniki 300 kurakli barabanniki 80

zichlash valiklariniki 70 Ishchi organlar aylanish tezliklari, rad/s (r/min): chо’tkali barabanniki 134,9(1285) kondensor barabanniki 2,6 (25) kurakli barabanni va zichlash valiklariniki 4,3 (41) chiqarish valikniki 7,8 (74) arrali silindrniki 34,6 (330) О’rnatilgan quvvat, kW 3 О’lchamlari, mm: uzunligi 1600 kengligi 725 balandligi 1050 Massasi, kg 500 LPS-4 laboratoriya uskunasi LPS-4 uskunasi tola tavsiflarini uning havo о’tkazuvchanligini о’lchash yо’li bilan aniqlashga mо’ljallangan. Ushbu usul tolaning havo о’tkazuvchanligi, chiziqli zichligi, uning pishib yetilganligi va solishtirma uzilish kuchiga bog’liqligiga asoslangan (rasm). Tolaning tavsiflarini aniqlash qо’yidagi tartibda tayyorlangan toladan sinash uchun tanlangan namunasi bо’yicha bajariladi: a) paxtaning о’rtacha namunasini PPV jin tola tozalagichida yoki DL-10 tola ajratgichida ajratilib, keyin AX yoki FM-30 paxta analizatorida tozalashdan olinib tanlangani bо’yicha; b) tolaning о’rtacha namunasini AX yoki FM-30 paxta analizatorlarida tozalashdan olinib tanlangani bо’yicha.

rasm. LPS-4 uskunasining chizmasi 1- ishchi kamerasi; 2, 3 - kameralar; 4 - ventilyator bilan elektrodvigatel; 5, 6 - manometrlar; 7 - stol; 8 - ishchi kameraning tubi; 9 - ishchi kameraning qopqog’i; 10 - yopish moslamasi; 11 - diafragma; 13 - drossel; 12, 14 - shtuserlar. Tolani sinash uchun olingan namunasining massasi paxtaning о’rta tolali va uzun tolali navlari uchun belgilangan tartibda ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. LPS-4 uskunasi kо’rsatkichlari bо’yicha paxta tolasining tavsifini aniqlash uchun namuna massasi va tegishli jadvallari "LPS-4 uskunasida paxta tolasining tavsifini aniqlash" yо’riqnomasidan va har yili beriladigan yangi seleksion navlar uchun qо’shimchalarda berilgan uskuna о’rtacha kо’rsatkichi bо’yicha jadvaldan foydalanib tolaning solishtirma uzilish kuchi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti va chiziqli zichligi aniqlanadi. LPS-4 uskunasida paxta tolasini sinovdan о’tkazish GOST 10681 bо’yicha belgilangan klimatik sharoitlarda olib boriladi. Paxta tolasining tavsifnomalarini о’lchashdagi xatolikni tekshirish paxta tolasining fizik-mexanik xususiyatlari Davlat standart namunalarida (DSN) amalga oshiriladi. DSN dan olingan tо’rtta namuna uchun bosim о’zgarishi о’lchanadi va

tavsifining о’rtacha qiymati aniqlanadi. Chiziqli zichlikni, pishib yetilganlik koeffitsiyenti va solishtirma uzilish kuchining о’rtacha о’lchangan qiymati va standart namunasining attestatsiyalangan qiymati orasidagi farq O’zDSt 618:2014, O’zDSt 619:2014, O’zDSt 620:2014 standartlarda keltirilgan meyordan oshib ketmasligi kerak. LPS-4 uskunasining texnik tavsifi jadval Laboratoriya namunasining massasi, g Har bir seleksiya naviga uni xududiylashtirilishiga qarab о ’rnatiladi T о ’rtta namunani tarozida tortish va о ’lchash uchun ketadigan vaqt, min 15 Paxta tolasini joylash uchun ishchi kameraning о ’lchamlari, mm: diametri 81 balandligi 17,3+0,05 Tubidagi va qopqog’idagi kalibrlangan teshiklar soni, dona 100 tadan Har bir teshik diametri, mm 2 Kamera tubini berkitadigan filtrning metal t о ’ri № 045- V, GOST 3584-53 b о ’yicha 2 va 3 kameralar orasidagi diafragma о ’lchamlari, mm teshiklar diametri 9 balandligi 10 Markazdan qochma ventilyatorning texnik k о ’rsatkichlari: uskunada tashkil etiladigan havo siyrakligi, mm H 2 O (daPa) 650 (6376) havo b о ’yicha ish unumi, dm 3 /s 1,8 Parragining aylanish tezligi, rad/s (r/min): havoni erkin kelishida 1155(11000) havo yо’li tо’silganda 1418 (13500) Elektrodvigatel quvvati, W 360 Manometr shisha naychasining ichki diametri, mm 4,5 № 2 nazorat shaybasi: teshiklari soni, dona 14 teshik diametri, mm 1,7 Kuchlanish stabilizatori S–0,5 О’lchamlari, mm: 680

bо’yi kengligi 570 balandligi 1540 Massasi, kg 82 AX - 2 paxta analizatorlari Bu analizatorlar paxta tolasidagi chiqindi va iflosliklarning massaviy ulushini aniqlashga m о ’ljallangan. AX turidagi analizatorning ishlash uslubi havo oqimini tola, ifloslik va chiqindilarga turlicha ta’sir k о ’rsatishiga asoslangan (rasm). Ifloslik va chiqindilar massasi ortiqroq b о ’lgani uchun iflosliklar kamerasiga tushib qoladi toza tola esa maxsus tola yig’gichga uzatiladi. Ifloslik va chiqindilarning massaviy ulushi (P) foizlarda sinov AX analizatorida о ’tkazilganda quyidagi formulada aniqlanadi: b u yerda X - о ’rtacha namunani tanlab olishda ajralib chiqqan iflosliklarning massasi, g bu yerda m - о ’rtacha namunani tashkil qilishda ajralib chiqqan iflosliklar massasi, g; m o - ifloslik kamerasidan va havo filtridan olinganiflosliklar massasi, g m ob - birlashtirilgan namuna massasi, g; m A - sinash uchun namuna massasi birlashtirilgan namunadan tushib qolgan iflosliklarni hisobga olgan holda, g; K - har qaysi asbob uchun etalon tola b о ’yicha alohida о ’rnatiladigan о ’tkazish koeffitsiyenti.

rasm AX-2 paxta analizatorining chizmasi 1 - ta’minlovchi stol; 2 – riflyonli ta’minlash silindri; 3 - arrali baraban; 4 - urib tushiruvchi pichoq; 5 - yuqorigi urib tushiruvchi pichoq; 6 - tо’rli baraban; 7 tо’rli barabanni tо’sqichi; 8 - markazdan kochma ventilyator; 9 - chiqarib oluvchi pichoq; 10 - havo tezligini sozlash uchun tо’siq; 11 - egilgan devor; 12 - toza tolani yig’uvchi kamera; 13 - ifloslik va nuqsonlar uchun patnis va kamera; 14 - kojux; 15 - asos; 16 - diffuzor; 17 - diafragma. Sinov о ’tkazishdan avval tola namunasi GOST 10681 b о ’yicha 4 soat davomida atmosfera sharoitida ushlab turiladi. Sinovlar ham shu sharoitda о ’tkaziladi. Ikki namunalar sinovi natijalari orasidagi farq birinchi, ikkinchi, uchinchi navlar uchun 0,4 foizdan, t о ’rtinchi va beshinchi navlar uchun esa 0,8 foizdan oshmasligi kerak. Aks holda uchinchi namuna sinovdan о ’tkaziladi va s о ’nggi natija uchun uch namuna sinovlari natijasi sifatida ularning о ’rtacha arifmetik natijasi olinadi. AX-2 (AXM) analizatorining texnik tavsifi jadval Namuna massasi, g 100 (100) Namunalar miqdori, dona 3(3)

Namunani о’tkazish vaqti, min 7-8 (7-8) Ta’minlash stolining ishchi qirrasini uzunligi, mm 29 (38) Arrali barabanning uzunligi, mm 454 (454) T о ’rli baraban ishchi qismining uzunligi, mm 458 Asosiy ishchi organlar diametri, mm: a) ta’minlash silindri 57 (57) b) arrali baraban 234 v) tо’rli baraban 254 (254) g) ventilyator kuraklari 260 Asosiy ishchi organlarning aylanish soni rad/s (r/min): a) ta’minlovchi valik 0,21 ± 0,01 (0,09 ± 0,03) (2,0 ± 0,1) (0,9 ± 0,3) b) arrali baraban 94,50 ± 3,1 (94,50 ± 3,1) (900 ± 30)(900 ± 30) v) tо’rli baraban 8,50 ± 0,30 (8,4 ± 0,30) (81,0 ± 3,0) (80 ± 3,0) g) ventilyator 137,50 ± 5,25 (157,50 ± 5,25) (1550 ± 50) (1550 ± 50) Ventilyator kuraklari miqdori, dona 6 - Ventilyatorni ish unumi, m 3 /h 600 (630) Uskunani ish unumi soatiga 4 analiz О’lchamlari, mm: uzunligi 1834 (1356) kengligi 1000 (1000) balandligi 1323 (1270) Massasi, kg 470 (470) Uskunani yurituvchi elektrodvigatel AO-32-1 elektrodvigateldan, quvvati 1 kW, 1410 r/min Ishchi organlar oralig’idagi tirqish, mm: ta’minlash stoli - ta’minlash valigi 0,1-0,2 ta’minlash stolchasining old qirrasi - arrali baraban tola uzunligi quyidagicha b о ’lganda, mm: 34/35 gacha 0,25 (0,25) 35/36 va undan kо’p 0,30 (0,30) arrali baraban - tozalash pichog’i 0,10–0,12 (0,10-0,12) arrali baraban – urib tushirish pichog’i 0,10-0,18)0,10-0,18) arrali baraban - tо’rli baraban 5,5 (5,5) Ifloslik kamerasi ajratish listining ustki qirrasi t о ’rsimon baraban 1,5-4,0 (4 va 14)

Chiqarish pichog’i - tо’rsimon baraban 1,6 ± 0,3 (1,6 ± 0,3) Ajratish joyining pastki qirrasi - ifloslik kamerasini orqa tusig’igacha 6 ± 10 PPL - pilik tayyorlash uskunasi PPL uskunasi paxta tolasining sinash uchun namunasini aralashtirish, namunadagi tolalarni tо’g’rilab paralellashtirish va ularni pilik holatiga keltirish – massasi 1 g atrofida bо’lgan yakuniy sinov piligini tayyorlashga xizmat qiladi (rasm). rasm. PPL- pilik tayyorlash uskunasining chizmasi 1 - asosi; 2 - plita; 3 - tarnov; 4 - asos; 5 - fiksator; 6 - y о ’naltirish valiklari; 7 - tayanch ustunlar; 10 - harakatlantiruvchi shersternya; 11 - reduktor; 12 - qisqich; 13 – riflyonli qabul qilish valigi; 14 - parazit shersternya; 15 - rezinali valik; 16 – elektrodvigatel; 18 - boshqariluvchi shesternya; 19 - dasta; 20 - tayanch ustunlar; 21 – baxmal qoplamali valik; 22 - richag; 23 - tumbler; 24 - yuruvchi vint dastasi; 25 - fiksator; 26 - ustunlar asosi; 27 - ekssentrik; 28 - saqlagich; 29 - tirqishlar shkalasi; 31 - riflyonli chiqarish valigi. PSV-1 proyeksion tola sanagich PSV-1 uskunasi predmet oynasiga taqsimlangan va ekranga proyeksiyalangan tolalar miqdorini yarim avtomat usulida sanashga m о ’ljallangan (rasm). PSV-1 tola sanagichning texnik tavsifi jadval

Kattalashtirish darajasi Sanagich sig’imi, birlik Predmet oynasining surilish tezligi, mm/min Talab qiladigan quvvati, W Uskunani ta’minlash kuchlanishi, V О ’lchamlari, mm: kengligi balandligi uzunligi Massasi, kg 75 x 9999 7-20 50 220, 50 Nz 450 470 380 20 rasm. PSV-1 proyeksion tola sanagichining umumiy k о ’rinishi 1 - asosi; 2 - qobig’i; 3 - mikroskop; 4 - ekran; 5 - sanagich; 6 - tasvirni surish uch pozitsiyali tumbleri; 7 - ekran (4) da tola tasvirini surish tezligini о ’zgartirish potensiometri dastasi; 8 - kontakt kalitining klavishi; 9 - yoritgich va sanagichlarni ulashni ta’minlash tumbleri. DSH-3M-2 dinamometri DSH-3 dinamometri tolaning solishtirma uzilish kuchini kengligi 3 mm va tola soni 200 - 300 ta b о ’lgan shtapelni riflyonli labchalari b о ’lgan qisqichlarda va 500 dan kam b о ’lmaganida Presli qisqichida uzib aniqlashga m о ’ljallangan (19 - rasm).

rasm. Tola pishiqligini aniqlash uchun DSH-3M-2 dinamometrning chizmasi 1- osqich; 2 - mayatnik; 3 - Pressli qisqichlari; 4 - arretir; 5 - reyka; 6- qisqichlar orasidagi masofani sozlash vinti; 7 - dasta; 8 - harakatlantirgich; 9 - shkala; 10 - shayton; 11 - tayanch; 12 - shtapel vilkasi; 13 - xrapovikli mexanizm; 14 - saqlagichlar. P-2 qutblashtirish moslamasi Mikroskopga о’rnatilgan P-2 qutblashtirish moslamasi tezkor usulda tolaning solishtirma uzilish kuchi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti va chiziqli zichligini qutb nur yordamida aniqlashga mо’ljallangan (rasm). rasm. P-2 qutblashtirish moslamasi 1 - ustki polyaroid; 2 - klemma; 3 - predmet oynasi; 4 - stolcha; 5 - kristall plastinka; 6 - skoba; 7 - vint; 8 - ostki polyaroid.

Tadqiq etish kattalashtirishi 8 b о ’lgan obyektiv va kattalashtirishi 10-15 (mikroskopning umumiy kattalashtirishi 80-100) b о ’lgan okulyarli mikroskop ostida о ’tkaziladi. P-2 qutblashtirish moslamasining texnik tavsifi jadval О ’lchamlari, mm: uzunligi kengligi balandligi Massasi, kg Ishlash sharoitlari: Xonadagi havo harorati, 0 S Havoning nisbiy namligi, foizdan k о ’p emas 250 135 180 0,250 22 80

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-sonli qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 noyabrdagi Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-3408-sonli qarori. 3. Paxtani qabul qilish va saqlash b о ’yicha y о ’riqnoma T.: 2017 4. Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Уруғлик чигит тайёрлаш технологияси”. Т .:, « Пахтасаноат илмий маркази » АЖ -2016 5. R.B о ’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Paxtaning sifatini aniqlash”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015. 6. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Пахтани дастлабки ишлаш машиналаридан фойдаланиш”.Т.:,«Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015 7. R.Bо’riyev, Q.Jumaniyazov, A.Salimov “Mexnatni muhofaza qilish va texnika xavsizligi”. T.:, «Paxtasanoat ilmiy markazi» AJ - 2015.

Похожие

Sifat menejmenti tizimiga talablar

Sifat menejmenti tizimini hujjatlashtirish

Sifat menejmenti tizimini sertifikatlashtirish

Sifat menejmenti tizimini tekshirish

Sifat, mahsulot sifatini boshqarish