Пахта толасининг сифатини аниқлаш усуллари - Метрология - Рефераты

Пахта толасининг сифатини аниқлаш усуллари

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

910.5 KB

Пахта толасининг сифатини аниқлаш усуллари Режа: 1. Пахта толасининг техникавий шартлари 2. Тойланмаган тола ва тойлардан намуналар танлаб олиш ва синов ўтказиш 3. Толанинг узилиш кучи ва чизиқли зичлигини аниқлаш 4. Пахта толасининг пишиб этилганлигини аниқлаш 5. Чизиқли зичлик ва микронейр кўрсаткичини аниқлаш 6. Пахта толасининг нуқсонлари ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш 7. Пахта толасининг узунлигини аниқлаш 8. Пахта толаси намлигининг массавий нисбатини аниқлаш

Пахта толасининг техникавий шартлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистон пахта толасини сертификатлаштириш «Сифат» маркази томонидан ишлаб чиқилган. Стандартлаштириш бўйича «Пахта» Техник қўмитаси томонидан киритилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш Ўзбекистон Давлат маркази томонидан тасдиқланади ва жорий этилади. Қўлланиш доираси Ушбу стандарт пахта корхоналарида пахтани қайта ишлашда олинадиган пахта толасига жорий этилади. Стандарт талаблари мажбурийдир ва сертификатлаштириш мақсадларига яроқли. Меъёрий тақдимотлар Ушбу стандартда қуйидаги стандартларга тақдимотлар қўлланилади: Ўз ДСт 614- Пахта толаси. Намуна танлаб олиш усуллари. Ўз ДСт 618- Пахта толаси. Пишиб етилганликни аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 619- Пахта толаси. Солиштирма узилиш кучини аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 620- Пахта толаси. Чизиқли зичлик ва микронейр кўрсаткичини аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 625- Пахта толаси. Ранги ва ташқи кўринишини аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 632- Пахта толаси. Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 633- Пахта толаси. Узунлигини аниқлаш усуллари. Ўз ДСт 634- Пахта толаси. Намликнинг массавий нисбатини аниқлаш усуллари.

Ўз ДСт 741- Пахта толаси, пахта момиғи, пахта тозалаш корхоналарининг ўлик аралашган чиқиндилари ва пахтанинг калта момиғи аралашган чиқиндилари. Ўраш, белги қўйиш, ташиш ва сақлаш. Таърифлар, белгилашлар ва қисқартиришлар Мазкур стандартда қуйидаги атамалар, таърифлар ва белгилашлар қўлланилади: Классёрлик усули - пахта толасига нави ва синфи бўйича органолентик баҳо беришдир, бунда тола ташқи кўриниши бўйича белгилан-ган тартибда тасдиқланган намуналар билан солиштирилади ҳамда унинг штапел узунлиги қўлда тортилган штапел билан аниқланади. Асбоб ёрдамида фақат микронейр кўрсаткичи аниқланади. Бу усул ҳар тўдадан 10 % ни назорат қилишда қўлланилади, лекин тойма- той синовларда ҳам фойдаланилиши мумкин. ҲВИ (Эйч Ви Ай) - пахта толасининг узунлик, узунлик бўйича бир хиллик аниқлик узулишидаги узайиш, микронейр ранг ва ифлосланиш кўрсаткичлари бўйича юқори самарадор Ҳигҳ Волуме Инструментс синовлари ўлчаш тизимининг қисқартирилган номланиши (расм). расм. ҲВИ тизими Ташқи кўриниш намуналари пахта толасининг аниқ бир нави ва синфига хос бўлган ранг, доғлар мавжудлиги, тузилиши ҳамда ифлосланганлик

жиҳатидан сифат таърифлари мажмуини ифодаловчи, белгиланган тартибда тасдиқланган пахта толаси намуналари. Намуналар узун толали ва ўрта толали пахта толаси учун алоҳида тайёрланади. Махсус қўлланиладиган усуллар - пахта толаси кам намуна асосида асбоб ёрдамида синашнинг анъанавий усуллари. Бунда пахта толасининг турли тойларидан ёки текширилаётган андазанинг турли жойларидан танлаб олинган намуналар миқдорини кўп маротаба ўртача ҳолга келтириш ва камайтириш йўли билан синов намунаси олинади. Кўп меҳнат ва вақт талаб қилиши, синалаётган намунанинг кам миқдори билан ажралиб турувчи бу усуллар пахта толасини сертификатлаш мақсадлари учун яроқсиздир. Мазкур усуллар пахта хомашёсини баҳолашда, селекциячилар ишида пахта корхоналарида ва тўқимачилик корхона-ларидаги технологик жараённи назорат қилишда қўлланилади. Микронейр кўрсаткичи - Микроаре (Миc) пахта толаси намунасининг ҳаво ўтказувчанлигига қараб толанинг ингичкалиги ва пишиб етилганлигини таърифлаш. Юқори ўртача узунлик - Уппер Ҳалф Меан Ленгтҳ (УҲМ) - текширилаётган намуна массасининг ярмини ташкил қилувчи энг узун толаларнинг ўртача узунлиги бўлиб, дуймда ёки мм да ифодаланади. Бу атама мазмуни «Юқори ярим ўртача узунлик» деб қилинган нотўғри таржимасидан ҳам маълум. 1/32 дюймдан иборат штапел узунлик - Стапле Ленгтҳ 32ндс (Стапле) толанинг узунлиги бўлиб, у классификатор томонидан қўлда тортилган параллел толалар штапелини визуал, яъни кўз билан кўриб аниқланади ва 1/32 дуймда (масалан, 1/32), ёки кодда 1/32 оралиғига баробар миқдордаги кодда аниқланади, ушбу мисолда -33 га баробар. Ўртача узунлик - Меан Ленг тҳ (МЛ) - намунадаги барча толаларнинг ўртача узунлиги.

Узунлик бўйича бир хиллик индекси - Униформитй Индех (Унф) -толалар ўртача узунлигининг юқори ўртача узунликка нисбати билан белгиланувчи таъриф бўлиб, фоиз ҳисобида ифодаланади. Калта толалар индекси - Шорт Фибер Индех (СФИ) - намунадаги узунлиги 0,5 дуймдан (12,7 мм) калта бўлган толалар улуши бўлиб, фоиз ҳисобида ифодаланади. Нур қайтариш коэффициенти - Рефлеcтанcэ (Рд) - синалаётган пахта толаси намунаси юзасидан қайтган ёруғлик миқдори, фоиз ҳисобида ифодаланади. Сарғишлик даражаси - Еллоwнесс (+б) - синалаётган намуна таркибида сарғишлик даражаси. Треш код - Нраш Cоде (Т) - нотолавий аралашмалар билан ифлосланганлик кўрсаткичи, ифлос аралашмалар майдонини 10 га кўпайтириш йўли билан аниқланади. Масалан, агар ифлос аралашмалар майдонининг улуши 0,4 % ни ташкил этса, Треш код 4 га тенг бўлади. Ифлос аралашмалар майдони - Траш Ареа (Ареа) - ҲВИ тизими-да ўлчов асбоблари ёрдамида аниқланадиган ифлос заррачаларнинг умумий майдони, бу намуна юзасини сканердлаш йўли билан аниқланади ҳамда текширилаётган намуна юзаси майдонига нисбатан фоиз ҳисобида ифодаланади. Ифлос аралашмалар сони -Траш Cоунт (Cнт) - намунадаги диаметри 0,01 дуйм (0,25 мм) ва ундан катта бўлган алоҳида ифлос заррачалар сони. Солиштирма узилиш кучи - Стренгтҳ (Стр) - пахта толасининг пишиқлиги бўлиб, калибрланувчи пахтанинг ҲВИ градиуировкасида (ҲВИ Cалибратион Cоттон), гс/тексда (cҲ/текс) ифодаланади. Узилишдаги узайиш - Элонгатион (Элг) - ҲВИ тизимидаги динамометрда толанинг узилишидаги узайиши, фоизларда ифодаланди. Асосий кўрсаткичлар Таснифлаш классификация усулларига қараб пахта толаси сифат кўрсаткичларининг номланиши (номенклатураси) жадвалда келтирилган.

жадвал Кўрсаткичлар ҲВИ усули Классер усули Махсус усуллар Типи + + + Нави + + + Синфи + + + Микронейр кўрсаткичи (Миcронаире) + + + Юқори ўртача узунлик (Уппер Ҳалф Меан Ленгтҳ) мм (дуйм) + Штаперл узунлиги (Стапле) 1/32 дуймда + + Нур қайтариш коэффициенти (Рд), % (+) Сарғишлик даражаси (+б) (+) Солиштирма узилиш кучи (Стренгтҳ), гс/текс ( c Ҳ/текс) (+) Texnik talablar Пахта толасининг типлари. Пахта толаси узунлик кўрсаткичи бўйича жадвалдаги меъёрларга мувофиқ 9 та; 1а, 1б, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-типларга бўлинади. Ҳар хил кўрсаткичлар бўйича типини аниқлашда фарқлар келиб чиққан ҳолда юқори ўрта узунлик (УҲМ) мм да устувор мавқеда бўлади. жадвал Tipi Yuqori o’rtacha uzunlik (UHM) Shtapel uzunligi Solishtirma uzilish kuchi (Str)I va II navlar Mm Duym (Staple) 1a 33,7-34,3 1,33-1,35 1,11/32 43 29,4-34,3 (30,035,0) 1b 32,9-33,6 1,30-1,32 1,5/16 42 1 32,2-32,8 1,24-1,26 1,1/4 40 2 31,4-32,1 1,24-1,26 1,1/4 40 3 30,7-31,3 29,9-30,6 1,21-1,23 1,18-1,20 1,7/32 1,3/16 39 38 4 28,9-29,8 28,1-28,8 1,14-1,17 1,11-1,13 1,5/32 1,1/8 37 36 23,0-27,8 (23,5-28,4) 5 27,4-28,0 26,2-27,3 1,08-1,10 1,05-1,07 1,3/32 1,1/16 35 34 6 25,8-26,5 1,02-1,04 1,1/32 33 7 25,1-25,7 0,99-1,01 1 32

1а, 1б, 1,2 ва 3 типдаги пахта толалари узун толали 4, 5, 6 ва 7 типдагилари эса ўрта толали пахта навларига киради. Махсус синов усуллари ёрдамида аниқланадиган пахта толаси типи кўрсаткичларининг таърифлари ИИИ.1-жадвалида келтирилган. Пахта толасининг навлари. Ҳар бир типдаги пахта толаси ранги, ташқи кўриниши ва доғларига қараб 26-жадвалдаги кўрсатилган талабларга ва ташқи кўриниш намуналарига мувофиқ бешта навга бўлинади: Биринчи (1), Иккинчи (2), Учинчи (3), Тўртинчи (4) ва Бешинчи (5). Ўрта толали пахта Биринчи (1) ва Иккинчи (2) навлар учун микронейр кўрсаткичининг асосий диапазони 3,5-4,9 чегарасида бўлиши керак. Микронейр кўрсаткичи 4,9 дан юқори ёки 3,5 дан паст бўлса, белгиланган тартибда нархи камайтирилади. Махсус синов усуллари ёрдамида аниқланадиган пахта толаси нави кўрсаткичларининг таърифлари жадвалола келтирилган. жадвал Sanoat navi Tolaning tiplari bo’yicha rangi va tashqi ko’rinishi 1a, 1b, 1, 2, 3 4-7 I Oq yoki tabiiy nimrang oq tusli yoxud paxtaning seleksion navi yoki o’stiriladigan hududiga bog’liq bo’lgan nimrang. Ipaksimon, yaltiroq va zich ko’rinishda Oq yoki tabiiy nimrang oq tusli II Xira oq rangdan to nimrang tusgacha va katta bo’lmagan sariq dog’li, yarqiroqligi, ipaksimonligi va qalinligi birinchi navga nisbatan pastroq Xira oq rangdan och sariq dog’li nimranggacha II Xira oq rangdan to nimrang tusgacha yoki sariq dog’lari bo’lgan notekis sarg’ish ranggacha. Kulrangroq tusli, deyarli yaltiramaydi Xira oq rangdan sariq dog’li nimrang, sarg’ish ranggacha, nursiz, kulrangroq tusli IV Sariq yoki kulrang aralashgan notekis sarg’ish tusli va qo’ng’ir dog’li. Yaltiroqligi yo’q Xira oq rang va nimrangdan kulrang tusli sarg’ish nimranggacha va qo’ng’ir dog’li

V Qo’ng’ir rangdan to dog’li sariq ranggacha. Kulrang Xira oq yoki hira nimrangdan qo’ng’ir dog’li yaqqol sariqqacha. Kulrang Пахта толаси синфлари Пахта толаси нуқсон ва ифлос аралашмалар миқдорига қараб келтирилган меъёрларга ва белгиланган тартибда тасдиқланган ташқи кўриниш намуналарига мувофиқ равишда Олий, Яхши, Ўрта, Оддий ва Ифлос синфларга бўлинади. Пахта толасида бутун чигитлар, ёғ доғлари, бегона жисмлар ва чириган ҳид бўлишига йўл қўйилмайди. Узун ва ўрта толали пахта толаларининг аралашиб кетишига йўл қўйилмайди. Пахта толасидаги мавжуд ёпишқоқлик белгиланган тартибда тасдиқланган тажриба усулларида кўрсатилган меъёрлардан ошмаслиги керак. Пахта толасини ўраш ва унга белги қўйиш - Ўз ДСт 841 бўйича. Қабул қилиш шарти Пахта толаси тўдалар бўйича етказиб берилиши ва қабул қилиб олиниши керак. Сифат кўрсаткичлари ягона ҳужжат билан расмийлаштирилган бир хил типдаги селекция ва саноат навли сифатга оид бирга қўшиб юбориладиган битта ҳужжат билан расмийлаштирилган тойлар сони тўда деб ҳисобланади. Тўданинг энг кўп миқдори бир темир йўл вагонидан ошмаслиги керак. Кондицион массасини ҳисоблаш учун намликнинг меъёрланган массавий нисбати - 8,5 %. Намликнинг энг кичик массавий нисбати 5,0 %. Ҳисоблаш ўнлик белгисигача аниқликда амалга оширилади ва бутун сонгача яхлитлантирилади. Бирга қўшиб юборилган ҳужжатда қуйидагилар кўрсатилади: —пахта тозалаш корхонасининг номи ва манзили; —тўда номери; —тўдадаги тойлар сони;

—тойларнинг рақамлари; —ҳар бир тойнинг брутто вазни; —тўданинг кондицион массаси; —пахта толасининг селекция ва саноат навлари, типи ва синфи; —1-жадвалга асосан синов натижалари; —тола ишлаб чиқарилган кун (сана). Ўзбекистон Республикаси ҳудудида пахта толаси албатта сертификатлаштирилиши шарт бўлиб, ҳар бир тўданинг 100 % тойлари 27- жадвалдаги номенклатура бўйича ҲВИ тизимида синалади. Пахта толасининг белги қўйиш ва ўраш талабларига мувофиқ келиши тойларнинг 100 % да текшириб кўрилади. Таъминловчи билан истеъмолчи ўртасида пахта толасининг миқдорини аниқлаш хусусида келишмовчиликлар келиб чиққан ҳолларда, тола миқдорининг тойма-той назорати амалга оширилади. жадвал Sanoat navi Paxta tolasining sinflari bo’yicha nuqsonlar va iflos aralashmalarning massaviy ulushi me’yorlari, % da ko’pi bilan Oddiy Yaxshi O’rta Oddiy Iflos I 2,0 2,5 3,0 4,0 5,5 II 2,5 3,5 4,5 5,5 7,0 III 3,0 4,0 5,5 7,5 10,0 IV 4,5 6,0 8,5 10,5 14,0 V 6,5 8,5 10,5 12,5 16,0 Синаш усуллари Пахта толаси қуйидаги тартибда синовдан ўтказилади: Намуналарни танлаб олиш - Ўз ДСт 614 бўйича. Пишиб етилганликни аниқлаш - Ўз ДСт 618 бўйича. Солиштирма узилиш кучи ва чизиқли зичликни аниқлаш - Ўз ДСт 619 бўйича.

Чизиқли зичлик ва микронейр кўрсаткичини аниқлаш - Ўз ДСт 620 бўйича. Пахта толасининг ранги ва ташқи кўринишини аниқлаш - Ўз ДСт 629 бўйича. Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш - Ўз ДСт 632 бўйича. Штапел масса узунлигини аниқлаш- Ўз ДСт 633 бўйича. Намликнинг массавий нисбатини аниқлаш -Ўз ДСт 634 бўйича. ҲВИ тизимида пахта толасининг сифат кўрсаткичларини аниқлаш - Б. Иловага биноан (1) бўйича. Пахта толасида ёпишқоқликнинг мавжудлигини аниқлаш белгиланган тартибда тасдиқланган усул бўйича ўтказилади. Пахта толасининг муайян бир тўдаси сифат кўрсаткичлари бўйича синов усуллари стандартларида кўрсатилган меъёр чегараларидан ошмаслиги керак. Ташиш ва сақлаш Пахта толасини ташиш ва сақлаш Ўз ДСт 841 га биноан амалга оширилади. Ўрта толали пахта навларининг универсал стандартлар бўйича таснифи. Пахта толаси ранги ва ифлос аралашмалар миқдорига кўра 28- жадвалга мувофиқ навларга бўлинади. жадвал Нави Белгиси Коди Стандартл арнинг мавжудлиги Wҳите (Оқ) Гоод Миддлинг ГМ 11 + Стриcт Миддлинг СМ 21 + Нави Белгиси Коди Стандартларнинг мавжудлиги Миддлинг Мид 31 + Стриcт Лоw Миддлинг СЛМ 41 + Лоw Миддлинг ЛМ 51 + Стриcт Гоод Ординарй СГО 61 +

Гоод Ординарй ГО 71 + Белоw Градес БГ 81 Лигҳт Споттед (Кучсиз доғли) Гоод Миддлинг ГМ Ли Сп 12 Стриcт Миддлинг СМ Ли Сп 22 Миддлинг Мид Ли Сп 32 Стриcт Лоw Миддлинг СЛМ Ли 42 Лоw Миддлинг ЛМ Ли Сп 52 Стриcт Гоод Ординарй СГО Ли 62 Белоw Градес БГ Ли Сп 82 Споттед (Доғли) Гоод Миддлинг ГМ Сп 13 Стриcт Миддлинг СМ Сп 23 + Миддлинг Мид Сп 33 + Стриcт Лоw Миддлинг СЛМ Сп 43 + Лоw Миддлинг ЛМ Сп 53 + Стриcт Гоод Ординарй СГО Сп 63 + Белоw Градес БГ Сп 83 Тингед (Сарғиш) Стриcт Миддлинг СМ Тг 24 Миддлинг Мид Тг 34 + Стриcт Лоw Миддлинг СЛМ Тг 44 + Лоw Миддлинг ЛМ Тг 54 + Белоw Градес БГ Тг 84 Еллоw Стаинед (Сариқ) Стриcт Миддлинг СМ ЙС 25 Миддлинг Мид ЙС 35 Белоw Градес БГ ЙС 85 Изоҳ: Гоод Миддлинг — яхши ўрта; Стриcт Миддлинг — қатъий ўрта; Миддлинг — ўрта; Стриcт Лоw Миддлинг — қатъий паст ўрта; Лоw Миддлинг — паст ўрта; Стриcт Гоод Ординарй — қатъий яхши оддий; Гоод Ординарй — яхши оддий; Бело w Градес — ностандарт. Навларга ва жинлаш сифатига бўлган талабларни махсус таснифлаш тагдонларга жойлаштирилган стандарт физик намуналар белгилаб беради. Ҳар тагдонда биттадан нав қўйилган бўлиб, ранг ва ифлосланганлиги бўйича 6 та уя ташқи кўриниши ва рангидан юз бериши мумкин бўлган

ўзгаришларни ифода этади. Бу намуналар АҚШ қишлоқ хўжалик департаментининг ташқи кўриниши Халқаро стандартлар универсал стандартлари (УСДА) деб аталади, улар кўпинча Халқаро стандартлар деб номланади. Физик стандартларга эга бўлган навлар ИИИ.А.2-жадвалда кўрсатилган. Ўрта толали пахта толаси ранги бўйича оқ бўлиши керак. Пахта толаси рангига қараб гуруҳларга бўлинганда сарғишликка турлича тўйинганлиги ҳисобга олинади. Wҳите - оқ. Лигҳт Спттед - кучсиз доғли. Споттед - доғли. Тингед - сарғиш. Еллоw Стаинед - сариқ. Ранг бўйича ҳар бир гуруҳ ичидаги навлар ифлосликнинг ортиб бориши ва ноқулай об-ҳаво шароитлари натижасида қорайиш даражаси билан фарқланади, бу ёруғликни қайтариш коэффициенти камайишида акс этади (масалан, оппоқ рангдан то нимранг тусли ранггача). Wҳите - оқ пахтадаги навлар бўйича ифлосликнинг ўзгариши жадвалда кўрсатилган. Синалаётган пахта толасини классер усулида баҳолашда ифлослик даражаси Wҳите - оқ пахтанинг (11-дан 71-гача навлари) 1-дан 7-66 гача қўшимча код билан рақамланган еттита стандарти билан солиштириб

аниқланади. 7-код стандартидан ифлослиги кўп бўлган пахта толаси учун 8- код сони ишлатилади. Бу код қийматлари Лиф-Фактор (Леаф) деб аталади. Пахта толасининг типи бўйича кўрсаткичлари жадвал. Tipi Shtapel massa uzunligi, mm da, kamida Chiziqli zichlik, teks, I va II navlar uchun solishtirma uzilish 1a 40,2 ko’pi bilan125 29,0 va undan ortiqkuchi, gs-tek 1b 39,2 135 1 38,2 144 2 37,2 150 23,0 27,0 3 35,2 165 4 33,2 180 5 31,2 190 6 30,2 200 7 29,2 200 dan ortiq Тола нави намунанинг ташқи кўринишини бу соҳадаги физик стандартлар билан солиштириб аниқланади. Физик стандартлари тайёрланмайдиган пахта толаси навлари физик стандартларга асосланиб, тавсифлаш йўли билан аниқланади. Пахта толасининг нави бўйича кўрсаткичлари жадвал Tipi Navlar bo‘yicha pishib yetilganlik koeffitsiyenti, kamida Birinchi Ikkinchi Uchinchi To‘rtinchi Beshinchi a, 1b, 1,1 , 2 3 ,2 0 71 , 1 , 4 1 , 2 ,2 dan1 kam 7, 5, 6, 4 81 , 6,1 ,1 4 21 , 1 ,2 dan kam

Тойланмаган тола ва тойлардан намуналар танлаб олиш ва синов ўтказиш Намуна олиш ва синаш ўтказишдан мақсад - тойланган тола ва тойнинг маълум жойидан бир пайтда олинган пахтани ва нуқтадан олинган намуналарни бирлаштиришни ва синаш ўтказишни бажаришдан иборат. Намунани олиш тартиби ва танлаб олиш усуллари Ўз ДСт 614- стандартида аниқ кўрсатиб берилган. Ушбу стандарт намуна олиш усулларини ва синаш ўтказиш учун тайёргарлик кўриш тартибини белгилайди ва стандарт талаблари мажбурий ҳисобланади. Намуналар қуйидагича таърифланади: Нуқтадан олинган намуна деганда тойланмаган тола ёки тойнинг маълум жойидан бир пайтда олинган пахта толаси миқдори тушунилади. Бирлаштирилган намуна деб нуқтадан олинган намуналарнинг йиғиндисига айтилади. Синаш учун намунага эса бирлаштирилган намунадан олинган ва белгиланган усулга оид синаш ўтказиш учун тайёрланган пахта толасининг миқдори киради. Нуқтадан олинган ва бирлаштирилган намуналарни танлаб олиш Тойланмаган пахта толасининг нуқтасидан олинадиган намуналарни пахта корхоналарида қўл ёки намуна олгич билан конденсор лотогидан тола қатламининг ҳар хил қалинликдаги жойларидан тойлангунча ёки толани тойлаш жараёнида олинади. Нуқтадан олинган намунанинг массаси 100-150 г атрофида бўлади. Олинган пахта толасининг намуналари намлиги сақланадиган қилиб, қопқоғи зич беркитиладиган идишларга солинади.

Агар пахта толасининг намлигини аниқлаш мўлжалланмаган бўлса, нуқтадан олинадиган намуналар бошқа қопқоқсиз идишларга ҳам солинса бўлади. Тойланган пахта толаси учун тойнинг маркаланган қисмини буз-маган ҳолда қавариқ томонидаги икки тасма оралиғидан ўрама мато камида 20-25 см узунликда қирқилади. Агар муайян шароитда мумкин бўлса ва рухсат этилса, намуна осон олиниши учун бир ёки бир нечта тасма ечилади. Пахта толасининг юқори қатламидан 1-2 см олиб ташланади. Қўл ёрдамида энгил ўралиб, массаси 100 г бўлган, кенглиги 10-12 см ли қатлам кўринишида нуқтадан олинадиган намуна олинади. Нуқтадан олинган намуна орасига корхона коди (лозим бўлса), тўда ва тойнинг тартиб рақами кўрсатилган ёрлиқ қўйилади. Ҳар хил тойларнинг нуқталаридан олинган намуналар қаторлатиб, ўров қоғозига бир қават қилиб қўйилади ва ҳаммаси бир ўрамга ўралиб, устига корхона коди ва тўда тартиб рақами ёзилади. Намликни аниқлаш учун нуқтадан олинадиган намуналар қопқоғи зич беркитиладиган идишларга солинади. Пахта корхоналарида нуқтадан олинадиган намуналарни тойнинг қавариқ тарафининг четидан (бўртган жойидан) тойлангандан сўнг олишга рухсат этилади. Бу ҳолда тойнинг ўрами бузилмайди. Агар етказиб бериш шартининг бошқа талаблари аниқланмаган бўлса, нуқтадан олинадиган намунанинг сони ва тойлар бўйича танлаб олиш тартиби Ўз ДСт 604-га кўра бажарилади. Бирлаштирилган намунанинг массаси 1 кг дан кам бўлмаслиги керак. Намликни аниқлаш учун 200 г дан кам бўлмаслиги керак. Тойланган пахта толаларининг намлигини аниқлашда келишмов-чилик келиб чиқса, тойлар тўлиқ очилиб иккита бирлаштирилган намуна олинади. Ҳар бир мўлжалланган тойларнинг ўртасидан: биринчидан - юқори қавати олингандан сўнг, 3-5 см чуқурликда той массасининг 30 % даги ўртача намликни тавсифлайдиган, иккинчиси - 20 см чуқурликда той

массасининг 70 % даги ўртача намликни тавсифлайдиган намуналар нуқталардан олинади. Пахта толасидан намуна танлаб олиш ва синаш учун тайёрлаш Синаш учун намуналар ранги ва ифлослиги бўйича ташқи кўриниш намуналари билан солиштирилиб, нуқтадан олинадиган намуналарниг бир хиллиги аниқлангандан сўнг танлаб олинади. Агар пахта толасининг сифати нуқталардан олинган турли намуналарда ҳар хил бўлса, синаш учун намуналар нуқтадан олинган бир хил намуналарнинг ҳар бир гуруҳидан алоҳида танлаб олинади. Нуқсон ва ифлос аралашмаларнинг массавий улуши ҳамда микронейр кўрсат-кичи учун намуна, нуқтадан олинган намуналар икки тарафининг ҳар хил жойидан олинган бир хил тутамдан ташкил топади. Синаш учун олинган на-муналарнинг массаси ва сони қўлланиладиган синаш усули бўйича белгиланади. Пахта толасининг штапел масса узунлиги, чизиқли зичлиги, пишиб етилганлиги ва со-лиштирма узилиш кучи кўр-саткичларини текшириш учун намуна нуқтадан олинган намуналарнинг икки тарафидан, ҳаммаси бўлиб, умумий массаси 4-5 г бўлган 16-20 тутам пахта толаси олинади. Олинган қисмдан нуқсонлар ва ифлос аралашмалар олиб ташланади ва уни тўртта бўлакка бўлинади. Намуна пилтасини тайёрлаш учун ҳар бир бўлак кетма-кет ППЛ асбобидан ўтказилиб, тортиб текисланади. Биринчи, иккинчи нав пахта толалари тортиб текислаш асбоби ППЛ дан камида уч марта, учинчи, тўртинчи ва бешинчи нав пахта толалари эса камида беш марта ўтказилади. Сўнгра ҳар бир пилта кўндаланг тенг икки бўлакка бўлинади. Ҳар бир пилтанинг бир бўлагидан иборат тўртта бўлак иккитадан устма-уст қўйилади ва тортиб текислаш асбоби ППЛ дан 3-5 марта ўтказилади. Пилтанинг қолган бўлаклари ташлаб юборилади. Янги олинган икки пилта ҳам яна иккига бўлинади, ҳар бир пилтанинг бир бўлагидан иборат икки бўлак устма-уст қўйилиб, яна тортиб текислаш асбоби ППЛ дан 3-5 марта ўтказилади. Пилтанинг қолган бўлаклари ташлаб юборилади.

ППЛ асбобининг тортиб текисловчи валиклар орасидаги масофа пахта толасининг узунлигига қараб, жадвалга мувофиқ белгиланиши керак. Якуний пилта тайёрлаш учун намуна пилтаси бўйлаб мас-саси 190-200 мг бўлган қисм ажратилади, бу қисм толаларнинг чигалларини ёзган ва текислаган ҳолда синчиклаб текширилади. Қолган ифлос, тугунча, пахта толасига ва калта пахта момиғига эга қобиқ пинсет билан тозаланади. Шу тартибда текширилган пахта толаларининг яхши параллелланиши мақсадида тортиб текислаш асбоби ППЛ дан ўтказилади. жадвал Пахта толасининг классификатор узунлиги, мм ППЛ асбобининг тортиб текисловчи валиклари орасидаги масофа, мм 26,1 гача Пахта толасининг узунлиги +3 26,2 дан - 32,1 гача Пахта толасининг узунлиги +4 32,2 ва ундан юқори Пахта толасининг узунлиги +5 Олинган 175-180 мг массага эга бўлган якуний пилтанинг кенглиги 25 мм дан ошмаслиги керак. Тола саноат навларининг пишганлик коэффициентлари ва узилиш кучи жадвал Ko’rsatkich Navlar bo’yicha meyor 0 I II III IV V V ko’pi bilan kamida Pishganlik koeffitsiyenti 2,1 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,2 Uzilish kuchi sN 4,9 4,4 3,9 3,4 3,0 2,5 2,5 Пахта толасини классер усулда ва ҲВИ системасида Халқаро стандартлар бўйича синаш учун нуқтадн олинган намуна ишлатилади. Намуна танлаш, толанинг узилиш кучи ва чизиқли зичлигини аниқлаш Пахта толаси Ўз ДСт 618- га мувофиқ пишганлик даражаси ва узилиш кучига қараб И, ИИ, ИИИ,

ИВ, В навларга бўлинади, у жадвалда берилган талабларга мувофиқ бўлиши керак. Толанинг узилиш кучи ва чизиқли зичлигини аниқлаш Тола ишланиш даврида ва тайёр маҳсулот сифатида фойдаланиш даврида қиймати ва йўналиши ўзгарувчан кучлар таъсирида ва кўпинча узунасига чўзувчи кучлар таъсирида бўлади. Бу кучлар қиймати толанинг узилиш пайтида ўлчанганидан у узилиш кучи деб аталади ва толанинг асосий механикавий хусусияти ҳисобланади. Толанинг узилиш кучи қисқичлар ораси 3 мм ли ДШ-3М русумли такомиллаштирилган диномаметрда аниқланади. Халқаро бирликлар системаси бўйича толанинг ингичкалигини тавсифлаш учун тексларда ифодаланадиган чизиқли чизлик тушунчаси киритилган. Текслар сони 1 км узунликдаги толанинг оғирлиги неча грамм эканлигини кўрсатади: T = L m 1 = 100 m L текс (г/км), бунда: м — тола массаси; L 1 va L — толалар узунлиги, тегишлича км ва м. Текс системасидан номер системасига ўтиш учун қуйидагича формуладан фойдаланилади: N T = 1000/T, бунда: N T — толанинг метрик номери бўлиб, қуйидагича аниқланади: N T = 10n/G f , бунда: 10 - штапел ўртасидан қирқиб олинган қисмнинг узунлиги, мм; нтолалар сони; G f - штапел ўртасидан қирқиб олинган қисмининг массаси, мг. Пахта толасининг пишиб этилганлигини аниқлаш

Пишиб етилганликни аниқлашдан мақсад - қутбланган ёруғлик ва намунанинг ҳаво ўтказувчанлигини билишдир. Пахта толасининг пишиб етилганлигини аниқлаш учун пахта толасидан намуна танлаб олиш, намуна пилтасини синашга тайёрлаш Ўз ДСт 604 ва Ўз ДСт 618стандартга мувофиқ бажарилади. Пахта толаси пишиб етилганлиги кўрсаткичи бўйича қабул қилиш ва етказиб беришда синаш усули унинг ҳаво ўтказувчанлиги ҳисобланади. Пишиб етилганликни қутбланган ёруғлик бўйича аниқлаш усули асосан стандарт намуналарни аттестациялаш ва градуировка ишларида, зарур бўлганда арбитраж синашларда қўлланилади. Ушбу стандарт талаблари мажбурий ҳисобланади. Пахта толасининг пишиб етилганлигини аниқлаш асбоблари Қутбланган ёруғликда пишиб етилганликни аниқлаш усули: 80-120 маротаба катталаштирадиган ҳар қандай русумли микроскоп (расм); расм. Микроскопнинг умумий кўриниши. - 25х76 ёки 13х75 мм ўлчамли ойначалар тўплами; микроскоп учун қутблантирувчи ускуна; - ВТ-200 торсион тарозиси ёки шунга ўхшаш бошқа русумдаги тарози; - толаларни тахлаш учун қисқич №1; - толаларни предмет ойначаларга тах-лашда керакли духоба қопланган тахтача; - тола жойлашган жуфт ойначаларни қистириш учун қисқич.

Намунанинг ҳаво ўтказувчанлиги бўйича пишиб етилганликни аниқлаш усули: ЛПС-4 қурилмаси; шкаласининг оралиқ даражаси 10 мг дан кўп бўлмаган, энг катта тортиш чегараси 1 кг гача, аниқлиги 4-синфга мансуб бўлган лаборатория тарозилари; АХ ёки ФМ-30 типидаги ёки бошқа ўхшаш русумдаги пахта анализаторлари. Пишиб етилганликни аниқлаш усулларини текшириш учун махсус тартибда тасдиқланган пахта толасининг стандарт (эталон) намуналари ишлатилади. Ўлчаш усуллари Пахта толасининг пишиб етилганлиги - девор тўқималари қалинлиги- нинг ўзгаришида рўёбга чиқадиган селлулоза тўпланиши ва ғўза-нинг ўсиш даврида тола ички структурасининг ўзгариши билан тавсифланади. Пишиб етилганликни қутбланган ёруғликда аниқлаш усули, қутбланган ёруғликда кесишган қутблантиргичларда интерференцион тусланиши толанинг ички тузилиши ва қалинлигига боғлиқлигига асосланади. Пишиб етилганликни ҳаво ўтказувчанлик бўйича аниқлаш усули тола қалинлигининг уни ҳаво ўтказувчанлигига боғлиқлигига асосланган. ЛПС-4 қурилмасида синашдан аввал намуналар Ўз ДСт 618- бўйича климатик шароитда камида 2 соат сақланади. Агар пахта толасининг намлиги 6 дан 10 фоизгача бўлса, шунингдек, намлик 6 фоиздан кам 10 фоиздан кўп бўлган ҳолларда ЛПС-4 қурилмасида ўлчаш учун тасдиқланган қўлланмаган мувофиқ тузатма киритилса, климатик шароитда сақламасдан тажриба ўтказишга рухсат этилади. Толанинг пишиб етилганлик коэффициентини қутбланган ёруғликда аниқлаш лабораторияда, климатик шароитга боғлиқ бўлмаган ҳолда ўтказилади. Пахта толасидан намуна танлаб олиш, намуна пилтасини синашга тайёрлаш Ўз ДСт 604 ва Ўз ДСт 618 -га мувофиқ бажарилади.

Толанинг пишиб етилганлигини қутбланган ёруғлик орқали аниқлаш Пахта толасининг пишиб етилиш даврида унинг каналининг ички деворларига селлулоза қатламлари йиғилиши натижасида ўсиш ҳалқалари пайдо бўлиб, канали торая бошлайди. Пишмаган толанинг йигирилиш хусусиятлари паст бўлиб, бўёқни ҳам яхши қабул қилмайди. Пишиб етилган толанинг хусусиятлари, ундан ишланган ип ва тўқималарнинг сифати яхши бўлади. Тола пилтаси кенглигининг унинг канали кенглигига нисбати толанинг пишганлигини ифодалайди. Шартли равишда пахта толасининг пишганлик даражасини белгилаш учун уни 2-гуруҳга (расм) бўлиш қабул қилинган. Ўта пишган толада селлулоза кўп йиғилиши натижасида шакли ҳам цилиндрга ўхшаб қолган, буралиши йўқолганлиги учун унинг пишганлик коэффициенти 5,0 деб қабул қилинган ва бутунлай пишмай қолган толада селлулоза деярли бўлмаганлиги учун деворлари жуда юпқа бўлганлигидан унинг пишганлик коэффициенти 0,0 деб қабул қилинган. расм. Толанинг пишганлик коэффициентлари Толанинг пишганлигини аниқлаш учун 250 дона пахта толаси 300-400 марта катталаштирадиган микроскопда қараб чиқилади, эталон расмда кўрсатилганларга таққослаб уларнинг пишганлик коэффициентлари аниқланади, сўнг шу коэффициентларнинг ўртачасини ҳисоблаб

текширилаётган ҳолат гуруҳининг ўртача пишганлик коэффициенти топилади. Пахта толасининг пишганлигини микроскопда қутбланган ёруғлик орқали қараб, тезроқ топиш мумкин. Бу усул тўқимачилик толалари орқали ёруғлик ўтказилганда қутбланиб интерференцияланиш хусусияти пайдо бўлишига асосланган. Бунинг учун поляроид деб аталадиган махсус мослама билан ҳар қандай микроскопни ишлатиш мумкин. Намуна учун олинган тола пилтасидан 25-30 мг ни ажратиб, қўлда штапел ясалади ва ундан 4 та ойнага препарат ясаб, ҳар бир препаратни микроскопда 80-120 марта катталаштириб қаралганда кўзга 35-50 дона тола кўринадиган бўлиши керак. Толанинг пишганлигини аниқлаш учун ҳаммаси бўлиб 300-400 дона толани кўриб чиқиб, ҳар хил пишганлик гуруҳидаги толалар фоизини ҳисоблаш керак. Толалар поляроид орқали қутбланган ёруғликда қаралганда умумий қизил ранг ичида улар пишганлик даражасига қараб турли рангда кўринади. Бу ранглар қуйидаги тўрт гуруҳга бўлинган (жадвал). Тола қутбланган ёруғлик орқали қаралганда унинг пишганлик даражасига қараб кўриниш ранги жадвал Pishganlik guruhi Tolaning pishganlik darajasi Tolaning ko’rinish rangi Tola kanalining shakli 1 Yaxshi pishgan Zarg’aldoq rang va pushtiroq gunafsha rang dog’lari bo’lgan sariq-oltin rang, yashil dog’lari bo’lgan yashilsimon-sariq rang Kanali tor 2 Pishib yetilmagan Ko’k-havo rang, sariq va havo rang ham ko’k dog’lari bo’lgan yashil rang Piltasimon shaklli, kanali keng 3 Xom Gunafsha rang va gunafsha rang dog’lari bo’lgan ko’k rang Piltasimon shaklli, kanali keng

4 O’ta xom Och qizil dog’lari bo’lgan gunafsha rang, och qizil rang Piltasimon shaklli, kanali keng Пишиб етилганликни намунанинг ҳаво ўтказувчанлиги бўйича аниқлаш усули Пахта толасининг бирлаштирилган намунасининг ҳар жойидан массаси 50 г дан кам бўлмаган тола ажратиб олинади ва анализатордан ўтказилади. Тозаланган ва титилган пахта толасидан тўртта намуна ажратилади. Ҳар бир намунани синаш учун турли жойдан олинган алоҳида тўпламлар билан эмас, балки бир жойдан бутун олинади. Намуна танлаб олишда ва ўлчашда толани қўл билан зичлаштиришга йўл қўйилмайди. Ўлчаш учун ҳар бир намунанинг массаси тасдиқланган қўлланмага мувофиқ ғўзанинг селекцион навига қараб белгиланади. Намуна массасини ўлчаш хатолиги 10 г дан кўп бўлмаслиги керак. ЛПС қурилмасида ўлчаш бажарилаётганда тайёрланган тола кетма-кет асбобнинг ишчи камераси ичида бир хил текис жойлаштирилади. Камера қопқоғи зич қилиб беркитилади, вентилатор ишга туширилади ва дросселни тутқичи ёрдамида асбобга ўнг манометрнинг (100 мм сув устуни) бўйича керакли миқдорда ҳаво берилади. Ўнг манометрнинг шкала кўрсаткичлари керакли қийматларга етганда берилган тола намунаси учун асбобдаги ҳавонинг сийраклашиш катталигини аниқлайдиган чап манометр шкала кўрсат-кичи ёзиб олинади (мм сув устунида). Шкала бўлимларининг ҳисоби ўнг ва чап манометрлар найчаларидаги сув устунининг пастдаги менискаси бўйича олинади. Шундай тартибда қолган намуналар ўлчанади. Ўлчаш натижаларини ҳисоблаш Қутбланган ёруғликда пишиб етилганликни аниқлаш усули. Ҳар бир кўриниш қисмда 1, 2, 3 ва 4 пишиб етилганлик гуруҳларига тегишли пахта

толалари сони саналади. Сўнг умумий йиғинди 100 фоиз деб ҳисобланиб, ҳар бир гуруҳнинг пишиб етилганлиги (А) неча фоизлиги ҳисобланади. Ҳар бир гуруҳ пишиб етилганлик коэффициенти К1, К2, К3, ва К4 35- жадвал бўйича толанинг 1-гуруҳ пишиб етилганлиги фоиз миқдорига кўра аниқланади. жадвал 1-pishib yetilganlik guruhining foiz miqdori Paxta tolasining pishib yetilganlik guruhi bo’yicha pishib yetilganlik koeffitsiyentlari 1 2 3 4 O’rta tolali paxta navlari Ingichka tolali paxta navlari O’rta tolali paxta navlari Uzun tolali paxta navlari O’rta va uzun tolali paxta navlari 77,5 va undan ortiq 73,5 va undan ortiq 2,40 2,45 1,30 1,00 0,50 69,1-77,4 65,1-73,4 2,35 2,40 1,30 1,00 0,50 43,5-69,0 40,5-65,0 2,30 2,30 1,30 1,00 0,50 35,5-43,4 35,5-40,4 2,00 2,00 1,30 1,00 0,50 35,4 dan kam bo’lgan 35,4 dan kam bo’lgan 2,00 2,00 1,00 1,00 0,50 Пишиб етилганлик коэффициенти ўртача улушлик қиймати (К) қуйи-даги формулада ҳисобланади: A1K1 +A2K2 +A3K3 +A4K4 бу ерда: A 1 , A 2 , A 3 , A 4 - тўртта пишиб етилганлик гуруҳининг фоиз миқдори; K 1 , K 2 , K 3 , K 4 — 1-пишиб етилганлик гуруҳининг фоиз миқ-дорига мувофиқ, 4 та гуруҳ толаларининг пишиб етилганлик коэффициенти. Ҳисоблаш ва дастлабки иккинчи ўнлик белгисигача аниқлик билан амалга оширилади ва биринчи ўнликкача яхлитланади.

Ўлчашнинг хатолик меъёри Пишиб етилганлик коэффициенти бўйича параллел намуналарнинг орасидаги рухсат этилган тафовут (усулнинг яқинлиги) қуйидагилардан ошмаслиги керак: - қутбланган ёруғликда иккита намуна орасида кўпи билан - 0,1; - т ўртта намуна, максимум ва минимум қийматлари ўртасида ҳавоўтказувчанлик бўйича, кўпи билан 0,03 ёки ЛПС-4 шкаласига нисбатан Па (мм сув устуни) да 2,5 %. Пишаб етилганлик коэффициентининг синаш натижалари орасидаги икки турли лаборатория ёки бир лабораторияда ҳар хил шароитда (усулнинг тикланиши) олинган иккита синаш орасидаги рухсат этилган тафовут 0,1 дан ошмаслиги керак. Чизиқли зичлик ва микронейр кўрсаткичини аниқлаш Пахта толаси - микронейр кўрсаткичини намуна ҳаво ўтказув-чанлик бўйича аниқлаш усул Ўз ДСт 620- га мувофиқ бажарилади. Пахта толасини қабул қилиш-етказиб беришда синаш усули намуна чизиқли зичлигини ҳаво ўтказувчанлиги бўйича аниқлаш усули, деб ҳисобланади. Микронейр кўрсаткичини ҳаво ўтказувчанлик бўйича аниқлаш усули намунанинг ҳаво ўтказувчанлигини аниқлайдиган микронейр қурилмаси, микронейр шкаласига эга бўлган асбобнинг моделига боғлиқ тортиш хатолиги намуна массасининг 0,2 фоиздан ошиқ бўлмаган тарозидир. Микронейр кўрсаткичини ҲВИ ўлчаш системаси таркибига кирадиган асбоб ёки ЛПС-4 қурилмаси бўйича аниқлаш мумкин. Микронейр Микронейр - бу пахта толасининг пишганлигини ва ингичкалигини аниқлаш лаборатория асбоби.

Микронейрнинг 2 хили мавжуд: стационар ва кўчирма. Кўчирма микронейрлар классерлар билан фақат пахта заводларида ишлатилади. Тарозили ва тарозисиз кўчирма микронейрлар мавжуд. Қуйида тарозили кўчирма микронейрлар билан танишамиз. Микронейр ўз ичига: электр компрессор, поршенли ҳаво камераси, тарози, микронейр кўрсаткич шкаласи, ишчи камера, 8 гр тош ва колибр шайбаси (6,5-0 ми c кўрсаткичи билан) ни олади. Иш учун колибр толаси керакдир. Электр c омпрессор- микронейр тизимига ҳаво бериш учун хизмат қилади. Поршенли стабилизация ҳаво камераси - микронейр тизимида босимни тенг тақсимлаш учун керакдир. Тарози - маълум миқдорда пахта толасини ўлчаш учун (8 гр) хизмат қилади. Микронейр кўрсаткич шкаласи - микронейр кўрсаткичини аниқлаш учун хизмат қилади, микронейр кўрсаткичи босим шкаласидан ва кўрсатиш стрелкасидан иборат. Ишчи камераси - темирли стакан ва ричаг орқали ҳаракатланувчи плунжердан иборат. 8 кг тош - тарозининг колибровкаси учун хизмат қилади. Колибровкали шайба - юқори ва пастки микронейр кўрсаткичи-нинг (6,5- 0 миc) колибровкаси учун хизмат қилади, у темир металл бочкаси ва клапандан иборат. Колибровкали тола - булар микронейрда ўз кўрсаткичига хос бўлиб, улар АҚШ нинг қишлоқ хўжалиги вазирлиги эталон лабораториясида стандартлар бўйича яратилгандир. Микронейрнинг ишлаши Ишни бошлашдан олдин - электр компрессор электр тармоққа (220 волт) уланади. Компрессордан ҳаво резинали шлангдан ҳаво камерасига кўтарилади, сўнг поршень камеранинг энг юқори нуқтасига кўтарилади (расм).

Микронейрни ишга тайёрлаш Биринчи навбатда тарозининг колибровкаси қилинади. Бунинг учун микронейр кўрсаткич шкаласида ромб шаклида бўлинма бор. Тарозига тош (8 гр) қўйилади, аммо кўрсаткичнинг стрелкаси ромбнинг ўртасида туриш керак, буни тароз ва ҳаво камерасининг орасидаги узатма винт билан тўғриланади. Тарознинг колибровкасидан сўнг юқори ва пастки микронейр кўрсаткичининг колибровкасига ўтилади. Ишчи камерасига колибровкали шайбани жойлаштирилади, плунжерни кўтариб (ричагни тушириб), ишчи камеранинг тепасида жойлашган ўнг винт билан микронейрнинг юқори нуқтаси колибрланади. расм. Микронейр чизмаси 1 - тарози; 2 - микропроцессор; 3 - камера; 4 - ричаг; 5- шкала; 6 - стрелка; 7- вакуум-клапан Сўнг клапан ёрдамида ишчи камерасидан ҳаво чиқарилади ва микронейрнинг нол кўрсаткичи колибрланади. Бундан кейин плунжерни тушириб (ричагни кўтариб), колибровкали шайбани чиқарилади. Микронейрни аниқ колибровка қилиш учун колибровкали толадан фойдаланилади. Колибровкали тола пахтанинг нави бўйича аниқ бўлинмайди, аммо микронейрни паст кўрсаткичи билан колибровкали тола пахтанинг паст навлари учун, юқори кўрсаткичи билан колибровкали тола пахтанинг юқори навлари учун ишлатилади.

Микронейрнинг кўрсаткичларида колибровкали тола 2,1 ми c .дан 6,0 ми c . гача бўлади. Колибровка учун микронейр таро-зида ёки электрон тарозида, 8 гр колибровкали толани ўлчаб ва кейин ишчи камерасига жойлаштирилади, сўнг ишчи камерасининг қопқоғи ёпилиб ва плунжер ишлаш ҳолатига кўтарилади (ричагни тушириб). Микронейр кўрсаткич стрелкаси колибровкали толанинг кўрсаткичини аниқлаш учун керак. Агар микро-нейр кўрсаткичи колибровкали тола-нинг кўрсаткичи билан тенг бўлма-са, бунда ускунанинг колибровкаси қайтарилади. Колибровкадан сўнг плунжер туширилади, ишчи камера- сининг қопқоғи очилиб колибровкали тола чиқарилади. Пахта толасининг микронейрини аниқлаш учун ўртача намуна олинади, тарозда 8 грамм пахта толаси тортилиб ишчи камерасига солинади. Ишчи камерасининг қопқоғи ёпилиб, плунжерни ишчи ҳолатига келтирилади ва микронейр кўрсаткичи шкаласи бўйича ёзи-лади. Сўнг плунжер туширилади, ишчи камерасининг қопқоғи очилади ва пахта толасининг намунаси олинади. Пахта толасининг партиясидан 10 % намунасидан микронейр кўрсаткичи ёзилади. Синаш усулларини назорат қилиш учун махсус тартибда тасдиқланган пахта толасининг стандарт (эталон) намуналари қўлланилади. Пахта толасининг чизиқли зичлиги — тола массасини унинг узунлигига нисбати аниқлайдиган катталикдир. Бу кўрсаткич толанинг қалинлигини аниқлайди. Микронейр кўрсаткичи намунадаги тола қалинлигининг ҳаво ўтказувчанлик бўйича характеристикасидир. Баъзи бир селекция навлари учун микронейр кўрсаткичи микро-граммни дуймга нисбатида бўлган чизиқли зичлик билан тўғри келиши мумкин. Халқаро келишувларга биноан бу кўрсаткич пахта толасининг ҳар хил селекция навлари учун шартли микронейр шкаласи бирлигида қўлланилади. Синалган намуналарнинг массаси шу типдаги асбоб учун ўзгармас ва у ғўзанинг селекция навига боғлиқ эмас.

Намуналарни синашдан аввал иқлим шароитда, ҳаракатдаги ҳаво оқими остида камида 4 соат ёки ҳаракатсиз ҳаво оқими остида 12 соат давомида ёки намуна вазнининг ўзгариши 2 соат давомида 0,25 фоиздан ошмаган ҳолларда ундан кам вақт давомида ушлаб турилади. Микронейр кўрсаткичини аниқлаш учун ЛПС-4 қурилмаси қўлланилганда синаш учун намуна массаси 9,0±0,02 г. Синаш учун намуна кичик-кичик қисмларда қурилманинг камерасига толаларнинг тўп-тўп бўлиб йиғилиб қолишига йўл қўйилмайдиган қилиб жойлаштирилади. Зичлашган ва йиғилиб қолган толалар албатта қўл билан титилади. Намуна орқали қурилманинг конструкциясига боғлиқ бўлган маълум босим (ёки оқим) остида ҳаво оқими юборилади. Асбоб шкаласи бўйича ҳисоб ± 1 фоиз аниқликда бажарилади. Микронейр ва ЛПС-4 асбобларида микронейр кўрсаткичини аниқлаш учун ишлатилаётган намуна синаш олдидан пахта анализаторидан ўтказилмайди. Ўлчашларнинг натижаларини ҳисоблаш Микронейр кўрсаткичини ҳаво ўтказувчанлик бўйича аниқ-лаш усули. Микронейр катталигида градуировка қилинган шкалали асбобларда синаладиган намуна учун ўртача қиймат дастлабки иккинчи ўнлик белгисигача аниқликда ҳисобланади ва сўнгра ўнлик белгисигача яхлитланади. Натижа 0,2 дан ошиб кетса синашлар қайтарилади. Агар шунда ҳам қийматлар меъёрлардан ошса, ҳамма синалган намуналар бўйича ўртача арифметика қиймати ҳисобланади. Бошқа катталикларда градуировка қилинган шкалали асбоблар нисбатлар ёки жадваллар ёрдамида кўрсаткичлар тўғридан-тўғри микронейр катталигига айлантирилади.

Пахта толасининг нуқсонлари ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш Пахтанинг асосий хоссалари ундан олинадиган маҳсулотларнинг сифатига бевосита таъсир қилади. Агар пахта бутунлай пишмаган - ўлик бўлса чигити пуч, етилмаган, тола деворлари жуда юпқа, узун найчага ўхшайди. Унинг толаси жуда нотекис ва бўш бўлиб, ундан сифатли ип олиб бўлмайди, бўёқни яхши олмайди. Бундай толанинг девори фақат бир қаваткутикуладан иборат, холос, кутикулада эса мой мумли моддалар жуда кўп, ҳужайра селлулоза жуда кам бўлади. Ўлик толалар бир-бирига ёпишган ялтироқ, нафис қатламлардан иборат. Пахта толаси етилиши чаноқ очилгандан кейин тола қурийди, унинг деворлари бир-бирига ёпишган лентасимон шаклни олади ҳамда унда жингалаклик ҳосил бўлади. Пахта толаси пишган сари унинг ташқи диаметри ички диаметрига нисбатан ошади ва у пишганлик коэффициенти деб аталади. Пахта толаси узунлиги, толанинг бир текислиги, йўғонлиги, толанинг пишиқлиги ва чўзилувчанлик хоссалари ва пахта толасининг намлиги билан белгиланади. Пахта намроқ бўлса, уни қайта ишлаганда машина қисмларига ёпишиб қолади, жуда қуруқ бўлса, толалар синиб, чиқинди кўпаяди. Пахтадаги хас-чўплар, ифлосликлар - бу толанинг нуқсонлари. Агар пахтадан намуна олиб қарасак, унда нормал пишиб етилган толалардан ташқари хас-чўп аралашган ва нуқсонли толалар борлигини кўрамиз. Бундай нуқсонлар биологик ва механикавий бўлиб, улар ғўзанинг ўсиб ривожланишида, пахта заводларида пахтани дастлабки ишлашда ва баъзан ип-йигирув фабрикасида пахтадан ип олишда пайдо бўлади. Бундай нуқсонлар кўп бўлса, пахтанинг қиймати пасаяди, ишлаб чиқариш жараёнида чиқиндилар кўпаяди, ипнинг чиқиши камаяди ва униниг сифати пасайиб, йигириш ва тўқиш жараёнларида кўпроқ узилади, натижада машиналарнинг иш унуми пасаяди. Пахтадаги хас-чўплар ва нуқсонлар.

Ифлосликлар - майдаланган барглар, чаноқлар, ғўза шохлари ва ҳ.к. Булар толаларга ёпишган ҳолда бўлиб, уларни йўқотиш анча қийин. Толали ўлик - пахтани тозалашда пайдо бўлган узун толалар, майдаланган хас-чўплар ва етилиб пишмаган, толалари турлича пахмайган чигитлардан иборат аралашма. Касалланган ва зарарланган толалар - ғўза ўсимлиги касаллан-ган бўлса (биологик нуқсон) ва пахтани пахта тозалаш корхонасида ҳамда ип-йигирув корхоналарида ишлашда (механикавий нуқсон) ҳосил бўлиши мумкин. Майдаланган чигит (чигит бўлакчалари) - пахтани дастлабки ишлашда ҳосил бўлади. Улар яна майдаланиб, толалар ёпишган пўстчаларга айланиши мумкин. Бундай нуқсон йигирув корхоналари учун энг зарарли нуқсон бўлиб, йигирилган ипда ҳам учраши мумкин. Толали чигит қобиғи - зарарли нуқсонлардан ҳисобланиб, пахтани дастлабки ишлашдан чигитларнинг майдаланиши натижасида, титиш ва саваш машиналарда ҳосил бўлади. Булар толага маҳкам ёпишиб қолади ва уларни ажратиш қийин. Шунинг учун бундай нуқсонларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаб, уларни камайтириш зарур. Тугунчалар - чигалланиб қолган толаларнинг кичик группаси; пахтани дастлабки ишлашда ва саваш-тараш жараёнида ҳосил бўлади. Бундай нуқсонлар йигирув жараёнларида ҳам тамоман йўқ бўлмайди. Гажжаклар - бўшгина ўралашиб қолган толалар группаси. Бундай нуқсонлар тараш машинасида таралганда ёзилиб кетиши мумкин. Мураккаб гажжаклар - бир-бирига маҳкам ўралашиб қолган бир неча гажжакликлар ажралмайдиган бўлиб, улар ип йигиришда анча қийин- чиликлар туғдиради ва уларнинг бир қисми чиқиндига айланади, натижада ипнинг чиқиши камаяди. Бундай нуқсонларнинг кўпчилиги, асосан, пахтани дастлабки ишлашда ҳосил бўлади, шунинг учун пахта тозалаш заводларининг ишини яхшилаш тола етказиб беришда катта аҳамиятга эга.

Пахта тозалаш корхоналарида пахтани қайта ишлашда асосий маҳсулотлардан ташқари кўп миқдорда толали чиқиндилар ҳам олинади. Улар тегишли қайта ишлашдан сўнг хомашё сифатида тўқимачилик, кимё саноатларида ва хўжаликнинг бошқа тармоқларида фойдаланилади. Тола ва момиқ ажраткичларнинг иши жараёнида ажратиб олинган ўликлар, чанг тутгич ва чанг камераларидан олинган момиқ, тола тозалагичлар ва аррали барабанли тозалагичлардан олинган чиқиндилар толали чиқиндиларни ташкил қилади. Пахта тозалаш корхоналарининг толали чиқиндилари уч турга ажратилади: толали ўлик, регенерацияланган (қайта ажратилган) пахта толаси, пахта момиғига бўлинади. Тола ажратгич, тола тозалагич, биринчи қатор момиқ ажратгич-гача ўрнатилган чигит тозалагич, регенераторлардан чиққан ва ифлосликлардан тозаланган толали чиқиндилар толали ўлик деб аталади. Унинг таркиби ҳар хил бўлиб, ўсмай қолган касал чигитлар (ўлик), уларга илашган тола, эркин толалар, толали чиқиндилар ва ҳар хил хас-чўплар бўлади. Тола ажратгич қобирғалари орасидаги оралиқ белгиланган ўлчамда бўлиб, ўлик айвончаси керакли ҳолатда ростланиб турилса, тола ажратгичдан ажратиладиган ўликларнинг миқдори ишланаётган пахтанинг навига боғлиқ бўлади. И ва ИИ нав пахта ишланганда пахта оғирлигига нисбатан 0,2-0,3 %, ИИИ, ИВ ва В нав пахта ишланганда 0,5-0,6 % ва айрим ҳолларда 15 % ўлик ажратилади. Тола ажратгич қобирғалари ўртасидаги оралиқ белгиланган ўлчамдан кенгроқ бўлган тақдирда чиқиндиларга йирик чигитлар ҳам аралашиши мумкин. Пахта нави толалик даражасига ифлослигига, намлигига қараб толали ўлик миқдори турлича бўлади. Тола нуқсонлари ва ифлос аралашмаларини аниқлаш учун намунани танлаш, АХ2 ва ФМ-30 пахта тозалаш анализаторларида ва қўлда ажратиб кўриш (арбитраж) усулларини қўллаш Ўз ДСт 632- стандартда келтирилган. Ушбу стандарт қўлланилиш соҳаси бўйича бажарилиши мажбурийдир.

Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини пахта анализатори ёрдамида аниқлаш учун воситалар АХ ёки ФМ-30 типидаги пахта анализатори ёки ўхшаш типдаги бошқа русумли пахта анализаторлари; 4-синфга мансуб юқори тортиш чегараси 500 г гача бўлган умумий фойдаланиш учун мўлжалланган лаборатория тарозилари; 2-синфга мансуб юқори тортиш чегараси 200 г гача бўлган лаборатория тарозилари; ифлос аралашмаларни йиғиштириш учун чўткача; ифлос аралашмаларни йиғиштириш учун картон қоғоз. Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини қўлда ажратиб аниқлаш учун воситалар 2-синф аниқлигидаги юқори тортиш чегараси 20 г ва 200 г бўлган лаборатория тарозилари; ВТ-20 ёки ўхшаш типдаги бошқа русумли торсион тарозилар; картон варағи ёки устки қисми сайқалланган ўлчамлари 50х50 см бўлган юпқа тахта; пластмасс идишчалар; пинсет. Пахта толасининг нуқсонлари ва ифлос аралашмалари миқдорига аттестация хатолиги 0,3 % абс. кўп бўлмаган, белгиланган тартибда тасдиқланган стандарт (эталон) намуналари олинади. Ўлчаш усуллари Пахта толасининг нуқсонлари - пахта толасининг йигирилиш хоссаларини ёмонлаштирувчи ҳар хил нуқсон турлари: тугунчалар, комбинациялашган тугунчалар, пишмаган толалар пластиги, толали чигит қобиғи, пишмаган чигит (ўлик), толали майдаланган чигитлар, тугунчалар. Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш усуллари уларни қўлда ёки механик қурилмалар- пахта анализаторлари ёрдамида ажратиб, сўнгра фоиз миқдорини аниқлашга асосланган. Синашдан олдин намуналар 4 соат давомида иқлим шароитда ёки намуна массасининг ўзгариши 2 соат давомида 0,25 % дан ошма-ган ҳолларда ундан кам вақт давомида ушлаб турилади.

Ўлчашни бажаришга тайёргарлик Ҳар бир пахта анализатори (эталон) стандарт намуналар билан текши- рилиб, шахсий (индивидуал) тузатиш коэффициенти аниқланган бўлиши керак. Тузатиш коэффициенти тасдиқланган қўлланма бўйича текшири-лади ва ўрнатилади. Нуқсонлар ва ифлос аралашмалар миқдорини аниқлаш учун бирлашган намуна танлаш Ўз ДСт 604 ва Ўз ДСт 614- стандартларига мувофиқ бажарилади. Синовларни бажаришдан аввал пахта анализаторини тола ва ифлосликлардан яхшилаб тозаланади ва бўш ҳолатда ишлатилади: АХ типидаги пахта анализаторлари барқарор тезликка етишгунча 2 дақиқа, ФМ30 типдагиларга эса - 3 дақиқа вақт сарф бўлади. Пахта толасидаги нуқсон ва ифлос аралашмаларни аниқлаш Пахта толасига органик ва минерал кўринишдаги ифлос жисмлар аралашган бўлади. Булардан ташқари, пахта толаларида табиий пайдо бўлган - гажжаклик, мураккаб гажжаклик, пишмаган толанинг ялтироқ парчаси, пишмаган ва майдаланган тукли чигит ҳам бўлади. Пахта тозалаш корхоналари лабораторияларида толанинг нуқсонлар ва ифлослик йиғиндисини аниқлашда қўл билан ажратиш ва механизация- лаштирилган усулда таҳлил қилиш усуллари қўлланилади. Толанинг нуқсонлари ифлослигини қўл билан аниқланганда И ва ИИ навлар учун 50 г ва ИИИ, ИВ ва В навлар учун 10 г оғирликда уч марта анализ қилинади. Биринчи текширишда йирик ифлосликлар, гажжаклар, мураккаб гажжаклар, ўлик, майдаланган чигитлар ва пишмаган толанинг ялтироқ парчаси ажратиб олинади. Иккинчи текширишда қолган тоза толадан юқори навлар учун 1/20 қисмини ва паст навлар учун 1/10 қисмини ажратиб, бу намунадан толали чигит қобиғи ва майда ифлослик ажратилади. Учинчи марта текширишда иккинчи текширишдан чиққан тоза толанинг

юқори навлари учун 1/15 қисмини ва паст навлар учун 1/2 қисмини ажратиб, бу намунадан фақат тугунчаклар ажратилади. Шундан кейин ажратилган ифлосликлар ва нуқсонлар алоҳида тарозида тортилиб, бошланғич намунанинг оғирлигига (50 г ёки 10 г) нисбатан фоизи аниқланади: Пахта толасидаги нуқсон ва ифлос аралашмаларнинг йиғиндисини аниқлашда АХ2 тола анализаторидан фойдаланилади. Ушбу усулнинг моҳияти шундаки, пахта толаси таркибидаги нуқсон ва ифлос аралашмаларни механикавий ажратиб, бошланғич намунанинг оғирлигига нисбатан фоизи аниқланади. АХ-2 белгили анализаторида ишлаш учун келтирилган тола намунасидан ҳар бирининг оғирлиги 100 г бўлган иккита кичик намуна олиб, уларнинг ҳар бири 8 дақиқа давомида анализатордан ўтказилади. Ўлчашнинг хатолик меъёри Икки намунанинг синов натижалари орасидаги рухсат этилган тафовут (усулнинг ўхшашлиги) пахта анализаторларида қуйидагилардан ошмаслиги керак: - нуқсонлар ва ифлос аралашмаларнинг массавий улуши 5,5 % дан кам бўлганда 0,4 % абс.; - нуқсонлар ва ифлос аралашмаларнинг массавий улуши 5,5 % ва ундан ошиқбўлганда - 0,8 % абс. Истеъмолчи ва таъминловчи лаборатория синовлари орасидаги тафовут ҳамда бир лабораторияда икки оператор томонидан қилинган синов (усулнинг тикланиши) орасидаги тафовут жадвалда келтирилган кўрсаткичлардан ошмаслиги керак. жадвал Нуқсон ва ифлос аралашмаларнинг массавий улуши, % Пахта анализатори %, абс. Қўда ажратиш %, абс. 2,5 дан кам 0,4 0,2

2,5 дан 5,5 гача 0,4 0,4 5,6 дан катта 0,8 0,8 Пахта толасининг узунлигини аниқлаш Тола узунлигини аниқлашдан мақсад - модал масса узунлигини, калта толалар миқдорини, штапел масса узунлигини аниқлаш йўли билан тола сифатини белгилашдир. Юқоридаги кўрсаткичларни аниқлаш учун синаш намуналари Ўз ДСт 633стандарти бўйича танлаб олинади. Ушбу стандарт пахта толасига жорий қилинади ва қуйидаги усулларни белгилайди: - штапел масса узунлиги ва калта толаларнинг миқдорини МПРШ-1 қурилмасида механик усул билан саралаб ва Жуков қурилмасида қўлда санаб аниқлаш усуллари; -узунликни аниқлашнинг классёр усули. Арбитраж синовларда МПРШ-1 ва Жуков қурилмаларини қўллаб, узунликни аниқлаш усуллари тенгдир. Ушбу стандарт талаблари маж- бурийдир. Штапел масса узунлиги ва калта толаларнинг миқдорини аниқлаш усуллари Механик тарам тайёрлагич МШУ-1 ва толаларни механик саралагич МПРШ-1 тўплами (толаларни механик йўл билан сара-лаш) ёки иккита №1, №2 қисқич учун таянчлари бўлган, духоба қопланган 90х 185х20 ўлчамли тахта тўлпамига эга Жуков қурилмаси (толаларни қўлда саралаш); - қисқич; - ВТ-20 торсион тарози. Узунликни аниқлаш усулларини назорат қилиш учун пахта толасининг аттестация хатолиги ±0,4 мм дан кўп бўлмаган, махсус тартибда тасдиқланган стандарт (эталон) намуналари.

Ўлчаш усуллари Модал масса узунлиги - юқори массага эга бўлган тола гуруҳининг ўртача узунлиги. Штапел масса узунлиги - модель масса узунлигидан узун бўлган толаларнинг ўртача узунлиги. Калта толалар миқдори - ўрта толали пахта учун 16 мм дан қисқа бўлган, узун толали пахта учун 20 мм дан қисқа бўлган толалар. Штапел масса узунлиги ва калта толалар миқдорини аниқлаш усуллари 2 мм оралиқ билан сараланган тола гуруҳлари массасини ўлчашга асосланади. Сўнгра узунлик тавсифлари ҳисобланади. Штапел узунликни аниқлашнинг классёр усули қўлда тайёрланган параллел толалардан иборат тарамчани, шу оператор томонидан тайёрланган штапел узунлиги маълум бўлган стандарт (эталон) тола тарамчаси билан солиштиришга асосланади. Намуналарни санашдан аввал Ўз ДСт614 бўйича иқлим шароитда камида И соат сақланади. Шу шароитда синов ўтказилади. Ўлчашга тайёргарлик Синаш учун намуна Ўз ДСт 604 ёки Ўз ДСт 614 -бўйича танлаб олинади. Ўлчашни бажаришдан аввал ишлатиладиган қурилмаларнинг кўрса- тишини тўғрилигини текшириш учун стандарт (эталон) намуналарда текшириш ўтказиш тавсия қилинади. Ўлчашни бажариш Механик тарам тайёрлагич МШУ-1 ва механик саралагич МПРШ-1 ни қўллаб штапел масса узунлиги ва калта толалар миқдори аниқланади (расмлар). ЎзДСт-614 га мувофиқ тайёрланган якуний пиликни МШУ- 1 қурилмасига жойлаштирилади ва қурилмани ёки якуний пиликни четларини текислаш учун 1-2 дақиқа ишлатилади. Кейин қурилма тўхтатилади, МШУ-1 нинг қабул қилувчи қисқичи толалардан тозаланади, вақт релеси ўрта толали ғўза нави учун 4,5 дақиқа, узун толали ғўза нави учун 4 дақиқага ўрнатилади. Сўнгра МШУ-1 ёқилади ва массаси (3015) мг бўлган тарам тахланади .

расм. МПРШ-1. расм. МШУ-1. Агар штапел массаси кўп ёки кам бўлса, у ҳолда штапел тайёрлаш вақтини узайтириш ёки қисқартириш мумкин. Тахланган тарамли қисқич МШУ-1 тарам тахлагичдан МПРШ-1 саралагичнинг қисқич улагичига ўрнатилади. Қисқич ушлагич шундай ҳолатга қўйиладики, бунда тарам уч-лари сиқувчи планка остидан 0,5-1 мм чиқиб туриши, рейка белгиси эса қурилма шкаласининг жуфт бўлаги қаршисида туриши керак. Олинган шкаланинг бўлаги тарамдаги толаларнинг максимал узунлигига тўғри келади. Аввал стрелкали мурувватни белгига тўғрилаб, рейкадаги белгини қурилма шкаласининг 50-бўлагига келтирилади ва тирсак кўтарилиб рейка шестерняга илинтирилади. Мурувват буралиб, тарамдаги толаларнинг максимал узунлигига тўғри келадиган шкала белгисига тўғриланади. Толанинг узунлигига қараб микроулагич муруввати қурилманинг тўхташига мувофиқ қилиб ўрта толали пахта учун шкаланинг 16-бўлагига, узун толали пахта учун 20-бўлагига келтирилади. Толаларни саралаш учун қабул қилувчи қисқич қисқич ушлагич-нинг уясига ўрнатилади ва винтлар билан маҳкамланади. Сўнгра духобали тасмани йўналтирувчи чангаклар ва тасма тортиш механизмининг сиқувчи чангаги орасидан ўтказилиб ускуна ёқилади. Толалар тасмага саралангандан сўнг, ускуна автоматик равишда тўхтайди. Эслатма - синовларни бошлашдан аввал қабул қилувчи қисқичга тарам узатиш даврини духобали лентани сурилиш даври билан мослаш-тириш

лозим. Бунинг учун лента тортиш барабани айлангандан кейин 4 та қисқич узатиш даври ҳисобланиб, каретканинг энг четки чап ҳолатида МПРШ-1 ўчирилади. Сиқувчи чангак ва қабул қилувчи қисқич юқори қисми кўтарилиб тасма ускунадан олинади. Сўнгра ҳар бир гуруҳ алоҳида йиғиштирилиб 1 соат иқлим шароитда сақланади ва ВТ0 торсион тарозида тортилади. Тортиш натижалари форма бўйича ёзилади (А1 жадвалга қаралсин). Тарамни саралашдан сўнг қисқичда қолган толалар ҳам 1 соат мобайнида иқлим шароитда сақланади ва тортилади. Жуков қурилмасини қўллаб штапел масса узунлиги ва калта толалар миқдорини аниқлаш. Якуний пиликдан 36-жадвалда кўрсатилгандек тортимча ажратилади. жадвал Пахта толасининг Пиликдан ажратиладиган тортимча узунлиги, мм массаси, мг 25,1 гача 28 26,2-32,1 30 32,2-45,1 32 44,2 ва юқори 35 Агар белгиланган синов учун пиликдан ажратилган тортим массаси кам ёки ортиқ бўлса, тола бўйламасига қўшилади ёки олиб ташланади. Ўлчанган тортимдан қўлда тарам тайёрланади. Сўнгра қисқич А1 ва таянчли тахта ёрдамида бу тарамдан кўпроқ чиқиб турган толаларни 1 мм дан кўп бўлмаган узунликда қисиб олиб, текис томонли тарам тайёрланади. Тарамнинг текис томони темир таянчлардан 2 мм чиқиб туриши ва 32 мм кенгликда бўлиши керак. Сўнгра тарам пинсет ёрдамида тахтадан олинади ва унинг текис томони бармоқлар билан сиқилиб, қисқич (№ 1) билан иккинчи бор қайта тахланади, қайтимида олинган тарамнинг пастки қисмида энг узуқ толалар жойлашади. Тарам тайёрлашда толалар йўқолишига йўл қўйилмайди.

Тарам тарзини қопқоғи очиқ Жуков ускунасига қисқич (№ 1) ёрдамида жойлаштирилади, бунда червякли ғилдирак кўрсаткичи 9-бўлак қаршисида жойлашиши керак, қисқичнинг пастки таянчи эса этакка тегиб туриши керак. Қопқоқ ёпилиб, ўққа тушаётган (7) дан (кгс) га тенг куч шаблон билан текширилади. Червяк муруввати бир марта айлантирилиб, червякли ғилдиракнинг кўрсаткичи 10-бўлак қаршисига келтирилади ва қисқич №2 билан икки маротаба ўқ ва цилиндр ўртасида қисилмаган толалар тортиб олинади. Ҳар сафар червяк мурувватини икки маротаба айлантирилади ва икки маротаба бўшалган толалар тортиб олинади. Червякли ғилдиракнинг 16-бўлагигача этак очиқ ҳолатда, кейин этак ёпилган ҳолатда тортиб олиш бажарилади. 2 мм оралиқда гуруҳлар бўйича сараланган толалар духоба қопланган тахта устига жойланади. Тортишдан аввал ҳар бир сараланган гуруҳлар иқлим шароитда 1 соат сақланади ва шу шароитда ВТ-20 торсион тарозисида тортилади. Штапел узунликни аниқлашнинг классёр усули 6-10 г массали қатлам тола иккала қўлнинг бош ва кўрсаткич бармоқлар орасига шундай қисиладики, бунда қатламнинг четки эркин қисми мушт орасида бўлади, бош бармоқлар орасида 1-1,5 см масофа бўлиши керак (расм). расм. Қўлда штапел тайёрлаш Маҳкам қисилган қатлам секин-асталик билан толалар узилишига йўл қўймай икки қисмга бўлинади. Ўнг қўлдаги қисм ташлаб юборилиб, чап қўлда қисилган қисмдан озод толалар олиб ташланади ва бир вақтда қисилган толалар узунлик бўйича силлиқланади.

Четки қисми текисланиб, ўнг қўлнинг бош ва кўрсаткич бармоқлари билан тарамчадан учлари 2-3 мм чиқиб турган толалар тортилади. Тарамча секин-асталик билан тортилади, натижада толалар тўғриланади. Тарам тайёрлаш учун асосан учтўрт тарамча тортилади, бунда тола чеккалари бир чизиқда ётиши керак. Чап қўлдаги толалар ташлаб юборилади ва шу қўл билан ўнг қўлдаги тарам толалар силлиқланиб, қисилмаган эркин толалар олиб ташланади. Сўнгра ўнг қўлдан чап қўлга тола учлари текисланган ҳолатда тарам олинади. Тайёрланган тарамнинг штапел узунлиги шу оператор томони-дан стандарт намуналардан тайёрланган тарамлар билан солиштириб аниқланади ёки тарамнинг ўртасидан чизғичда ўлчанади. Классёр усулида узунликни аниқлаш учун икки марта штапел тайёрланади ва узунлиги ўлчанади, агар натижа бир-биридан фарқли чиқса, учинчи бор ўлчанади ва якуний натижа қилиб учта ўлчашнинг ўртачаси олинади. Тола узунлигини Жуков усулида аниқлаш Пахта толасининг узунлиги йигириш тизимини аниқлаш учун зарур бўлган омиллардан бири ҳисобланади. Йигириш жараёнида пахта толалари аралашмалардан тозаланади, параллеллаштирилади, сўнгра бир-бирига бураб қисилади, натижада толалар орасида уларни бир-бирига боғлайдиган ишқаланиш кучлари пайдо бўлади. Шунинг учун, узунроқ толалардан йигириш машиналари серунум ишлаганида ҳам ингичка ва пишиқ ип ишлаб чиқариш мумкин. Ҳар бир намуна пахтада ҳам айрим толаларнинг узунлиги турлича (6х45 мм) бўлгани боис йигириш тизимини танлаш учун керакли узунликларнинг ўртача кўрсаткичларини аниқлаш зарур бўлади. Бу кўрсаткичлар - модал ва штапел узунлик, тола базаси ва узунлик жиҳатидан текислиги Жуков асбоби билан аниқланади. Агар толанинг текислиги c 1000 бўлса, бундай тола узунлик жиҳатидан текис ҳисобланади.

Текшириш натижаларидан фойдаланиб, пахта толаларининг узунлик жиҳатидан тақсимланиш диаграммасини (29-расм) тузиш мумкин. И ва ИИ эгри чизиқлар ўрта толали пахта учун, ИИИ ва ИВ эгри чизиқлар ингичка толали пахта учун тузилган. Ҳар бир эгри чизиқда максимум майдони аниқ кўриниб, бу ерда олинган турдаги пахта толаси учун хос бўлган узунлик, яъни модал узунлик кўриниб туради. Ҳар бир эгри чизиқ максимум нуқтасидан икки томонга пастлашиб кетиши чап томонга қияроқ бўлса, ўнг томонга тикроқ бўлади. Бу ҳол пахта толалари ичида узунлиги модал узунликдан кичик бўлган толалар кўплигини кўрсатади. Узунлиги 15 мм дан кам бўлган толалар йигириш учун ярамайди, улар пахта толасининг сертуклилигини тавсифлайди. расм. Пахта толаларининг узунлиги жиҳатидан тақсимланиш диаграммаси И ва ИИ эгри чизиқларга мос келадиган ўрта толали пахта толаларининг модал узунлиги Лм бир хил бўлса ҳам биринчи ҳолда толалар узунлик жиҳатидан текисроқ бўлиб, иккинчи ҳолда нотекисроқдир. ИИИ ва ИВ эгри чизиқларига мос келадиган ингичка толали пахта толалари ҳам худди шунга ўхшайди. Пахта толаси намлигининг массавий нисбатини аниқлаш

Намликни аниқлашдан мақсад - қуритиш шкафларини, қуритиш аппаратларини ва тезкор аниқловчи ўлчаш қурилмаларини қўллаб, намунанинг қуритишгача ва қуритишдан кейинги массавий нисбатини фоизларда аниқлашдир. Пахта толаси намлигини аниқлаш учун Ўз ДСт 604 ва Ўз ДСт 614 стандартлари бўйича намуна танланади ва Ўз ДСт 634- стандарти бўйича намликнинг массавий нисбати аниқланади. Бу стандартлардаги талаблар мажбурий ҳисобланади. Қуритиш шкафларини қўллаб, намликнинг массавий нисбатини аниқлаш усули - таркибида металл бюкслар, шунингдек, шкала бўлими 2° C бўлган контактли термометр, шкала бўлими 0,5° C дан ошмаган назорат термометрлар киритилган табиий ҳаво алмаштиргичли Уз-7М типидаги қуритиш, ёки мажбурий ҳаво алмаштиргичли ШСХ типидаги қуритиш шкафи, ёки Уз-8 типдаги қурилма.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 апрелдаги «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-2909-сонли қарори. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 28 ноябрдаги Пахтачилик тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-3408-сонли қарори. 3. Пахтани қабул қилиш ва сақлаш бўйича йўриқнома Т.: 2017 4. Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Уруғлик чигит тайёрлаш технологияси”. Т.:, «Пахтасаноат илмий маркази» АЖ-2016 5. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Пахтанинг сифатини аниқлаш”. Т.:, «Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015. 6. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Пахтани дастлабки ишлаш машиналаридан фойдаланиш”.Т.:,«Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015 7. Р.Бўриев, Қ.Жуманиязов, А.Салимов “Мехнатни муҳофаза қилиш ва техника хавсизлиги”. Т.:, «Пахтасаноат илмий маркази» АЖ - 2015

Похожие

Пахта толасининг сифатини замонавий усулларда аниқлаш

Чигитнинг сифатини аниқлаш усуллари

Пахта маҳсулотлари сифатини баҳолаш

Пахтанинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш

Маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари ҳақида маълумотлар