Меьёрий ҳужжатларни халқаро стандартлар билан уйғунлаштириш - Метрология - Рефераты

Меьёрий ҳужжатларни халқаро стандартлар билан уйғунлаштириш

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Меьёрий ҳужжатларни халқаро стандартлар билан уйғунлаштириш Режа: 1. Халқаро, ҳудудий, давлатлараро, хорижий меъёрий ҳужжатларни қўлланиш 2. Меъёрий ҳужжатларни илмий-техникавий экспертиза қилиш

Халқаро, ҳудудий, давлатлараро, хорижий меъёрий ҳужжатларни қўлланиш Мамлакатимизнинг меъёрий ҳужжатларини халқаро, ҳудудий, бошқа давлатларнинг миллий меъёрий ҳужжатлари (кейинчалик – ХС) билан уйғунлаштиришнинг энг самарали усули уларни миллий стандартлар сифатида қўлланишдан иборат. ХС ни қўлланиш – жаҳон бозорига чиқишнинг, ҳар бир тадбиркор субъектнинг, бинобирин, бутун мамлакатнинг экспорт салоҳиятини оширишнинг энг муҳим йўлларидан бири бўлади. Аммо, ХС ни олиб, уни миллий меъёрий ҳужжат сифатида қўллана бошлаш мумкин эмас. Бунииг учун қатор шартлар ва ўзига хос процедуралар бор. ХС ни қўлланиш ва қабул қилишнинг умуиий қоидаларига қуйидагилар киради. ХС мамлакатнинг стандартлаштириш бўйича халқаро ва ҳудудий ташкилотларида аъзо бўлиши, шунингдек маҳсулотни ишлаб чиқариш ва экспортга етказиб бериш бўйича ҳамкорлик ва шартномалар тўғрисида халқаро келишувлар (шартномалар) асосида қўлланилади; ХС, агар унинг талаблари иқтисодиёт эҳтиёжларини қондира олса ва қонунларга зид келмаса, Ўзбекистонда қабул қилинади (амалга киритилади) ХС дан илмий-тадқиқот ва экспериментал ишларда фойдаланиш рухсат этилади. Халқаро (ҳудудий) стандартлар халқаро стандартлаштириш амалиётида кенг қўлланилади. Бундай стандартларда кўпчилик мамлакатлар учун хос умумий эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилган дунё илмий-техникавий ютуқлари ва илғор ишлаб чиқариш тажрибаси умумлаштирилади. Бунга кўра халқаро стандартлар савдодаги техник тўсиқларни муваффақиятли бартараф этишни таъминлайди, бу Жаҳон савдо ташкилотининг савдодаги техник тўсиқлар бўйича Битим томонидан тан олинган.

Халқаро стандартларнинг миллий стандартлар сифатида кенг кўламда қўлланиш стандартлаштиришнинг афзалликларини тўлиқ амалга оширишга имкон беради, бу эса Ўбекистоннинг экспорт салоҳиятини оширишда муҳим шарт ҳисобланади. Бу билан бирга, халқаро стандартларни кенг миқёсда қўлланиш қатор сабабларга кўра жуда қийин масала бўлади. Бундай сабаблар миллий хавфсизлик талаблари, аҳолининг ҳаёти, соғлиги ва мулки, атроф муҳит хавфсизлигидан иборат, иқлим, жўғрофий ёки технологик муаммолар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ҳатто, бундай сабабларга кўра ҳам, стандарт талабларининг халқаро стандарт талабларидан фарқини қисқартиришга доим интилиш зарур. Давлатлараро стандартлар (ГОСТ) Ўзбекистоннинг миллий бойлиги ҳисобланади ва Ўзстандарт Агентлиги, Давархитектурақурилишнинг (буйруғи) билан, ҳеч қандай қайта расмийлаштирилмасдан, амалга киритилади. Хорижий фирмалар (корхоналар) нинг меъёрий ҳужжатлари бўйича ва мустақил равишда етказиб бериш (харидга чиқариш) учун мўлжалланган маҳсулот чиқариш (хизматлар кўрсатиш) ни мўлжаллаган тадбиркорлик субъектлари стандартлаштириш объектига қараб миллий меъёрий ҳужжат (давлат стандарти, тармоқ стандарти, техник шартлар, маъмурий-ҳудудий стандарт, корхона стандарти) ни ишлаб чиқади. Бу стандартлар Ўзстандарт Агентлиги идораларида тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим. Хорижий фирманинг меъёрий. ҳужжатлари асосида маҳсулот чиқариш учун корхонада фойдаланиладиган деталлар, йиғма бирликлар, технологик мослама ва асбоб, технологик меъёрлар ва талаблар, технологик жараёнларга корхона стандартлари ишлаб чиқилади. Фақат экспортга чиқариш учун мўлжалланган маҳсулотни, агар маҳсулотни етказиб беришга тузилган шартнома (контракт) да эслатиб ўтилган бўлса, бошқа давлатларнинг меъёрий ҳужжатларига мувофиқ

тайёрлаш рухсат этилади. Бундай ҳолда хорижий фирмаларнинг меъёрий ҳужжатларини қайта расмийлаштирмаслик (бевосита қўлланиш) рухсат этилади. Бунда маҳсулотни тайёрлаш жараёнида, сақлашда, республика ҳудудида ташишда Ўзбекистон Республикаси меъёрий ҳужжатларининг мажбурий талаблари бажарилиши лозим. Хорижий меъёрий ҳужжатлар бўйича маҳсулот тайёрлайдиган корхоналар бу ҳужжатларни Ўздавстандартда ёки унинг ҳудудий идораларида, давлат ва зарур бўлганда, рус тилларига таржима қилинганидан кейин рўйхатдан ўтказиши лозим. 1998-йилда O’z DSt 1.7:1998 “Ўз СДТ. Халқаро, ҳудудий, давлатлараро, бошқа давлатларнинг миллий стандартлари ва меъёрий ҳужжатларини қўлланиш тартиби” Ўзбекистон давлат стандарти қабул қилинган. Стандарт ИСО/МЭК 21:1981 “Халқаро стандартларни миллий стандартлар сифатида қабул қилиш” халқаро қўлланма асосида ишлаб чиқилган. 1999-йилда ИСО/МЭК 21:1999(ISO/IEC GUIDE 21:1999) қўлланма қабул қилинган. Бу қўлланма учта: ИСО/МЭК 3:1981 “Халқаро стандартларга эквивалент миллий стандартларни идентификатлаш”, ИСО/МЭК 21:1981 “Халқаро стандартларни миллий стандартларда қабул қилиш” ва ИСО/МЭК 21:1981/ Қўшимча 1:1983 “Миллий ва халқаро стандартлар ўртасида эквивалентлик даражаси кўрсаткичи” қўлланмаларининг ўрнига чиқарилган. ИСО/МЭК 21:1999 1 сентябрь 2001 йилдан бошлаб, Ўзбекистон давлат стандарти сифатида, O’z DSt ISO/IEC 21:2001 белги билан ва номини жоиз ўзгартирган ҳолда “Ўз. СДТ, Халқаро ва ҳудудий стандартлар (ISO/IEC 21:1999, IDТ) ни Ўзбекистон давлат стандартлари сифатида қабул қилиш” амалга киритилди. Миллий стандартлар (МС) халқаро ва ҳудудий стандартларга мувофиқлигини уч хил даражада таснифлаш қабул қилинган: айнан ўхшаш стандарт (IDT), модификатланган стандарт (MOD), ноэквивалент стандарт (NEQ). Дастлабки иккита: айнан ўхшаш ва модификатланган мувофиқлик даражалари ХС нинг қабул қилинганлигини англатади, учинчи, ноэквивалент даража эса, ХС нинг қабул қилинмаганлигини ифодалайди.

Иккита шарт бор. Бу шартлар бажарилганда МС халқаро стандарт ХС га айнан ўхшаш деб ҳисобланади: а) МС халқаро стандартга тўлиқ мувофиқ келади; 6) МС да ўнтага яқин бир оз таҳририй ўзгаришлар бор. Қуйидаги шартларга риоя қилинганда МС халқаро стандарт (ХС) га нисбатан модификатланган стандарт сифатида таснифланиши мумкин: – Техник оғишларни аниқ идентификатлаш ва тушунтириш шарти билан бундай оғишлар рухсат этилади; – МС халқаро стандарт (ХС) нинг тузилмасини акс эттиради. Агар МС ва ХС ларнинг мазмунини ва тузилмасини оддий қиёслаш имконияти сақланган бўлса, стандартнинг тузилмасида ўзгартиришлар рухсат этилади. Модификатланган стандартлар ХС дан ҳажмининг кичиклиги билан фарқланиши мумкин. Бундай кичиклик ХС да таклиф этилган алътернативларнинг фақт бир қисмини қўлланиш, унчалик қаттиқ бўлмаган талабларни ўрнатиш ҳисобига бўлади. Ёки, аксинча, қўшимча жиҳатларни ва турларни киритиш, янада қаттиқроқ талаблар, қўшимча синовлар ва ҳ.к. ни ўрнатиш ҳисобига катта ҳажми билан фарқланиши мумкин. МС да халқаро стандарт (ХС) нинг бир қисмини ўзгартириш, альтернатив танлашни кўзда тутиш рухсат этилади. МС ХС га икки ҳолатда ноэквивалент деб ҳисобланади: – мазмуни ва тузилмасидаги ўзгартиришлар аниқ айнан ўхшатувликка эга эмас; – агар унга халқаро низомларнинг кам қисми (4.4 модда) киритилган бўлса. O’z DSt ISO/IEC 21:2001 да ХС ни қабул қилишнинг учта усули ўрнатилган: маъқуллаш усули, муқова усули, қайта нашр этиш усули. Маъқуллаш усули ХС ни қабул қилишнинг энг оддий методларидан бири ҳисобланади ва ХС матнини қайта босмадан чиқариш талаб этилмайди. Маъқуллаш усули фақат айнан ўхшаш стандартлар учун қўлланилади.

Муқова усули ХС ни миллий муқова усулида нашр этишни назарда тутади. Миллий муқовада миллий маълумотномадаги тартиб рақами кўрсатилади ва айнан ўхшаш ёки модификатланган мувофиқлик даражасида ХС миллий стандартлар бўлиб қолади. Айнан ўхшаш МС нинг эквивалент муқовасида ёпишқоқ этикеткалар, штамплар ёки бошқа воситалар қўлланилиши мумкин. Қайта нашр этиш усули уч хил бўлади: қайта ёзиш, таржима қилиш, қайта ишлаб чиқиш. Қайта ёзишда ХС суратга олиш, сканерлаш ёки электрон файлдан олиш воситасида МС сифатида қайта тикланади. ИСО нинг расмий тилларидан бирида чоп қилинган ХС давлат тилига таржима қилинади. ХС рус тилида чоп этилмаган бўлса, зарур бўлганда, рус тилига ҳам таржима қилиниши мумкин. ХС ни қайта ишлашда техникавий оғишларни аниқ ўхшатишда қийинчилик пайдо бўлади. Техник оғишлар тузилманинг ўзгаришларида ёки ифодаланишида яширинган бўлади ва мувофиқлик даражасини аниқлашни қийнилаштиради. Унчалик кўп бўлмаган ўзгаришларни МС га “Киришда” ёки “Сўз бошида” жойлаштириш рухсат этилади. Ўзгартиришлар ХС матнига киритиладиган бўлса, уларни аниқ ажратиб кўрсатиш керак, масалан, ўзгартиришлар қайси моддага тегишли бўлса, шу моддадан кейин бевосита квадратча ичига олинади ёки мос матн қаршисидаги очиқ жойда бир вертикал чизиқ чизиб белгиланади. ХС асосида қабул қилинган МС нинг белгиси қуйидаги аббревиатураларни ўз ичига олиши керак: Ўзбекистон давлат стандарти – O’z DSt, ХС ни қабул қилган халқаро ёки ҳудудий ташкилотнинг белгиси – ISO, IEC, ISO/IEC, SEN ва ҳ.к., ХС нинг миллий стандарт сифатида қабул қилинган тартиб рақами ва йил, МС номи, ёйсимон қавслар ичида: ХС ни қабул қилган ташкилот белгиси ва қабул қилиш йили, мувофиқлик даражасининг қисқартирилган белгиси – IDT, MOD, NEQ.

Меъёрий ҳужжатларни илмий-техникавий экспертиза қилиш Маҳсулот (хизматлар) сифати тадқиқ этиш, ишлаб чиқиш, лойиҳалаш, тажриба-конструкторлик ишлари босқичларида шакллантирилади ва меъёрий ҳужжатларда белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг “Стандартлаштириш тўғрисида” Қонунида кўрсатилишича, стандартлаштириш бўйича меъёрий ҳужжатлар мамлакатимиз ва хорижий фан ва техниканинг замонавий ютуқларига асосланган бўлиши ва Ўзбекистон республикасининг Қонунларига мос келиши лозим. Бу талабларни бажариш учун меъёрий ҳужжатларни илмий-техникавий экспертизаси (МҲ ИТЭ) ни ўтказиш керак. Экспертиза Ўзбекистон давлат стандарти O’z DSt 1.21:2001 “Ўз СДТ. Меъёрий ҳужжатларни илмий-техникавий экспертиза қилиш” да белгиланган. МҲ ИТЭ меъёрий ҳужжатларнинг халқаро, ҳудудий, давлатлараро, хорижий стандартлар билан уйғунлаштирилганлик даражасини ўрнатиш, фан, техниканинг замонавий ривожланганлик даражасига мувофиқлигини, амалдаги қонунларга ва Ўз СДТ, Ўз ЎДТ, Ўз СМТ асос бўлувчи меъёрий ҳужжатларга ва бошқа стандартлаштириш тармоқлараро тизимларига мослигини ўрнатиш мақсадида бажариладиган тадқиқотдан иборат. Ўзбекистон стандартлаштириш давлат тизими талабларига мувофиқ қуйидагилар экспертизадан ўтказилади: o МҲ лойиҳалари; o тасдиқланган меъёрий ҳужжатлар; o давлат рўйхатидан ўтказиладиган МҲ; o амалдаги МҲ; o МҲ ўзгартиришларнинг лойиҳалари; o давлат рўйхатидан ўтказиладиган, МҲ нинг тасдиқланган ўзгартиришлари. Экспертизанинг қуйидаги хиллари ўрнатилган: o нормаллаштириш текшируви; o келишишнинг тўлиқлиги; o мажбурий талабларга мувофиқлиги; o патент софлигига текшириш; o очиқ чоп этилмайдиган маълумотлар; o техник экспертиза; o иқтисодий

экспертиза; o метрологик экспертиза; o экологик экспертиза; o терминологик экспертиза; o ҳуқуқий экспертиза; o нашриёт таҳрири; o илмий-техникавий даражани баҳолаш. Ўзстандарт Агентлигининг топшириғи, буюртмачининг сўровномаси шунингдек зарурлигига қараб, стандартлаштириш объектининг хусусиятларига қараб, экспертиза алоҳида турлар бўйича ўтказилиши мумкин. Ўзстандарт Агентлиги, стандартлаштириш бўйича техник қўмиталар, стандартлаштириш бўйича таянч ташкилотлар ва экспертиза ўтказишга ваколатланган бошқа ташкилотлар меъёрий ҳужжатларни экспертизадан ўтказади. Нормаллаштириш текширувида қуйидагилар текширилади: o меъёрий ҳужжатнинг тўғри тузилаганлиги ва расмийлаштирилгани; o амалдаги меъёрий ва бошқа ҳужжатларга тўғри ва ҳуқуқий ҳавола қилинганлиги; o МҲ нинг зарур ахборот қидирув белгилари (номи, белгиси, маҳсулотнинг умумдавлат таснифлагичининг коди (МУТ), стандартлар умумдавлат таснифлагичининг гуруҳи (СУТ), символлар, қисқартмалар, амалга киритиш санаси ва(ёки) амал муддати, ҳужжатнинг қайси МҲ ўрнига ишлаб чиқилганлиги тўғрисида маълумотлар ва ҳ.к.); o текширувчи шахслар, бажарувчилвр имзоларининг мавжудлиги; o ҳужжатнинг ташқи кўриниши. Келишиш тўлиқлигини текширишда меъёрий ҳужжатнинг манфаатдор ташкилотлар рўйхатига мувофиқ тўлиқ келишилганлиги, шунингдек рўйхатга киритилмаган ташкилотлар билан қўшимча равишда келишиш зарурлиги аниқланади. Фикр-мулоҳазалар тўплами, илмий-техникавий кенгашларнинг баённомалари, келишув мажлисларининг баённомалари, меъёрий ҳужжатда фикр-мулоҳазаларнинг, таклифларнинг тўлиқ акс эттрилганлиги таҳлил қилинади, ишлаб чиқувчининг фикр ва таклифлар бўйича хулосасининг асослиги аниқланади.

Мажбурий талабларга мувофиқлигини текшириш мажбурий талабларнинг Ўзбекистон қонунларига, мос халқаро ва миллий стандартларга, стандартлаштириш тармоқлараро тизимларга мувофиқ тўлиқ ва тўғри баён этилганлигини аниқлашдан иборат. Стандартлаштириш объектининг патент софлиги патент формулярининг тўғри тўлдирилганлиги (бундай ҳужжат мавжуд бўлганда) текшириш йўли билан аниқланади. Очиқ чоп этилмайдиган маълумотларнинг борлиги мос йўриқнома бўйича текширилади. Техник экспертизани ўтказишда: меъёрий ҳужжат номининг техник топшириққа (мавжуд бўлганда), меъёрий ҳужжатнинг мазмунига ва стандартлаштириш режалари (дастурлари) га мослиги, стандартлаштириш объектининг меъёрий ҳужжат даражасига мувофиқлиги, меъёрий ҳужжатнинг тўғри баён этилганлиги ва мазмунининг тўғрилиги аниқланади; меъёрий ҳужжат кўрсаткичларининг давлатлараро стандартлар ва миллий ҳужжатларнинг талабларига мувофиқлиги; текширилаётган меъёрий ҳужжатнинг ўхшаш маҳсулотга амалдаги меъёрий ҳужжатларнинг такрорланганлик ҳоли аниқланади. Иқтисодий экспертиза тушунтириш ёзувидаги маълумотларни тасдиқловчи, меъёрий ҳужжатни жорий этиш техник-иқтисодий ва ижтимоий самарадорлиги ҳисобининг тўғрилигини текширишдан иборат. Метрологик экспертиза O’z RH 51 – 106:2001 бўйича бажарилади. Терминологик экспертиза ўрнатилагн илмий-техникавий атамаларнинг меъёрий ҳужжатда тўғри қўлланилганлигини, давлатлараро ва республика терминологик стандартларига риоя қилинганликни текшириш босқичи бўлади. Ҳуқуқий экспертиза меъёрий ҳужжат мазмунининг амалдаги қонунларнинг талабларига мувофиклигини текширишдан иборат. Нашриёт таҳрири меъёрий ҳужжат матнини илмий ва адабий таҳрир, техник таҳрир қилишдан иборат.

Илмий ва адабий таҳрир меъёрий ҳужжат мазмунини мантиқий, техник ва адабий жиҳатдан тўғри саводли баён этиш, қабул қилинган қисқартмаларга риоя қилиш, орфографик, синтаксис, стилистик хатоларни йўқотиш мақсадида бажарилади. Техник таҳрир меъёрий ҳужжатни босмахонада ёки бошқа усулда чоп этишга тайёрлашдан иборат. Лойиҳанинг ёки тасдиқланган меъёрий ҳужжатнинг “Стандартлаштириш тўғрисида” Қонун талабларига, хақаро, давлатлараро, ҳудудий, хорижий стандартларнинг талабларига мувофиқлигини аниқлаш, шунингдек уйғунлаштирилганлик даражасини аниқлаш мақсадида меъёрий ҳужжатларнинг илмий-техникавий даражаси (ИТД) баҳоланади . Баҳолаш меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқувчилар (стандартлаштириш бўйича техник қўмиталар, стандартлаштириш бўйича таянч ташкилортлар, корхоналар, ташкилотлар), Ўзстандарт Агентлигининг идоралари томонидан O’z RH 51 – 077:1998 “Ўз СДТ. Маҳсулотга меъёрий ҳужжатнинг илмийтехникавий даражасини баҳолаш методикаси” га мувофиқ, ишлаб чиқувчи томонидан тузиладиган маҳсулот техник даражаси ва сифати картасини ва (ёки) қиёслаш жадвалини қўлланиб, кўрсаткичларни қиёсий баҳолаш асосида бажарилади. Меъёрий ҳужжатлар экспертизасининг натижалари ихтиёрий шаклда тузилган далолатнома кўринишидаги эксперт хулоса билан расмийлаштирилади. Далолатномада ўтказиладиган барча турдаги экспертиза натижалари акс эттирилади. Хулосада экспертиза объектининг умумий тафсилоти қуйидагича ёзилади: “Меъёрий ҳужжат (меъёрий ҳужжат лойиҳаси) стандартлаштириш давлат тизими, ўлчашлар бирлигини таъминлаш давлат тизими, Ўзбекистон Республикаси сертификатлаштириш миллий тизими талабларига ва бошқа стандартлаштириш тармоқлараро тизимларига мувофиқ келади (мувофиқ келмайди)”.

Далолатнома эксперт ва экспертизани ўтказган бўлимлар раҳбарлариниг имзоси билан ишонтирилади ва раҳбарият томонидан тасдиқланади. Келишмовчиликлар бўйича охирги қарорни: меъёрий ҳужжатни экспертизага жўнатган ташкилот; Давархитектурақурилиш, Давтабиатқўмита, Ўзбекистон Республикасининг соҳликни сақлаш Вазирлиги (ўз ваколати доирасида); Ўзстандарт Агентлиги хулоса шаклида қабул қилади. Меъёрий ҳужжат экспертизасининг далолатномаси сўровчига ва ишлаб чиқувчи – аслият эгасига жўнатилади. Далолатноманинг бир нусҳаси меъёрий ҳужжат ва барча иловалар билан бирга экспертизани ўтказган ташкилотда сақланади. Барча ҳолларда меъёрий ҳужжат экспертизаси далолатномасининг бир нусҳаси Ўзстандарт Агентлигига жўнатилади. Эксперт хулосанинг ҳолис (объективлиги) га масъуллик экспертизани ўтказган мутахассис-экспертга юклатилади.

А дабиётлар : 1. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Садыков А.Б., Умаров А.С., Хакимов О.Ш. Основы обеспечения единства измерений. Книга 1. – Ташкент, 2005. 2. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н. Развитие и совершенствование систем стандартизации, метрологии и сертификации в Республике Узбекистан на период до 2010 года// Standart. – 2005. – №2. 3. Абдувалиев А.А., Алимов М.Н., Бойко С.Р., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З. Основы стандартизации, сертификации и управления качеством. – Ташкент: Fan va technуogiya, 2005. 4. Абдувалиев А.А., Авакян П.Г., Алимов М.Н., Гольцов В.Ф., Мирагзамов М.М., Сабиров М.З., Садыков А.Б. Основы стандартизации, сертификации, метрологии и управления качеством продукции. Учебное пособие. – Ташкент: Издательство ТГТУ, 2002. 5. Абдувалиев А.А. Некоторые аспекты совершенствования системы стандартизации в Узбекистане// Standart. – 2003. – № 2. 6. Алимов М.Н. Государственные научно-технические программы – важнейший фактор научно-технического прогресса// Standart. – 2004. – № 1. 7. Алимов М.Н. Реализация программ комплексной стандартизации в народном хозяйстве Узбекистана. – Т.: УзНИИНТИ, 1986.

Похожие

Стандартлар

Маҳсулотни сертификациялаш

Давлат стандартлар тизими

Метрология ва стандартлаштириш бўйича халқаро ташкилотлар

Стандартлаштириш идоралари ва хизматлари