Стандартлар - Метрология - Рефераты

Стандартлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Стандартлар. стандартлаш. стандартлаш усуллари. РЕЖА : 1. Стандартлар. 2. Стандартнинг вазифаси. 3. Стандартнинг назарии базаси. 4. Стандартлаш усуллари. 5. Прогрессив стандартлаш.

Стандартлаш элементлари стандарт с ўзи б ўлмаган пайтдан бошлаб маълум б ўлган. Бунга мисол қилиб милоддан олдинги қурилиш намуналари ишларида тош ўймаларини керакли ўлчамларга келтириш далил б ўла олади. Европа ишлаб чиқаришда стандартлаш биринчи марта XVI аср ўрталарида пушкалар учун снарядлар тайёрлашда қ ўлланилган. XVIII асрда стандартлаш кемалар қуришда, қишлок х ўжалигида, ишлаб чиқаришда, ма ҳсулотларига қ ўлланилган. XIX аср бошларида темир йўлнинг очилиши стандартлашнинг ривожланишига янги импульс бўлиб хизмат қилди. Бунда вагонларнинг ранги, баландлиги, ғилдиракларнинг диаметри ва бошқа элементлар стандартлаштирилган эди. Стандартнинг вазифаси меъёрларни жорий қилиш, стандарт ма ҳсулот ишлаб чиқарувчи ва истеъмол қилувчи орасида боғликликни ҳосил қилади. Стандарт мо ддий балансни ва ҳалқ х ўжалигида пропорцияликни таъминлайди. Стандарт с ўзининг ўзи инглиз тили дан олинган б ўлиб, ” Stonde ”, яъни норма, намуна, ўлчов деган маънони билдиради. Шунинг учун стандарт деганда бирор меъёрнинг ишлаб чиқиш ва жорий қилиш тушунилади. Стандартлаштириш бу бирон со ҳанинг фаолиятини тартибга солиш учун бирон қоида ёки қонунни ўрнатиш ва жорий қилиш. Стандартлаш фан ва техника ривожланишига, ҳамда илғор омилкорликка асосланади. Стандартлаш фақат ҳозирги ривожланишини эмас, балки келгуси ривожланишни ҳам белгила йди. Бу ривожланиш фан ва техника прогресси билан узлуксиз боғланиши керак. Ҳозирги замон стандартларининг назарий базаси б ўлиб афзал сонлари ҳисобланади. Бунинг маъноси шундан иборатки, агар бирон параметр танлаб олганда «тезлик, қувват, босим, ўлчамлар ва ҳоказо лар » асосланган афзал сонлари қў лланилса, унда ма ҳсулот бошқа бир ма ҳсулот билан келиштирилган б ўлади. М.С.электродвигатель- технология ускуналар билан оғирлик к ўтариладиган қурилмалар билан ва ҳоказо боғлик шунга асосланган ҳолда қуйидаги талабларга жавоб бериш керак.1. Ишлаб чиқариш ва эксплуатация талабларига жавоб берадиган рационал градация системаси б ўлиши керак. 2. Сонлари к ўпайиши ва камайишида чексиз б ўлиши керак. 3. Ҳар бир сон қаторида ўнлик ва каср сонлари ҳам киритилади. 4. Оддий ва ёдда тутиши осон б ўлиши керак.

Ҳозирги вақтда стандартланишнинг назарияси принципи ва методлари ташкил қилинмоқда. Ишлаб чиқаришда жорий қилишда қуйидаги принципларини айтиш мумкин:1. Такрорланиш – шундай объектларки, жараёнлар фаолият тури ва умумий хусусиятга эга б ўлади. 2. Шартлилиги – стандартланишнинг қонун ишлаб чиқариш характерларини аниқлаб беради. 3. Вариантлилиги – стандартлаш объектига кирадиган стандарт элементларининг хилма-хиллигини минимум рационаллигини таъминлайди. 4. Системалилиги – стандартни элемент системаси деб қараб стандарт системасини тузишни асослади. 5. Ўзаро алмашишлилиги – буни техникада жорий қилинади. Бирор қурилма ёки машинада деталининг бирор ўзгаришсиз бошқа худди шундай детал билан алмашиниши. Шу принципларга асосланган ҳолда стандартлашнинг методлар системаси тузилган эди. 1946 й ил 14 октябрда Бирлашган миллатлар ташкилоти стандартларни координациялаш к ўмитасининг кенгашида стандартизация б ўйича ҳалкаро ташкилотни (ИСО) ташкил этиш қарори қабул қилинади. ИСОнинг асосий вазифаси ҳалкаро савдо сотиққа ва илмий- техник прогрессига к ўмаклашиш м ақсадида ҳалқаро стандартларни ишлаб чиқариш. Ҳалкаро стандартизация ўлчаш бирликлари ва терминологиясидан тортиб, ҳисоблаш машинаси ва учувчи аппаратлар характеристикасигача ўз ичига олади. ИСОнинг эришишларидан бири МКС, СГС, МКГСС ўрнига Ҳалқаро бирликлар системаси СИ системасининг киритилишидир. Ҳалқаро стандартлаш вилоятлар масштабида стандартлашнинг ривожланишига катта таъсир к ўрсатади, Ҳалқалар орасидаги иқтисодий ҳамкоркорликни кучайтиради. Ма ҳсулот сифатини ошириш м ақсадида унинг энг му ҳим хоссаларига асосланган талаблар қ ўйилади. К ўпчилик ма ҳсулотлар учун бунақа талаблар хом-ашё, материал, т ўлдирувчи буюмлар ва ма ҳсулотга талабларни таъминлайдилар. Илдам стандартлаш – бу шунақа стандартлаш, қайсиларда стандартланадиган объектга юқори сифат к ўрсаткичларини таъминлайдиган тартиб -қоида, меъёр ва талаблар белгиланади. Илдам стандартлаш ма ҳсулот сифатини яхшилашда амалий восита бўлиб чиқади. Аммо шуни ҳисобга олиш керакки, стандартдаги талаблар асосий оширилиши тармоқ саноатини ривожланишида т ўсиқ бш лиши мумкин.

Босқичли стандартлаш стандартларда аста-секин босқичма-босқич ошиб борадиган сифат к ўрсаткичларини таъминлайдиган тартиб- қоида, меъёр ва талаблар белгиланади. Стандартлаш б ўйича иш, одатда, меъёрий-техник ҳужжат тузишни назарга олади. Ҳозир асосий меъёрий-техник хужжат бу стандарт. Стандарт – бу фан, техника ва амалиёт ютуқларига асосланган стандартлаш б ўйича ишни аниқ натижаси. Стандартларни учта даражасини ажратадилар: Давлат стандартларини халқ х ўжалигини барча корхоналарни, ташкилот ва муассасалари қ ўллаши шарт. Бунақа стандартларни асосан оммавий ва к ўп серияли ишлаб чиқариладиган ма ҳсулотларни, шунингдек тармоқлараро объектларни меъёр, қоида, талаб, тушунчалари ни давлат стандарт маркази тасдиқлайди, кучга киритади, ўзгартиради ва бекор қилади.  Тармок стандартлари ва шу тармоқни барча корхона ва муассасалари учун, шунингдек уни ма ҳсулотини ишлатадиган бошқа тармоқларни корхона ва ташкилотлари учун мажбурий. Бу стандартларни тармоқларга қарашли Вазирликлар тасдиқлайди, кучга киритади, ўзгартиради ва бекор қилади. Тармоқ стандартлари давлат стандартларини ривожлантириши ёки чеклаши мумкин, агарда охиргиларни асосий талаблари бузилмаган б ўлса.  Корхона стандартлари фақат маълум корхона учун мажбурий. Уларни фақат шу корхонада қў лланадиган объектлар к ўзда тутадилар.  Бу стандартларни корхона ра ҳбарлари (директор ёки бош мухандис) тасдиқлайди, куч га киритади, ўзгартиради ва бекор қилади. Корхона стандартлари давлат ва тармоқ стандартларини чеклаб қўйиши ёки ривожлантириши мумкин, корхона шароитларига мослаштириб, агарда юқоридаги стандартларни асосий қоидалари бузилмаган б ўлса. Стандартлар билан бирга, стандартлаш со ҳасида к ўпгина саноат тармоқларида кенг қ ўлланадиган меъёрий-техник ҳужжат бу техник шартлар. Техник шартларда ма ҳсулотга, уни ишлаб чиқаришга ва назоратига қ ўйиладиган барча талаблар б ўлиши шарт. Бу шартларни тўқимачилик ма ҳсулотлар учун енгил саноат вазирлиги тасдиқлайди. Кейинги йилларда т ўқимачилик ма ҳсулотлари стандартлаш со ҳасида техник тасвирлар кенг қ ўлланиляпти. Уларни битта аниқ ма ҳсулот намунаси (модели) учун тузадилар ва шу турдаги ма ҳсулотда давлат, тармоқ стандарти ёки техник шарт бор б ўлса. Техник тасвирда ма ҳсулот намунаси (модели)ни ишлаб чиқариш жараёнини айрим параметрларига талаблар белгиланади. Стандартлашнинг асосий мақсадлари қуйидагилар:  Техник тараққаётни жадаллаштириш, ме ҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш;

Ма ҳсулот сифатини яхшилаш ва унинг оптимал даражасини таъминлаш;  Жа ҳон бозори талабларига жавоб берадиган, юқори сифатли ма ҳсулотлар ишлаб чиқариш шартларини таъминлаш;  Ҳалқ х ўжалигини бошқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш;  Ма ҳсулотни ишлаб чиқариш ва лойихалаш со ҳасида ихтисослашни ривожлантириш;  Ишлаб чиқариш фондларини рацонал ишлатиш, ме ҳнат ва моддий ресурсларни тежаш;  Ишчиларнинг ме ҳнат му ҳофазасини ва а ҳоли соғлигини таъминлаш;  Ҳалқаро иқтисодий, техник ва маданий ҳамкорликни ривожлантириш. Стандартлашнинг асосий вазифаларига қуйидагиларни киритиш мумкин:  Сифат характеристикаларини комплекс стандартлаш асосида тайёр ма ҳсулот, хом-ашё, материаллар, яримфабрикатлар ва тўлдирувчи буюмлар сифатига талаблар белгилаш;  Буюмларни вазифаси ва ишлатиш шароитларига қараб ма ҳсулот сифат к ўрсаткичлари умумий тузилишини, назорат ва текшириш усул ва воситаларини аниқлаш;  Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш, ишлаб чиқаришни и ҳтисослашни му ҳим шарти сифатида саноат ма ҳсулотларини, хусусан машина, асбоб ва ускуналарни агрегатлаштиришни ривожлантириш;  Халқ истеъмоли моллари сифатини ошириш, уларнинг ассотиментини яхшилаш ва кенгайтириш, шунингдек оптимал сифатдаги ма ҳсулотни таъминлаш учун лойихалаш ва ишлаб чиқариш со ҳасида қоида, талаб ва усулларни белгилаш;  Давлатда бир хил ва т ўгри улчовларни таъминлаш, ўлчов бирликларида давлат эталонларини тузиш ва такомиллаштириш;  Барча ма ҳсулотларни хужжатлаштириш, синфлаш ва кодлаш, шунингдек техник-иқтисодийи маълумотларни ягона тизимларини белгилаш;  Халқ хўжалик тармоқларида, шунингдек фан ва техниканинг энг му ҳим со ҳаларида ягона ибора, белги ва ўлчамларни белгилаш;  Стандартлаш бЎйича ҳалқаро ташкилотлар ишида қатнашган ҳолда ташқи савдо учун яхши шароитларни яратиш. Стандартлаш усуллари 1. Синплификация усули – тип ёки ма ҳсулотнинг турли хиллигини камайтириш шунча сонга камайтиришки бунда мавжуд бўлган талабларни қониқтирсин.

2.Унификация усули – икки та ҳужжатни шундай ҳисоб билан бирлаштиришки, бунда ҳужжатларда айтиладиган буюмларни эксплуатация вақтида бир-бири билан алмаштириш мумкин б ўлса. Унификацияни асоси систематизация ва классификация хисобланади. Систематизациялаш – бу предметларнинг маълум вақтида жойланиши билан аниқ системани ҳосил қилади, бундай системани қ ўллаш осон бўлади. Классификациялаш – умуми й белгиларига қараб синфларга, синфчаларга ва бўлимлар га б ўлиниши классификация ўнламчи система б ўйича олиб борилади. 3. Типизация методи – типик конструкцияни ёки технологик жараённи технологик характериситикага асосланган ҳолда тузиш. 4. Спецификация усули – конструкторлик, технологик ҳужжатларни жадвал шаклида тузиш. Бу ҳужжатда ма ҳсулот номи, унинг тузилиши, материали, оғирлиги, ва бошқа к ўрсаткичлари берилади. 5. Агрегативлаш усули – машина, механизмлар ёки машинадаги агрегатларнинг мажмуаси. 6. Дастур – м аа қсад усули ва фан ва техника – иқтисодий, ижтимоий муаммоларнинг комплекс дастурини тузиш ва амалга ошириш. Фан ва техниканинг ривожланиши билан стандартлаш халқ х ўжалиги билан техникавий ва иқтисодий янада кескин боғланиб, энг илғор стандартлаштириш усуллари жорий этилиб келмоқда. Прогрессив стандартлаш Ўз ичига патентларни, ихтироларни илмий текшириш ишларини, ишлаб чиқаришни оширишни, ишлаб чиқарилган ма ҳсулотнинг сифатини оширишни, ма ҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланадиган хом-ашёни камайтириш ёки рационал ишлатиш мавзуларини қамраб олади. Бундай стандартлаш олимларга материал ва модда хоссаларини ўрганиш, техник савияга ба ҳо бериш, қиска вақт ичида катта масштабларда фанда олинган ютуқларни ишлаб чиқаришга жорий қилишни тавсия қилади. Комплекс стандартлаш стандартлаш объектига кирадиган бир-бирига боғлиқ б ўлган компонентларни келиштиришни таъминлайди ва тайёр ма ҳсулот комплектловчи буюмлар, хом-ашё асосий ва ёрдамчи материаллар, асбоб-ускуналар, анализ ва ўлчаш воситаларининг сифатига қизиқувчи корхона ва ташкилотларга стандартларни жорий қилишни ҳам ўз ичига олади. Комплекс стандартлаш қ ўшни корхоналарни тайёр ма ҳсулот ишлаб чиқ аришда бир-бири билан боғлайди. Бу ишлаб чиқарилган ма ҳсулот давлат стандартларига жавоб бериши керак. Комплекс стандартлашнинг асосий к ўрсаткичи б ўлиб интеграл коэффициенти Кинт ҳисобланади. Кинт хом-ашё, ярим фабрикат,

комплектлаш воситалари, тайёр ма ҳсулот ва ҳоказоларнинг стандартлаш даражаларини к ўпайтириш билан топилади. Кинт= К1 х К2 х К3 … К n Фан ва техниканинг ривожланиши билан уларнинг ишлаб чиқаришда қўлланиши тезлаштирилиши кутил моқда . Шунинг учун ма ҳсулотларга қўйилган стандартлаш тез-тез систематик тарзда к ўриб чиқилиб, узоқ муддатда фан ва техниканинг ривожини илгариловчи стандартлар керак. Бундай талабларга илгариловчи стандартларгина жавоб бера олади. Илгариловчи стандартларнинг асосий хусусияти унда ҳозирги кун стандартлари мавжудлиги, бу стандартларнинг қачон қ ўлланиши учун муддат қ ўйилади. Илгариловчи стандартлаш халқ х ўжалигининг перспектив режаси бўйича ривожланишига асосланади. Илгариловчи стандартлаш бу узлуксиз жараёндир, чунки илгариловчи стандартни жорий қилгандан кейин, улар тезда янги стандартларни тузишга киришадилар. Илгариловчи стандартларни тузиш уч этапга б ўлинади: тайёрлов ишлари, илгариловчи стандартларни тузиш, стандартларни жорий этиш. Илгариловчи стандартларнинг хилма-хиллиги б ўлиб поғонали стандарт ҳисобланади. Бу стандарт хар хил даражадаги сифат кўрсаткичларини ўзида мужассамлаштиради. Илгариловчи стандартлаш ривожланишининг шартли белгиларидан бири олдиндан айтиб беришдир. Илми й-техника прогрессини олдиндан айтишда патент информацияси катта роль ўйна йди. У бош қа информацияларни 3-5 йил илгарилайд и. Патент информациядаги ғоялар 3-5 йилдан кейин амалда ишлатилади. 3-5 йилдан кейин завод ва фабрикаларда ишлаб чиқаришни бошлашади. Бир йилда патентларнинг сонига қараб, техник ривожланишга ба ҳо берилади. Конкрет машина ёки машиналар гуру ҳига қ ўлланилиши учун илгариловчи стандартлар ишлаб чиқарилади. Илгариловчи стандартлар янги, янада мукаммал илғор техникани лойи ҳалаш учун асос б ўлиб ҳисобланади. Юқорида айтиб ўтилганларни ҳисобга олиб, илгариловчи стандартларга қуйидаги талабларни қуйиш мумкин. Давлатимизнинг қтисодий ижтимоий ривожланиши перспектив режаларига асосланиши узоқ ва қисқа муддатларга миллий прогноз қилиш, бизда ва чет элда қилинган янгиликларни ўрганиш патент информацияси лойиха- конструкторлик ишлари билан чуқур танишиб чиқиш ва натижаларни лаборатория ва полигонларда тажриба қилиш базавий моделга рекламацияни ҳисобга олиш. Илгариловчи стандартлашни режалаштириш илмий текшириш, тажриба конструкторли, тажриба ишларидан ажралмас ҳолда программа м ақсад ва методига асосланган ҳолда бу режалаштириш олиб борилади.

Давлат стандартларининг ишлаб чиқарилиши, қуриб чиқ илиши ва тасдиқланиши «Давлат стандартлаш системаси» асосида б ўлади стандартларни ишлаб чикқриш билан давлат стандартининг илмий текшириш институтлари вазирликлар, корхоналар стандартларининг асосий ва базавий ташкилотлари иштирок этадилар. Фаолият сфераси, таркиби ва тасдиқланиш даражасига қараб стандартлар категория ва турларга б ўлинади. Стандартлар категорияси: давлат стандарти ГОСТ тармоқ стандартлари ОСТ, корхоналар стандарти СТП. ГОСТлар асосий ва кўп серияли ма ҳсулотлар учун ишлаб чиқарилади. Мамлакатимизнинг барча ҳудудларида ГОСТ амал қлади. ГОСТга амал қилмайдиган барча корхоналар санкция билан жазоланади. ОСТ ишлаб чиқариш техник ма ҳс улотга кам серияли ишлаб чиқариш корхоналарига, технологик асбоб-ускуналарга, технологик жараёнларга ҳамда халқ истеъмоли молларига жорий қилинади. C ДП – фақат корхоналарда тарқалади, корхона ра ҳбари ҳа мда бош му ҳандис томонидан тасдиқланади. Стандартлар турлари: техник шароитлар стандарти, умумий техник талаблар, параметр ва ўлчамлар, маркалар, сортлар, қабул қилиш қоидаси, назоратқилиш усули. Маркаровкалаш, жойлаштириш, сақлаш, ва ж ўнатиш қоидаси, намунавий технологик жараёнлар стандартлар ишлатилишига боғликлиги к ўрсатилади. Стандартлаш б ўйича норматив техник хужжат б ўлиб, фаннинг техника ва илғор тажрибаларнинг ютуқларига асосланади. Бу стандартлар корхона ташкилот халқ х ўжалигида қ ўлланилади. Стандартлар билан бир қаторда техник шарт Т Ш ҳам мавжуд. Т Ш – ма ҳсулотнинг типига, маркасига, артикулига қ ўйиладиган талабларни ўз ичига олган. Норматив техник хужжат б ўлиб ҳисобланади. Стандартларни ишлаб чиқиш жараёни бир неча босқичга б ўлинади: 1. Вазифа, ташкилот ва техник топшириқларни тузиш;2. Стандарт лойихасини ишлаб чиқариш ва унга ба ҳо бериш учун корхона ва ташкилотга юбориш; 3. Стандарт лойихасининг биринчи нашрини корхона ва ташкилотларнинг берган ба ҳосини билиш; 4. Берган бахоларни ишлаб чиқиш ва стандарт лойиханинг иккинчи нашрини тайёлаш; 5. Тайёр б ўлган стандартнинг ГОСТстандартнинг норматив техник комиссиясига к ўриб чиқиш учун топшириш; 6. Стандарт лойи ҳани к ўриб чиқ иш, унга аниқлик киритиш, тасдиқлаш ва регистрация қ илиш; 7. Стандартни нашр этиш; 8. Вазирлик, корхона, бирлашма ва ташкилотларни стандартлар билан таъминлаш. Стандартларни жорий қилиш халк хўжалигининг асосий вазифаси б ўлиб хизмат қилади.

Стандартларни жорий қилишни ГОСТ 1.2-68 ва 1.3-68 аниқлаб беради. Ишлаб чиқарилаёетган ма ҳсулот стандарт билан қ ўйилган меъёр, қоида ва талабларга жавоб бергандагина стандарт жорий қилинган деб ҳисобланади. Стандартларни қоидаларига риоя қлмаслик м аҳ сулот сифатининг пасайишига, фойданинг камайишига ва ма ҳсулотга б ўлган талабнинг камайишига олиб келади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЕТЛАР: А.А. Абдувалиев и др. «Основ и стандартизации сертификации и управления качеством» «Фан ва технология» Тошкент. 2005 г, 534 страниц.  И.Ф.Шишкин. «Основ и метрологии, стандартизации и контроля качества»  Москва, Издательство стандартов, 1988, 319 страниц;  Б.Э.Мухаммедов «Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва  асбоблар», Тошкент, Ўқитувчи, 1991, 320 бет;

Похожие

Давлат стандартлар тизими

Меьёрий ҳужжатларни халқаро стандартлар билан уйғунлаштириш

Курилишда стандартлаштириш объектлари

СТАНДАРТЛАШТИРИШ ДАВЛАТ ТИЗИМИ

Европа иттифоқи доираларида стандартлиштириш