Quymakorlikning texnologik asoslari - Материаловедение - Рефераты

Quymakorlikning texnologik asoslari

Загружено в:

22.01.2023

Скачано:

0

Размер:

1810.4677734375 KB

Quymakorlikning texnologik asoslari Reja: 1 Qum-gilli qolipda quymani tayyorlab olish texnologiyasi 2 Quymakorlik moslamalari 3 Yog’ochdan yasalgan moslamalar 4 Metalldan yasalgan moslamalar to’plami 5 Plastmassa modellari 6 O’zak yashiklari 7 Opokalar 8 Qo’shimcha asbob – uskunalar 9 Qolip materiallari va aralashmalari 10 Qolip qumlari 11 Qolip gillari 12 Qolip aralashmalari

1 Qum-gilli qolipda quymani tayyorlab olish texnologiyasi Quymakorlik qolipining vazifasi, bu quymaning ko’rsatilgan shaklini, o’lchovlarini, belgilangan aniqligini, sifatli yuzasini, belgilangan qolipga qo’yilgan metallni sovitish tezligini, lozim bo’lgan tuzilishining shakllantirish va sifatli quyma olish. Qum – gilli qolipni tayyorlab olish sxemasi 2-rasmda keltirilgan. Quyma olish texnologiyasining ishlab chiqarishda quyidagilar kiradi: 1. Quyma detalning texnologiyasini ishlash, detal qotishmasi turi va konstruksiyasining belgilanishi. 2. Quyma tayyorlashning eng aniq usulini tanlash. 3. Qolip va o’zak tayyorlash uchun texnologik jihoz tanlash. 4. Quymakorlik qolip va quymaning chizmasini tayyorlash. 5. Moslamani loyihalash va tayyorlash. 6. Qoliplash materiallari, qoliplash va o’zak aralashmalarini tayyorlash uchun jihoz tanlash. 7. Tatbiq etilayotgan qolipni yig’ish va unga metall quyish jarayonining texnologik hujjatlarini tayyorlash. 8. Qotishmaning suyuqlantirish texnologiyasini ishlab chiqish. 9. Eritmaning sifatini baholash, suyuqlantirish agregatini, komponentlarini tayyorlash texnologiyasini va shixtaning hisoblash uslublarini tayyorlash. 10. Suyuqlantirish texnologiyasini, qotishmaga suyuq holatda ishlov berish jarayonini ishlab chiqish. 11. Quyma qolipga metall quyish texnologiyasini, finish jarayonida quymaning sovishini (qolipdan quymani ajratish, o’zakni chiqarish, tozalash, quymalarga termik ishlov berish, sifatini tekshirish, nuqsonlarni bartaraf qilish, himoya qoplamalarini tozalash, qabul qilish va hujjatlarini rasmiylashtirish) ishlab chiqish. Quymani tayyorlab olishda moslama (model) ko’pincha ikki qismdan iborat, yarim qoliplar tayyorlab olinadi. Moslama kesilgan yuzasi bilan massiv plitaga

qotiriladi. Plitaga quyiladigan opokalar quyma yoki payvandlash usulida tayyorlab olingan. Opoka ichiga qolip aralashmasi solinadi va turli usullarda zichlashtiriladi 2- rasm. Quymani qolipda belgilangan darajaga sovigan va qotgandan so’ng ajratish reshetkasida qolipni buzib quymani ajratib olinadi. Undan keyin quymani arayishlardan tozalanadi va kerak bo’lsa termik ishlov berishga yuboriladi. Mexanik bo’limiga topshirilishidan oldin quymalar nazoratdan o’tkazilib yaroqsiz nuqson quymalar suyuqlantirish bo’limiga qayta jo’natiladi. 2-rasm. Quyma olishning texnologik sxemasi

Opokalarda tayyorlangan quyma detalning shakli olingandan keyin qolipdan moslamalar chiqarib yuboriladi. Qoliplarni yig’ishdan oldin uni pastki qismiga bo’shliq shaklini chiqarib beradigan o’zak (sterjen) o’rnatiladi (3-rasm). Yarim qoliplar yig’ilgandan so’ng ichida quymani shakli olinadi. Undan tashqari qolip ichida suyuq metallni keltiradigan quyish tizimi qismlari va qolipdan gaz havo chiqariladigan ventilaytsion kanallar, viparlar bajariladi. O’zaklar maxsus o’zak yashiklarida tayyorlanadi. O’zak (sterjen) aralashmalari qolip aralashmasidan puxtaroq bo’ladi va unga toza qumlar ko’proq qo’shiladi. Ko’pincha qolipda qo’shimcha ustama (pribil) o’rnatiladi.

3-rasm. Qum – gilli qolip: 1 - quyish tizimi; 2 - quyma; 3 - qolipning tagi qismi; 4 - qolipning ustki qismi; 5 - opoka; 6 - ustama; 7 - o’zakning znak qismi; 8 - shtir; 9 - vtulka; 10 - o’zak. Ustamada suyuq metall oxirida qotib kirishishini quymani ichki qismida inkor etadi va gaz g’ovaklaridan saqlaydi. Ustamalar quymada chiqib turadigan kattaroq qismlarni tashkil qiladi. Quyma sovutilib qolipdan ustama ko’pincha payvandlash usulida kesib tashlanadi va qayta suyuqlantirishga ishlatiladi.

2 Quymakorlik moslamalari Moslama (model) qolipida detalning shaklini hosil qilishga mo’ljallangan: ГОСТ 321-92 muvofiq moslamalarga 9 aniqlik sinfi belgilangan. Moslamalarning aniqlik sinflari quymalarning aniqligi bilan (ГОСТ 26645-85) bog ’ liqdir . Moslamalar to ’ plamining aniqligi quymalar o ’ lchovi aniqligiga muvofiq belgilanadi . Moslamalarning materiali va aniqligi quyidagicha yoziladi : ‒ aniqlik MK 8- yog ’ och ГОСТ 3212-92; ‒ aniqlik MK 5- metall ГОСТ 3212-92. Yog ’ ochdan ishlab chiqilgan moslamalar to ’ plamining aniqligi , ГОСТ 3212-92 bo ’ yicha 5 sinfga bo ’ linadi . Metalldan ishlab chiqilgan moslamalar to’plamining aniqligi, ГОСТ 3212-92 bo’yicha 8 sinfga bo’linadi. Moslama yordamida detalning tashqari shakli olinadi. Quyma detalning ichki bo’shliqlarini, teshiklarini o’zak (sterjen) yordamida tayyorlab olinadi. Quymakorlik qotishmalari soviganda kirishadi. Turli metallarning kirishishi har xil, masalan kulrang cho’yan 1% kirishadi, po’latlar – 2%, bolg’alanuvchan cho’yan 1,8%. Shuning uchun moslamalarni loyihalashda kirishish foizi hisobga olinib, uning o’lchovlarining kirishish foizi qo’shib tayyorlanadi. Masalan 100 sm uzunligi bo’lgan kulrang cho’yan quymaning moslamasi (modeli) 101 sm qilib tayyorlanadi. Moslamalar to’plamiga o’zak yashigi, opokalar, quyish tizimi moslamalari, o’zaklar quritiladigan, metalldan yasalgan maxsus konduktorlar (shakliga mos temir taxtachalar), moslama (model) tagi taxtachasi va boshqalar kiradi (4-rasm).

4-rasm. Quymakorlik moslamalari: a ) detal moslamasi; b ) o’zak qutisi; d ) quyish tizimi moslamasi; e ) moslama osti plitasi; f ) opoka. Moslamalar yog’ochdan, metalldan, plastmassadan, gipsdan, sementdan tayyorlanadi. Qoliplash qiyaliklari – moslamalarni qoliplardan osonlik bilan chiqarib olishni ta'minlaydi. Moslamalarning yon tarafi ajratib olinadigan qismga perpendikulyar ravishda emas, balki ma’lum darajadagi qiyalikka ega bo’ladi ( ГОСТ 3212-92). Agarda qiyaliklar quyma buyumning konstruksiyasida ko’zda tutilgan bo’lsa , u holda ular konstruktiv qiyaliklar deb ataladi. Qiyalik darajasi yog’och uchun 1-30, metall moslamalar uchun 0,5-10 dan iborat. Moslamalarning belgilari tushirilgan qismlari qolipda o’zaklarni o’rnatish uchun o’yiqlar hosil qiladi. O’zak belgilari tik yoki yotiq holda joylashishi mumkin. Qoliplovchi qiyaliklar faqat sirtqi belgilarga qo’llaniladi. Yuqoridagi belgilar uchun o’yiqlar 5-100; pastki belgilar uchun esa 3-70 olinadi [5].

3 Yog ’ ochdan yasalgan moslamalar Yog’och moslamalarning o’tkir burchaklari o’yimi yelimlash, zamazkalash, plastmassa bilan profillash orqali o’yiqlanib (galtellanib) tayyorlanadi. Quyma buyumga metall kesuvchi stanoklarda ishlov beriladigan joylarda mexanik ishlov berish uchun quyum (pripusk) ko’zda tutilgan. Quyumning hajmi ГОСТ 26645-85 bo’yicha belgilanadi. Yog’ochdan yasalgan moslamalar uch sinfga bo’linadi: Birinchi sinf mahsulotlari ko’p seriyali ishlab chiqarishga mo’ljallangan va promodel uchun (moslamani tayyorlash uchun moslama) belgilangan 4-rasm. Promodel uchun ikki marta kirishishni, moslamaning qotishmasini va quymaning kirishishini hisobga olish kerak. Ikkinchi sinfda moslamalarning cheklangan sonida qolip tayyorlash uchun belgilangan. Bu moslamalar uchun ishlatiladigan materiallarning sifatiga talab pastroq bo’ladi va moslamalarni olxa, archa, qarag’aydan ishlab chiqarsa bo’ladi. Uchinchi sinfdagi moslamalar turli quymalar uchun mo’ljallangan. Moslama materiali sifatida qarag’ay, qora qarag’ay va boshqalar bo’lishi mumkin. Uchinchi sinf moslamalarini ishlatilgandan so’ng buzib tashlanadi. Uchta sinfga bo’lingan puxtaligiga muvofiq yasalgan moslamalar 5-rasmda keltirilgan.

5-rasm. Puxtaligi bo’yicha uch sinfga bo’lingan moslamalar: a va e – birinchi sinf; b va d – ikkinci sinf; d va e – uchinchi sinf. Andoza taxtachalari – qoliplar quyish sistemalarining qismlari va shtirlar mahkamlanadigan ishlov berilgan metall yoki yog’och taxtalar. Sterjen qutilari – quyma buyumda tirqishlar, bo’shliqlar, bo’rtiqlar va boshqa sterjenlari tayyorlashga mo’ljallangan. Qolip andoza (shablon)lar – tekis yoki shakldor qirrali, yapaloq shakldagi kuraklar. Aylanuvchi jism (g’ildirak, chashka, qozon va shu kabilar). Tekshirish andozalari va yo ’ naltirgich (konduktorlar) – o’zakning o’lchamlarini, ularning to’g’ri o’rnatilganligini tekshirish va quyish aniqligini nazorat qilishda qo’llanadi. Quyuv ta’minlash sistemasi qismlarining andozalari (ta’minlovchilar, shlak tutuvchilar, tirgaklar, xovuraklar, ustamalar va boshqalar) eritma qolipga kelib tushuvchi va quyma buyumning qotishini ta’minlovchi kanallarning hosil bo’lishiga xizmat qiladi. Moslamalar ostki plitasini tanlash, qoliplash mashinasining turi, moslamalar soni, o’lchovlari ta'sir qiladi. Plitalarga juda ko’p moslamalar o’rnatish ham zararli va nuqsonlar bo’lishiga sabab bo’ladi.

Ma’lumki model deb, qoliplarida quyma shakldagi bo’shliqni hosil qiluvchi moslamaga aytiladi. O’lcham jihatidan model quymadan farq qiladi. Olinishi kerak bo’lgan quymaning shakliga qarab modellar ajralmas yoki ikki va undan ortiq bo’laklarga ajraluvchi bo’ladi. Modelning o’zak belgisi deb ataluvchi qabariq qismi bo’lib, bu qism qolipda o’zakni o’rnatish uchun chuqurliklar hosil qiladi. Modelni qolipdan ajratib olish jarayoni yengil ko’chishi uchun uning vertikal devorlari ma’lum burchakka og’ma qilib yasaladi. Bu og’ish burchagi devor balandligi, model materiali va quymani tayyorlash usuliga qarab tanlanadi va qoliplash burchagi deyiladi. Quymaning loyihasiga ko’ra modellarni mexanik ishlov berishga cheklanish o’lchamini hisobga olgan holda tayyorlanadi. Bundan tashqari model o’lchami quyma o’lchamidan quyilayotgan materiallarning quyish va qotish jarayonidagi kirishishi miqdorida katta bo’ladi. Model yengil va shu bilan birga mustahkam bo’lishi kerak. Mashinalarda qoliplash jarayoni uchun modellar model osti plitalarga mahkamlanadi. Shunda model plitasi va unga o’rnatilgan quyma modeli, quyish tizimi hamda shtirlardan tashkil topadi. Model plitalari bir yoqlama va ikki yoqlama, yig’ma va yaxlit quyilgan bo’lishi mumkin. Bir yoqlama plitalarda model faqat ustki tomonida joylashib, bu qism ishchi qism deyiladi. Ikki yoqlama plitada esa yarim modellar plitasining ikki tomonida joylashtiriladi va ikkala tomon ham ishchi qism hisoblanadi. Bunday plitalar opokasiz qoliplashda qo’llaniladi. Yig’ma plitalar plitaga joylashtirilgan model qismlaridan va boshqa detallardan tashkil topadi. Yaxlit quyilgan plitani tayyorlashda yarim model bilan birgalikda quyib olinadi. Kamaytirish maqsadida modelning ustini lak va bo’yoq bilan qoplanadi. Yog’och modellarining og’ish burchagi 1-3  va model balandligi oshishi bilan bu burchak kamayadi. Modellarning ichki yuzalaridagi og’ish burchagi tashqi tomonidagi og’ish burchagidan ko’proq ishlanadi. Qolipning o’zak bilan birlashib turadigan qismi o’zak belgisi (znak qismi) deyiladi va ular o’zakning qolipdagi joylashishining mustahkam bo’linishini ta’minlashi zarur. Shuning uchun belgi qismi fiksator vazifasini bajaradi. O’zak belgilarining o’lchami va qismlari ГОСТ asosida me’yorlanadi va quymaning shakli hamda qolip tayyorlash texnologiyasiga

tayaniladi. Qolip belgisi va o’zak belgisi orasida tirqish qoldirilib, u ham ГОСТ asosida quymaning o’lcham aniqligi va belgi o’lchamlariga ko’ra olinadi. Mashinada qoliplash usuli qo’llanganda donabay va kichik seriyadagi ishlab chiqarish jarayonida modellarni tez-tez almashtirishga to’g’ri keladi. Bu holatda koordinat plitalar ko’rinishidagi maxsus model moslamasi qo’llaniladi. Plitaning ishchi qismida to’g’ri chiziqli setka chizilgan bo’lib, bu chiziqlarning tutashgan nuqtalarida teshiklar ochiladi va bu teshiklar o’z shifriga ega. Yarim model shtiftlarining har biriga o’zi kirishi kerak bo’lgan model plitasidagi teshikning shifri qo’yilgan. Bu mashinadagi yarim modelni boshqasiga tezgina almashtirish imkonini beradi. Katta seriyadagi ishlab chiqarishda yarim modellarni tez almashtirishga hojat yo’q. Model yasashda asosan qarag’ay, qayin, archa, shumtol yog’ochlari ishlatiladi. Qarag’aydan o’rta va katta modellar yasaladi. Chunki qarag’ay yumshoq va oson ishlanuvchan hamda arzon xomashyo hisoblanadi. Qayim yog’ochidan ko’p ishlatiladigan o’rta va mayda modellar yasaladi. Mustahkamligi yuqori modellar uchun qayin va shumtol qo’llaniladi. Archa esa juda yumshoq bo’lgani uchun kam miqdordagi quymalar olishda ishlatiladi. Yog’och modeli yoki o’zak yashigini yasash quyidagi bosqichlardan iborat: model va belgi chizmasi asl kattalik o’lchamida chiziladi; zagotovkani chizma asosida tayyorlash (frezalash, shliflash va boshqalar); model qismlarini yig’ish(yelimlash yoki shpunt yordamida mahkamlash); tekshirish, qabul qilish va bo’yash. Modellar moy bo’yoq bilan bo’yalib, ustidan silliq yuza hosil qilish va namlikdan saqlash uchun lak surtiladi. Bo’yash va markalash ГОСТ asosida amalga oshiriladi. Cho’yan quymalari uchun modellar qizil rangga, po’lat quymalari kulrang, rangli qotishma quymalari esa sariq rangga bo’yaladi. O’zak belgisi va metall bilan muloqotda bo’lmaydigan boshqa qismlar qora rangga bo’yaladi.

4 Metalldan yasalgan moslamalar to’plami Metaldan yasalgan moslamalar seriyali quymalar tayyorlab olishda ishlatiladi. Ko’proq moslama va o’zak yashiklari alyuminiydan tayyorlanadi. Moslamalar AK5M2, AK5M7, AK7M2 ( ГОСТ 1583-93), kulrang cho’yandan СЧ 15, СЧ 20, ( ГОСТ 1412-70), bronza, latun va 15 Л , 20 Л , 25 Л po’latalridan ( ГОСТ 977-88) ishlab chiqiladi. Qo’lda qoliplashda yog’ochdan yasalgan quyish tizimlari ko’proq ishlatiladi [4]. Silkitish mashinalarida qolip tayyorlashda ishlatiladigan moslama osti tagi plitalar ГОСТ 20084-74, ГОСТ 20137-74 larga muvofiq tayyorlanadi. Yirik seriyadagi ishlab chiqarish sharoitida metalldan yasalgan model va plitalardan foydalaniladi. Yog’ochga nisbatan metal modellar quyidagi afzalliklarga ega: ishlash muddati uzoq, yuqori darajada aniq o’lcham aniqligiga ega, ishchi yuzasi silliq. Ular asosan mashina usulida qoliplash uchun qo’llaniladi. Mashinada qoliplash u с hun qo’llaniladigan modellar konstruksiyasi makimal darajada soddalashtirilgan bo’lishi kerak. Bu esa model o’lchamining aniqlik darajasi yuqori bo’lishini, qotirish sifatini yuqori bo’lishini talab etadi. Metall modellar uchun xomashyo sifatida alyuminiy qotishmalari, cho’yan, po’lat, bronza va latun xizmat qiladi. Alyuminiy modellarining vazni kichik, mexanik ishlovi oson, ishlatishga qulay. Ula oksidlanmaydi va ishlatilgandan so’ng yuza silliqligini saqlab qoladi. Bu modellarning kamchiligi – mustahkamligining pastligidir. Murakkab bo’lmagan modellar olishda АЛ 24, АЛ 26 qotishmalari, murakkab modellaruchun esa АЛ 22 va АЛ 28 qo’llaniladi. Cho’yan modellari mustahkam, arzon, yaxshi ishlovga ega va ishchi yuzasi silliqdir. Yemirilishga bardoshliligi esa alyuminiy qotishmalaridan yuqori. Kamchiligi - vaznining kattaligi va oksidlanishi. Asosan СЧ 15 va СЧ 20 markalaridan foydalaniladi. Polat modeli va plitalari yuqori mustahkamlik va yemirilishga bardoshliligi bilan ajralib turadi. Asosan 15 Л , 35 Л markali po’latlar va po’lat prokatlari qo’llaniladi.

Bronza va latun modellari mexanik ishlovdan keyin juda silliq yuzaga ega, oksidlanmaydi, ulardan olingan qolip shakli sifat jihatidan eng yaxshi hisoblanadi. Ular cho’yan va po’lat modellariga qaraganda korroziyaga chidamli, lekin vazni og’irroq. Bu qotishmalar kam qo’llanilib, asosan, yuqori sifatli yuza va o’lcham aniqligi talab etiladigan kichik quymalar olishda qo’llaniladi. Mustahkam va yengil model - bu ichi bo’sh qilib ishlangan, mustahkamlik qovurg’alari bilan ta’minlangan modellardir. Qoliplash og’ish burchagi metall modellardan kichikroq bo’lib, 0,5~ 1ºni tashkil etadi. Buning sababi ishchi yuzasining silliqligidir. Bundan tashqari metall modellari mashinada qoliplash uchun qo’llaniladi, bunda modelni yarim qolipdan maxsus mexanizm yordamida ajratib olinadi. Model plitasining konstruksiyasi mashina turiga qarab tanlanadi. Qo’llaniladigan model plitalari uch xilda boladi: opokali qoliplash uchun, opokasiz qoliplash uchun va qoplamali qolip olish uchun model plitalari. Mashina stoliga mahkamlanishi uchun maxsus qo’l bilan ta’minlanadi. Opokali plitada ikkita shtirga ega: bittasi yumaloq - markazlashtiruvchi, ikkinchisi to ` rtburchak - yo’naltiruvchi shtir. Markazlashtiruvchi opokaning gorizontal yo’nalishi bo’yicha siljishidan saqlaydi, yo’naltiruvchi esa plitaning ko’ndalang o’qi bo’yicha siljishidan saqlaydi. Metall modellarini tayyorlash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: metall modelining chizmasini chizish; yog’och modelini tayyorlash; metall model qismlarini quyish va ularga mexanik ishlov berish; metall modelini plitaga yig’ish; tekshirish va qabul qilish. Yog’och modelning o’lchami olinishi kerak bo’lgan metall model o’lchamidan kirishuv miqdoriga katta qilib tayyorlanadi. Undan tashqari promodel modelga mexanik ishlov berishni e’tiborga olgan holda tayyorlanadi. Quyilgan metall modeliga yaxshilab mexanik ishlov beriladi. Ishlov berilgan model plitaga o’rnatib mustahkamlanadi. Yarim modelning plitaga mustahkamlanishi plitaning ostki qismidan vint yoki bolt vositasida amalga oshiriladi. Agar yarim modellar past bo’lsa, ustki qismidan

vint yordamida mustahkamlasa ham bo’ladi. Vint va boltlarning o`lchami va soni yarim model shakli va o`lchamidan aniqlanadi. 5 Plastmassa modellari So’nggi paytlarda plastmassadan tayyorlangan model va o’zak moslamalari keng qo’llanilmoqda. Ushbu muammolar yog’och va metal, moslamalarining yutuqlarini o’zida mujassam etgan: vazni yengil, mustahkamligi, aniqligi, yemirilishga va korroziyaga chidamliligi yuqori va qoliplashda model shaklini aniq qaytara oladi. Metall sifatining kamligi, tayyorlashdagi sarf-xarajatlarning ozligi, mexanik ishlovga muhtojligining kamligi oqibatida plastmassa modellarining qo’llanish samaradorligi oshadi. Moslamalarni tayyorlashda epoksid asosidagi yoki fenoformaldegid saqich, stirakril ТШ yoki akrilot ACT - T asosidagi termoreaktiv plastmassalardan foydalaniladi. Avvaliga gipsdan plastmassa va metall quymalarining kirishuvini e’tiborga olgan holda master model tayyorlanadi. Master modeldan gips qolip olinadi va u suyuq plastmassa bilan to’ldiriladi. Tayyor plastmassa modeli qolipdan ajratib olinib, mexanik ishlov beriladi. Katta modellar ichi bo’sh qilib, kichiklari esa monolit qilib quyiladi. Penopolistiroldan quyilgan modellar keng tarqalgan. Bunda quyma tayyorlash jarayoni osonlashib, quyma o’lchami katta aniqlikda olinishi mumkin. Donabay ishlab chiqarish sharoitida polistirol plita yoki bloklaridan mexanik ishlov usulida model tayyorlanadi. Model shakli quyib olinadigan detal shakliga mos, faqat mexanik ishlov uchun berilgan chekinma miqdoriga farq qiladi. Katta seriyadagi ishlab chiqarish sharoitida modellar press- formada polistirol donalarini termik ishlov berish usulida olinadi. Ashyo sifatida biserli penopolistirol ПС - Б ning A markadagisi qo’llaniladi. Avvaliga polistirolga termik ishlov beriladi. So’ngra ko’pirgan polistirol bilan maxsus mashinadagi press-forma to’ldiriladi va tayyor model qoliplash bolimiga jo’natiladi.

6 O’zak yashiklari O’zak yashiklarining konstruksiyasi о ’zakning shakli va o’lchamlariga hamda uning tayyorlanish usuliga bog’liq. Konfiguratsiyasiga ko’ra o’zak yashiklari ajralmas va ajraluvchi bo’ladi. Bu har bir o’zak yashigining xomashyo bilan to’ldirilish va o’zakni ajratib olish usullari o’zgachadir. Shu bilan birga vashikdan ajratib olingan o’zakning quritilish yuzasi ham turlichadir. O’zak уа shiklarini ГОСТ 13138-67 muvofiq ishlab chiqiladi. O’zak уа shiklari ikki qismdan iborat, gorizontal yoki vertikal qolda ajratilinadigan, bo’linmaydigan qilib ishlab chiqiladi. O’zak yashiklarining tuzilishi, konstruksiyasi o’zaklarni shakli va ishlab chiqarish usuliga bog’liqdir. Quymakorlikda plastmassadan ham moslamalar va o’zak уа shiklar ishlab chiqiladi. Plastmassali moslamalar yengil, yuqori aniqlikka ega, puxta, qiyshayib ketmaydi, korroziya bo’lmaydi, nam tortib bo’kib ketmaydi va ishlatilishda sifatli shaklni chiqaradi. Plastamssadan yasalgan moslamalar 30000 o’zaklar tayyorlashni ta’minlaydi. Qumotar va qumpuflash mashinalarida o’zaklarni tayyorlab olishda havoni chiqarib yuboradigan teshiklar (ventalar) qo’yiladi. O’zak yashigini ashyo bilan to’ldirishning yo’nalishi o’zak tayyorlash uslubi va unga karkas va muzlatkichlar o’rnatilishiga bog’liq. Quritish paytdagi o’zak yotadigan yuzasi uning mustahkam turishini va tashish jarayonida muvozanatining saqlanishini ta’minlashi lozim. Shuning uchun bu yuza tekis bo’lishi afzaldir. O’zak yashigining ishchi bo’shlig’ining o’lchami quyma kirishuvi miqdorida kattalashtirib tayyorlanadi.

Yashikdan o’zakning ajratib olinishini yengillatish maqsadida yuza tekisliklari og’ish burchagi ostida tayyorlanadi. O’zak belgisini hosil qilish uchun yashikda maxsus chuqurliklar qoldiriladi. Ajraluvchi yog’och yashiklari, asosan, donabay yoki kichik seriyadagi ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Ularni tayyorlashda model uchun ishlatiladigan ashyodan foydalaniladi. Ajraluvchi yashiklar gorizontal, vertikal yoki boshqa ajralish tekisligida tayyorlanadi. Ajraluvchi qismlar klin, ilmoq yoki boshqa moslamalar уо rdamida mahkamlanadi. Ajralmas yashiklar bukilmas quti ichiga joylashtirilgan o’zak shaklini hosil qiluvchi moslamadan iborat. O’zak tayyorlanganidan keyin yashikni 180°C ga aylantirib quritish plitasiga o’rnatiladi. O'zak yashiklari alyuminiy qotishmalari asosida bunyod etiladi. Metall o’zak yashiklari ham ajralmas yoki vertikal hamda gorizontal tekislik bo’yicha ajraluvchi bo’ladi. O’zak yashik qismlari shtir yordamida birlashtirilib, skoba yordamida mahkamlanadi. Metall o’zak yashiklari yupqa devorli qilib tayyorlanadi; devor qalinligi metall unga va yasama o’lchamlariga qarab tanlanadi. Mustahkamligini oshirish maqsadida devorning tashqi tomonida mustahkamlik qovurg’alari o'rnatiladi O’zak tayyorlashning qum purkash va qum otish usullari keng qo’llaniladi. Qum purkash usuli uchun ajralmas va ajraluvchi o’zak yashiklaridan foydalaniladi. Aralashma bilan to’ldirilish davrida ularga yuqori havo bosimi hamda havo- aralashma oqimining abraziv kuchi ta’sir etadi. Shuning uchun bu yashiklarning mustahkamligi yuqori bo’lib, ajralish chizig’i bo ` yicha germetikasi ta’minlangan bo’lishi kerak. Yashikdan havoning chiqib ketishini ta’minlash uchun ajralish chizig’i bo'yicha 0,15—0,2mm chuqurlikdagi maxsus tirqishlar qo’yiladi. Ulardan o’zak aralashmasi

o’t а olmaydi. Murakkab shakldagi o’zak yashiklarida esa ventilyatsiya probkalari bajariladi. O’zaklarni sovuq holatdn qotuvchi (XTC) aralashmadan tayyorlash va isitish moslamasida qotirish usuli ham keng qo’llaniladi. Isitish moslamasi o’zak yashigidan, isitish turkumidan, yashikdan o’zakni chiqaruvchi tutqichdan, birlashtiruvchi turkum va ventilatsiya turkumidan iborat. Bu moslama o’zakni 300°C ga qizdirganida hosil bo’ladigan termik bosimga bardosh bera olishi kerak. Shuning uchun o’zak yashigining konstruksiyasi mustahkam bo’lishi uchun devorlarining qalinligi 20 mm dan kam bo’lmaydi va mustahkamlik qovurg’alarga ega bo’ladi. Bunday yashiklar maxsus legirlangan cho’yanidan yoki po’latdan tayyorlanadi. XTC aralashmasidan qum purkash usulida o’zak tayyorlashda asosan metall yashiklaridan foydalaniladi. O’zaklar qotgan holatida yashikdan ajratib olinishi sababli og’ish burchaklari qolipning og’ish burchagidan 1,5—2 barobar katta qilib olinadi [7]. Metall o’zak yashiklari metall model tayyorlash singari tayyorlanadi (6-rasm). Lekin bunda ikki kirishuv emas, balki faqat o’zak yashigi materialining kirishuvi e’tiborga olinadi. Kichik o’lchamdagi o’zaklar ko’p uyali o’zak yashiklarida tayyorlanadi. 6- rasm . Metalldan ishlab chiqilgan qutilar:

a – urib ajratiladigan; b – vertikal ajralish chiziqli; d – gorizontal ajralish chiziqli 7 Opokalar Opokalar – qolipning tashqi konturini chegaralovchi va turli texnologik, hamda tashish jarayonlarini ta’minlovchi qattiq rom. Opokalar quymakorlik qoliplarini qoliplash, yigish, tashish va tushib ketgan paytlarda shikastlanishdan saqlaydi. Opokalar ( ГОСТ 14976-69) qolipni tayyorlashda, qolip aralashmasini zichlashda, ushlashda, transportirovka qilishda, suyuq metallni quyishda, qolipni buzilib ketmasaligida katta ahamiyatga egadir. Opokalar turli shakllarda ishlab chiqiladi, ko’pincha ular to’gri burchakli bo’lib tayyorlanadi. Opokalar quyilgan va payvandlash yo’li bilan ishlab chiqiladi, ko’proq quyilgan varianti ishlatiladi, chunki arzonroq bo’ladi. Opokalar po’latdan, cho’yandan yasalishi mumkin. Opokalar og’irligi va o’lchovlariga muvofiq qo’lda qoliplash va mashinada ishlatilishga bo’linadilar 3-jadval [6]. Opokalarning konstruktiv o’lchovlar jadvald keltirilgan va 7-rasmda ko’rsatilgan. Opokalarni quloqlarida yo’naltiruvchi va markazlashtiruvchi vtulkalar presslab quyiladi. Opokalarni bir - biriga halqa (skoba) yordamida jupslashtiriladi. Moslamalarni ishlab chiqish, ayniqsa metalldan yasalgan moslamalarni loyihalash uchun ko’p vaqt sarflanadi, shuning uchun ba’zi bir katta firmalar kompakt intellektual loyihalash usulini va tezroq yangi texnologiyalarni qo’llash po’lat opokalar tayyorlash uchun uglerodli po’latdan foydalaniladi. Ular cho’yan opokalariga nisbatan mustahkamroq va chidamliroq bo’ladi. Alyuminiy qotishmalaridan tayyorlangan opokalar ancha yengil va shuning uchun qo’llanilishi oson. Magniy qotishmalaridan tayyorlangan opokalar esa eng yengil va qulay hisoblanadi, ammo ularning tannarxi ancha yuqori. Quyma opokalar o’lchovlari, mm 3-jadval

A B H  1,5 A L 1 L 2 B 1 B 2 a B b 1 h Nomina l Chetk i og’ish 60 0 50 0 125 150 200 250 300 700  0,2 68 0 900 58 0 30 0 12 0 12 5 16 5 70 80 12 0 15 0 18 0 70 0 60 0 150 200 250 300 350 400 800 78 0 100 0 68 0 37 5 14 0 15 0 20 0 80 12 0 15 0 18 0 21 0 24 0 80 0 150 200 250 920  0,5 80 0 112 0 45 0 16 0 80 12 0 15 0 Shakliga ko ’ ra opokalar to ’ gri burchakli , aylanasimon va murakkab shaklli bo ’ ladi . O ’ lchami va vazniga ko ’ ra opokalar dastakli yoki kranli bo ’ ladi .

Kranli opokalarni tashish uchun ko ’ tarish mexanizmlaridan foydalaniladi va bu opokalar maxsus sapfalar bilan ta ’ minlangan bo ’ ladi . Gaz va suv bug ’ ining chiqib ketishini ta ’ minlash uchun opokalarda maxsus tirqishlar yasalib , ular ventilyatsion tirqish deyiladi . Opoka ichidagi zichlangan aralashmani ushlab turish va opoka konstruksiyasining qattiqligini oshirish uchun opoka ichida qovurg ’ alar qilinadi . Bu qovurg’alarning eng yuqori qatlami opoka devori balandligidan pastroqda bo’lishi tavsiya ctiladi. Opokalar vtulka va markazlashtiruvchi o’qlar bilan mahkamlanadi. Opokalar maxsus quloqlar bilan ta’minlanib, biri yumaloq tirqishli (markazlashtiruvchi) va ikkinchisi ellipssimon (yo’naltiruvchi) o’qlar uchun mo’ljallangan boladi. 7 – rasm. Mashinada qoliplash uchun opokalar. Suyuq metallning gidrostatik bosimi ta’sirida ko’tarilib ketmasligi uchun ustki va ostki yarim qoliplar mahkamlanadi, yoki ustiga yuk bilan bostirib qo’yiladi.

Mahkamlash uchun skobalardan foydalaniladi. Kichik hajmdagi ishlab chiqarish sharoitida bolt-gayka yordamida mahkamlash afzal. Quymalarni avtomatik qoliplash tizimlarida olish model opoka moslamalariga o’z shartlarini qo’yadi, ya’ni har bir avtomatik tizimning opokalari o’z o’lchamlariga ega. Bu avtomatlashtirish va tashish mexanizatsiyalashni ta’minlash shartdir. Chunki model va opokalarni o’rnatish va siljitish ma’lum bir o’lchamga moslangan bo’ladi. Avtomatlashtirish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi bilan bir qatorda mehnat sharoitini yaxshilaydi. Opokalar ichki va tashqi o’lchamlarni aniq ushlab turishi, yuza tekisligining yuqori bo’lishi va yo’naltiruvchi hamda mahkamlovchi tirqishlariga mos kelishi lozim. Ostki opokadan qolip aralashmasi oson ajralishi quymani ajratib olinishini yengillashtiruvchi omil hisoblanadi. Avtomatlashtirilgan qoliplash tizimlarida bir-birini almashtira oladigan simmetrik ostki va ustki opokalar qo’llaniladi. Ko’pincha avtomatlarda opokalarni surish maxsus rolganglar yordamida amalga oshiriladi. Bu rolganglarga opokalar o’z qovurg’alari (yon tomondagi) bilan urinma holatda siljiydi. Bugungi kunda SZA - modeli, SZS - texnologiyasi, ZOM - texnologiyasi, FDM - texnologiyasi va boshqalari yordamida texnolo- giyalarni tezroq qo’llash mumkin, lekin bu usullar arzon emas. Avtomatik qoliplash tizimlarida qolip aralashmasi yuqori bosim ostida zichlanadi. Bu esa opoka devorlariga yuqori bosim bilan ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bunday avtomatlarda mustahkamligi oshirilgan opokalardan foydalaniladi. 8 Qo ’ shimcha asbob – uskunalar Model-opoka moslamalari majmuasiga model, model plitasi, o’zak yashigi va opokadan tashqari yana opoka osti plitalari, quritish plitalari, to’ldiruvchi ramkalar,

shablon va boshqa moslamalar kiradi. Opoka osti plitalari ustiga qoliplar o’rnatiladi va ular iloji boricha yengil va pishiq qilib tayyorlanadi. Shuning uchun bu plitalarning qovurg’ali setkalar yordamida mustahkamligi oshiriladi. Opoka bilan mustahkamlanishi uchun konussimon maydoncha bilan ta’minlanadi. Qolipdan gazlarning chiqib ketishini ta’minlash maqsadida plitalarda teshiklar hosil qilinadi. Opoka osti plitalari, asosan, alyuminiy qotishmalaridan tayyorlanadi. Quritish plitalari ikki turga bo’linadi: tekis yuzali va maxsus shaklga ega bo’lgan yuzali (o’zaklarni joylashtirish uchun). Bu plitalarga qo’yiladigan asosiy talab - yengil vaznga ega bo’lish bilan bir qatorda mustahkamligining yuqori bo’lishidir. Quritish plitalari harorati turli holatida ishlatiladi. Shuning uchun ular shaklini va o’lchamlarini saqlab turishi qiyin. O’zaklardagi gazlarning chiqib ketishi uchun plitalarda teshiklar qilinadi. Quritish plitalari ham asosan alyuminiy qotishmalaridan tayyorlanadi. O’zaklarda ventilyatsion ariqlarini hosil qilish uchun ventilyatsion plitalardan foydalaniladi. O’zakdagi ventilyatsion ariqlar aniq joyda bo’lishi talab etiladi. Bitta o ` zak ventilyatsion kanalining boshqa o’zak ventilyatsion kanaliga mos kelmasligi butun ventilyatsion tizim ishini buzadi. Shunga ko’ra har bir ventilyatsion plita o ` zak yashigida vtulkalar yordamida markazlashtirilishi kerak. Shablonlar o’zak va qolip o’lchamlari va shaklni nazorat qilish uchun zarur. Undan tashqari bir necha o’zakni bir bog’lamga keltirish va qolipda o’zaklarning joylashishini tekshirish uchun shablonlardan foydalaniladi. 9 Qolip materiallari va aralashmalari Bir marta ishlatiladigan qum-gilli qoliplari, qolip aralashmalari, materiallarini qolip materiallari deb ataladi. Asosiy qolip materiallariga: qum (asosiy utga chidamli tarkibi), bog’lovchi modalar va maxsus xususiyatli qo’shimchalar kiradi. Ush bu dastlabki yangi materiallar va ishlatilgan qolip aralashmalarini qorishtirgichlarda texnologiyasi bo’yicha qolip va o’zak aralashmalari tayyorlanadi.

Qoliplovchi materiallar, qoliplar va o’zaklar suyuq metallni mexanik, issiqlik, kimyoviy ta’siriga duch kelishadi va ularga ko’p kriteriylar bo’yicha talablar qo’yiladi. Bu talablar quyidagi xususiyatlarga to’plangan: gidravlik, mexanik, issiqlik fizik (teplofizik) va texnologik 4jadval. Qolip aralashmalari hususiyati 4-jadval Guruhi Xususiyatlari Gidravlik Namlik G’ovaklik Gaz o’tkazuvchanlik Gaz hosil qilish Mexanik Qattiqlik Puxtalik: ‒ nam holatida ‒ mustahkamlangan holda ‒ qizitilgan holda ‒ o’ta qizdirish Issiqlik-fizikaviy Issiqlik o’tkazish Daraja o’tkazuchanlik Issiqlik sig’imi Texnologik Oquvchanlik Yopishqoqlik O’tga chidamlilik Zichlanish Namtortishlik Ishlovga moslik Yashovchanlik Chochilib ketish Kuyib yopishib qolish Urib chiqarilish Jadvalda keltirilgan xussusiyatlarni ahamiyatga ega, asosiylari quyidagi:

O’ tga chidamlilik – qolip aralashmalarini yuqori darajaga chidamlik berib quymakorlik qolipini yaxshi ishchi holda saqlash. Qolip aralashmalarini tanlashda quyiladigan qotishmalar darajasini hisobga olish kerak. Ayniqsa bu omil devori qalin bo’lgan quymalarni quyishda axamiyatga egadir, chunki bu holatda suyuq qotishmani ta’sir qiladigan vaqti ko’proq bo’ladi. Qoliplarni yuzasining darajasi qotishmalarni quyish darajasiga yaqinlashadi, bu sharoitda qolip aralashmasi yumshab va birikib qolishi mumkin. Ba’zi bir qotishmalarning suyuqlanish darajasi va qolip aralashmalarini o’tga chidamliligi 5-jadvalda keltirilgan. Qolip aralashmalarini qotishmalarni quyish darajasi hisobgaolingan holdagi o’tga chidamligi 5-jadval Qotishmani markasi Qotishmani suyuqlanish darajasi, 0 C O’tga chidamligi, 0 С 35Л po’lati 1500 1700 СЧ 20 cho’yan 1170 1500 Bronza 1080 1200 Аl – qotishmasi 600 800-900 Puxtalik – qolipni, yoki o’zakni tashqaridan ta’sirga buzilmasdan va geometrik o’lchovlarini o’zgartirmasdan chidamliligi. Qolip aralashmalarining puxtaligiga qo’yiladigan talab quymani tayyorlab olishda o’zgaradi. Qolipni konveyerda bir biriga urilishda, surilishda, ko’chirishda, cho’zilishida qolipning buzilmasligi va chidamliligi saqlanib qolishi va suyuq qotishmani qo’yishda statik, dinamik bosimga va suyuq metall issiqligini ta’siriga chidab berishidur. Nam xolatdagi qolip aralashmalarining puxtaligi qo’lda qoliplash uchun 0,05 n/ mm 2 , mashinada qoliplashga 0,05 dan to 0,1 n/mm 2 . O’zaklar uchun issiqlik va kimyoviy puxtalanishdan so’ng quymani qolipda qotishida va sovishi jarayonida

qolip aralashma yaxshi ishlovga mosligacha ega bo’lishi kerak, chunki quymalarda issiq va sovuq darzliklar xosil bo’lishi mumkin. Qoliplarda quymani ajratish jarayonida qolip aralashmalari quymadan oson va qulay ajralishi lozim. Urib chiqarish , yoki qoldiq puxtalik bu qolip aralashmasini quymadan ajralish xususiyatidir, qolip aralashmaslarini qoldiq puxtaligi (0,51) · 10 5 oshmasligi kerak. Teplofizik xususiyatlari . Quymakorlik aralashmalarini teplofizik xususiyatlari quyma va qolip o’rtasida issiqlik almashishini belgilaydi, chunki undan quymani qotishini tezligi va tuzilishi, mexanik xususiyatlari va qolipdan quymani ajratish vaktiga boqlikdir. Undan tashqari qolip va quyma o’rtasidagi issiqlik almashuvidan qolipni qizishini chuqurligi bog’likdir. Bunga bog’liq aralashmadagi komponentalarni aktivligini yo’qotishi va kerakli miqdorida uni yengilash (texnologik xususiyatlarini tiklash). Plastiklik – qolip aralashmasining deformatsiya bo’lishi va yuklanishi, kuchini ketganidan keyin deformatsiyani saqlash. Gaz hosil qilishlik – qolip aralashmasini suyuq metall quyganida gazlar chiqarish. Gazo ’ tkazuvchanlik – qolip aralashmasini gaz o’tkazish xususiyati. Namtortishlik – qolip aralashmalarini atrof-muhitdan namlikgi adsorbsiya qilish, unda ko’pincha zichlashtirilgan aralashmalarning mexanik xususiyatlari pasayadi (ayniqsa o’zak aralashmalarida). Yashovchanlik – qolip va o’zak aralashmalarini uzoq vaqti yaroqlilik xussusiyatini saqlash. 10 Qolip qumlari Qolip qumlarining asosi bu kremniyning dioksidi SiO 2 -remnezyom. Kremnezyom miqdori qumda qancha ko’p bo’lsa shuncha qumning sifati yaxshi. O’zak va qolip aralashmalarining mexanik xususiyatlariga, ayniqsa sovuq holda

qotadiganlarga, vodorodning ko’rsatgichi pH ta’sir qiladi; bu ko’rsatkich vodorod ionlarining manfiy logarifmi pH = (logH+). Neytral qorishmada pH+ va OH - bir xil pH=7, ishqorli sharoitiga N7, kislotaviy sharoitga pH<7. Toza qumlami pH ko’rsatkich 7ga yaqinroq. Kvarsning suyuqlanish darajasi 1713°C, o’tga chidamliligi qumni tozaligiga muvofiq 1500...1770°C, mos shkalasi bo’yicha qattiqligi 7. Kvarsni qizdirishda modifikatsion o’zgarishlar hosil bo’ladi: ß-kvars, oddiy darajada (20°C) o’zgarmaydigan, 573°C darajada ɑ kvarsga o’tadi. Bu o’zgarishlar kvarsni hajmi o’zgarishi bilan bog’liq va, tarkibiga bog’liq 0,86 ... 1,3%. Kvarsning hajmiy o’zgarishlari “ujimina” degan nuqsonlarga olib keladi [6]. Kvarts qumlari asosan o’tga chidamlilik tarkibi sifatida qolip aralashmalarida ishlatiladi, qumni to’ldiruvchi komponenti deb ataladi. ГОСТ 2138-91 bo’yicha kvars qumlari undagi gil miqdoriga muvofiq kvarsli (gil miqdori 2% gacha), ozg’in (gilni miqdori 2-12% gacha) va yog’lik (gil miqdori 12-50%) bo’linadi. Gil miqdoriga donachalari diametri 22 mkm yaqin bo’lganlari kiradi. Agarda bunaqa donachala miqdori 50% ko’proq bo’lsa, ular gillar sinfiga kiradi. Kvars va ozg’in qumlari, gil miqdoriga muvofiq, guruhlarga bo’linadi 6-jadval. Qumdagi gil miqdoriga muvofiq kvarsli va ozg’in qumlarning sinflarga bo’linishi 6-jadval Guruhi Gil miqdori, mas.%, qumda ko’p emas Kvarsli Ozg’in 1 0,2 4,0 2 0,5 8,0 3 1,0 12,0 4 1,5 5 2,0 --

Kremnezyom miqdoriga muvofiq kvarsli va ozg’in qumlarni sinflarga bo’linishi 7-jadval Kvars qumi Ozg’in qumi Guruhi Si0 2 , mos.% kam emas Ozg`in qumi gruppasi Si0 2 , mos.% kam emas K 1 99 T 1 96 K 2 98 T 2 93 K 3 97 T 3 90 K 4 95 - - K 5 93 - - Donachalarining bir xilligi bo’yicha qolip qumlari koeffitsiyenti 8-jadval Guruhi Birxillik koeffitsiyenti, % 0 1 80 oshiqroq 0 2 70-80 gacha 0 3 60-70 gacha 0 4 50-60 gacha 0 5 50 gacha Donachalarini o’rtacha o’lchovi bo’yicha ozg’in va yog`lik qumlarni sinflarga bo’linishi 9-jadval Guruhi Donachalarini o’rtacha o’lchami mm 01 0,14 gacha 016 0,14 – 0,18 gacha 02 0,19 – 0,23 gacha 025 0,24 – 0,28 gacha 03 0, 28 oshiq Kremnezyom miqdoriga muvofiq qumlari guruhlarga bo’linadi 7jadval. Donachalarining birxilligi bo’yicha guruhlarga 8-jadval, kvars, org’in va yog’liq

qumlarni donachalarini o’rtacha o’lchoviga qarab 9jadval va siqilishdagi puxtaligiga muvofiq yog’liq qumlar sinflarga bo’linishi keltirilgan 10-jadval. Siqilshdagi puxtaligicha muvofiq yog’liq qumlarini sinflarga bo’linishi 10-jadval Guruhi Nam xolatidagi siqilishdagi puxtaligini, n/mm 2 Ж 1 0,08 oshiq Ж 2 0,05-0,08 Ж 3 0,05 gacha Qolip qumlarining ГОСТ 2138-91ga muvofiq quyidagi markalanishi belgilangan 3K 3 O 2 · O2. Bu yerda jadvalga muvofiq kvars qumi, gilni miqdori 3-guruhida 1%; jadvalga muvofiq kremnezyom SiO 2 miqdori К З -97% kam emas. Qum donachalarining birxilligi O2 guruhida jadvalga muvofiq 70-80% va oxirgisi O2 - bu qumda eng ko’p O2 elakda qolgan qum, uning donachalari o’lchovlari 0,19 - 0,23 mm. Keyingi qum markasi Ж 201, bu yog’lik qum, uning nam holatidagi siqilishdagi puxtaligi 0,05-0,08 n/mm 2 gacha va 01 elakda qoladigan qum donachalari o’lchovi 0,14 mm gacha. Ozg’in qum markasi 2 Т 3 ·О 16. 11 Qolip gillari O’tga chidamli gillar bu kaolinit gillari ( ГОСТ 3226-93) va chidamligi pastroqligi bentonit gillari ( ГОСТ 28177-89). Kaolinit gillarni sinflarga bo’linishi 11-jadvalda bentonit gillarni kimyoviy, minerologikko’rsatkichlari 12-jadvalda keltirilgan. Kaolinit gillarining sinflarga bo’linishi 11-jadval Ko’rsatkichi ГОСТ 3226-93 muvofiq normal ko’rsatkichi

Baland O’rtacha Past A1 2 0 3 miqdori. mass,% 33,0 oshiq 28,0-33,0 23,0-28,0 Temirning Fe 2 0 3 o’tqazgandagi miqdori, mass,% 3,0-4,5 1,5-3,0 1,5 ko’p emas *p.p. t,mas,% 14,0-18,0 10,0-14,0 10,0 ko’p emas Kolloidligi, mas,% 20,0 14,0-20,0 8,0-14,0 Almashuv kationlarining konsentratsiyasi. mg- ekv/100 g, quruq gilniki 25,0 15,0-25,0 7,0-15,0 * - kuydirishdagi yo’qotishlari Fizik-mexanik xususiyatlariga muvofiq gillar ГОСТ 3226-93 markalarga bo’linadi (13-jadval), keltirilgan markalarda P-puxta; S-o’rta puxtalikka ega; M-past puxtalikka ega; 1-raqam yuqori bog’lovchi xususiyatli; 2-o’rtacha bog’lash xususiyatli; 3-past bog’lovchi xususiyatli. Bentonit gillari. Bentonit gillariga qo’yiladigan talablar ГОСТ 28177-89 muvofiq belgilangan. Gillarning kimyoviy - mineralogik ko’rsatkichlari 14-jadvalda keltirilgan. Montmorillonit (A1 2 O 3 4SiO 2 nH 2 OmH 2 0) bentonit gillarining asosiy minerali hisoblanadi (suyuqlanish darajasi 1250...1300ºC). Montmorillonit mineralining kimyoviy tarkibi o’zgarib turadi. Montmorillonit yumshoq material va ko’k, yashil, pushti ranglarga egadir. Montmorillonit 1000 ºC qizdirilsa undan 18% suv ajraladi, 500700ºC daraja orasida konstitutsion namligini va suvda bo’rtish (nabuxanie) xussusiyatini yo’qotadi. 730...850 ºC darajada uning kristallik panjarasi buziladi va montmorillonit amorf materialga aylanadi. Muskovit (K 2 O 3 A1 2 O 3 6Si0 2 2H 2 O) - gidroslyudalar qatoriga kiradi.

Gidroslyuda gillari aslida slyudaning kaolinitga parchalanish materialidir. Muskovitning kristallik panjarasi montmorillonit panjarasiga o’xshaydi. Bu suvning molekulalari o’rniga paketlari orasida kaliy ionlari joylashgan. Fizik-mexanik ko’rsatkichlariga qarab bentonit gillari nam holatdagi puxtaligi bo’yicha 3 sinfga bo’linadi (13-jadval): Puxta - P - siqilishdagi puxtaligi 0,09 n/mm 2 kam emas o’rtacha; Puxtalik S - 0,07 n/mm 2 va M - kam puxtalik, puxtaligi 0,05 n/mm 2 . Bentonit gillarining kimyoviy-mineralogik ko’rsatkichlari 12-jadval Ko’rsatkichi ГОСТ 28177-89 dagi normasi Bentonit gillarining kimyoviy-mineralogik ko’rsatkichlari Gilning miqdori, mas,%: montmorillonit, kam emas 30,0 CaCO 3 hisoblangan karbonatlar, ko’p emas, sulfidli oltingugurt temirni Fe 2 O 3 ga hisoblaganda 10,0 0,3 12,0 Almashuv kationlarini, mg-ekv/100 g quruq gilda, kam emas 30,0 Kolloidlik, mas %, kam emas 10,0 Namtortishligi, yed (ko`rsatuvchi raqami) ko’p emas 1,0 14-jadvalda kimyoviy-mineralogik ko’rsatkichlariga muvofiq bentonitlarning sinflarga bo’linishi. Bentonit gillarining kondensatsiya zonasidagi puxtaligiga muvofiq 4- guruhga bo’linadi: 1-guruh yuqori bog’lovchi xususiyatli gillarni o’z ichiga oladi (0,0028 n/mm 2 kam emas); – bog’lovchiligi (0,002 n/mm 2 kam emas);

– o’rtacha bog’lovchi (0,015 n/mm 2 kam emas); – past bog’lovchi (puxtalik kursatgichi ko’rsatilmaydi. O’tga chidamli gillarning fizik-mexanik xususiyatlari va markalari 13-jadval Markasi Siqilishda puxtalik chegarasi, n/mm 2 , ГОСТ 3226- 93 Gilning nam holatida Quruq holatdagi gil P1 0,050 0,32 P2 0,050 0,25 P3 0,050 0,15 Cl 0,035 0,35 C2 0,035 0,25 C3 0,035 0,15 Ml 0,02 0,35 М2 0,02 0,25 М3 0,02 0,15 Termokimyoviy chidamligiga muvofiq gillar bo’linadi: T 1 - yuqori chidamli, ko’rsatkichi 0,6; T 2 - o’rtacha chidamli, ko’rsatkichi 0,3; T3 - past chidamli, ko’rsatkichi yozilmaydi. Gillarning markalanishi va fizik-mexanik xususoyatlari (13-jadval) keltirilgan. Masalan С IT 2 - nam holatida o’rtacha puxtalikka ega va termokimyoviy chidamliligi bo’yicha o’rta chidamligan, puxtalik ko’rsatkichi 0,3 kam emas. Qolip aralashmalariga gilni qo’shish usullari . Gilni aralashmadagi kukun sifatida va suvli suspenziya sifatida qo’shiladi, ko’proq birinchi varianti ishlatiladi. Qum- gilli aralashmalarga qo’shiladigan maxsus qo’shimchalar. Bular ichiga kiradi:  qolip aralashmaning kuyishiga qarshi;

 namligini qum-bentonit aralashmalarida stabilizatsiya qilish uchun qo’shimchalar;  ujimina nomli nuqsonlarni kamaytirish uchun;  aralashmalarning oquvchaligini oshirishga;  quruq aralashmalarning ishlovga mosligini oshirish uchun. Quymakorlikda ko’proq ishlatilnadigan bog’lovchi moddalarning sinflarga bo’linishi 15-jadvalda keltirilgan [5]. Kimyoviy - mineralogik ko’rsatkichlariga muvofiq qoliplash bentonit gillarining sinflanish belgilari [6]. 14-jadval Ko’rsatkichi ГОСТ 28177-85 muvofiq normasi Gildagi miqdori, mas % Montmorillonitni: 70 oshiqroq Yuqori 50-70 o’rtacha 30-50 Past 2 gacha CaCO 3 hisoblangan karbonat: 2-5 Past 2 gacha O’rtacha 2-5 Yuqori 5-10 Sulfidli oltingugurt 0,4 gacha Yuqori 0,2-0,3 Past 0,2 gacha Temirni Fe 2 O 2 hisoblaganda Past 4 gacha O’rtacha 4-8 Yuqori 8-12 Almashuv kationlari konsentratsiyasi, mgekv/100 g Quruq gil Yuqori 80 oshiq O’rtacha 50-80 Past 30-50 Kolloidlligi, mas %

Yuqori 80 O’rtacha 40-80 Past 10-40 Namtortishlik, raqam Yuqori 6,5 O’rtacha 5,1-6,5 Past 1-5

Bog’lovchi moddalarning sinflarga bo’linishi 15-jadval Materialni gruppasi Solishtirma zichligi 10 5 Pa% A – sinfi B – sinfi D – sinfi Qotish tasnifi Bog’lovchi modda Qotish tasnifi Bog’lovchi modda Qotish tasnifi Bog’lovchi modda I > 5 Asl holiga kelolmaydigan A-l o’simlik yog`i, olif, tabbiy olif, P. PT, PTA: sintetik chaqichilar, fenolofuranli karbamid furanli, Asl xoliga kelolmaydigan B-l sintetik karbamidofuranli karbamidofuranli chakichlar M-19. 62 Asl holiga kelolmaydi gan B-l Suyuq shisha II RSF-30 10 OF 1) PK 104,SF-011, FF, 1F FF1FM, FF-1 SM, FF 65S UKS-L M.3 KFJ, VK-1, VR-1. BS 40 furitol 107.125, KF-65 III 3-5 Oraliqda A-2 CHGU, КО, UCK Oraliqda B-2 CP, CBKVC dekstrin B-2 IV <3 Holiga qaytadigan А-3 ДП, БТК Holiga qaytadigan B-3 lingosulfat (LCT) patoka, gidrolmelyassa Holiga qaytadigan B-3 Sement qolip gili

12 Qolip aralashmalari 16 - jadvalga muvofiq qolip va o’zak aralashmalari bo’linadi: a) ishlatiladigan bog’lovchi moddani tabiatiga qarab qum-gilli, qum- yog’li, suyuq shishali, sintetik chaqichlari yordamida tayyorlanganlar, qum- sementli va boshqalar; b) puxtalikni berish xususiyatiga muvofiq nam holatida ishlatish uchun, ochiq havoda kimyoviy reagentlar bilan reaksiyaga kirganda qotadigan, yoki gazsimon materiallar bilan ishlov berganda qotadigan, qizitilgan о ’zak yashiklarda qotadigan, d) qoliplashdan oldin aralashmaning fizik holiga qarab: plastiksimon, chochiladigan, suyuq, yoki yengil siljiydigan aralashmalar; e) qolipga quyadigan qotishmaning turiga qarab: po’lat, cho’yan, rangli qotishmalar uchun aralshmalarga [6]. Quyadigan qotishmalar darajasi qancha baland bo’lsa, shuncha sifatli qum va termo-chidamli bog’lovchi modda bo’lishi kerak. Qolip aralashmalarning tarkibi olinadigan quyma qotishmasiga, quyish haroratiga, oksidlanishga moyillik xususiyatiga hamda qanday qolipga (quruq yoki nam holatdagi qolipga) quyilishiga qarab tanlab olinadi. Qolip aralashmalari ishlatilishi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: cho'yan quymalari uchun, po’lat quymalari uchun, rangli qotishmaning quymalari uchun. Qoliplash usuliga qarab: nam holatida qoliplash uchun; quritilgan holatida qoliplash uchun. Ishlatilishiga qarab: birlamchi, to’ldiruvchi va qoplovchi aralashmalarga bo’linadi. Ко ’pincha quymalarni qoliplash uchun ishlatiladi, tarki quymani vazni, devorini qolipligiga qarab tuziladi. Qum-gilli qolip aralashmalari qolip aralashmasi, o’zak aralashmasi, to’ldiruvchi aralashma, qoplovchi va umumiylarga bo’linadi. Undan tashqari qolip

aralashmalari nam holatda ishlatiladigan, quritilgan holatda ishlatiladigan, o’zak aralashmalari va boshqalarga bo’linadi. 17, 19-jadvallarda po’lat, cho’yan qotishmalari va nam holatda ishlatladigan aralashmalar tarkibi keltirilgan [7]. Qolip aralashmalarining turi, holati va qotish xususiyatiga muvofiq sinflarga bo’linishi 16-jadval Aralashmanin g turi Aralashmaning holati Aralashmaning kategoriyasi (qolip va o’zaklarni qotish xususiyatiga muvofiq) Aralashmaning ishlatilinishi Plastiksimon Qotirilmaydigan O’rtacha va yirik qolip va o’zaklar uchun Issiqlik ta’sirida qotadigan Qum-suyuq shishali Plastiksimon Havoda qotadigan qolip va o’zaklar uchun Issiqlik ta'sirida qotadigan qum-gilli qolip Kimyoviy usulida

qotiriladigan O’zi qotadigan Suyuq Issiqlik ta’sirida qotadigan Yirik qolip va o’zaklar uchun O’zi qotadigan Qum- chaqichli (smolаli) Chochilma Issiqlik ta’sirida qotadigan Qoplamli o’zak va qoliplar uchun Plastiksimon Issiqlik ta'sirida qotadigan qotadigan Kichik o’zaklar uchun O’zi qotadigan Mayda, o’rta va yirik Issiqlik ta’sirida qotadigan O’zaklar uchun Suyuq Issiqlik ta’sirida qotadigan O’zi qotadigan O’rtacha o’zaklar uchun O’zi qotadigan Qum-sulfitli Plastiksimon Issiqlik ta’sirida qotadigan Mayda o’zaklar uchun O’zi qotadigan O’rtacha o’lchamli qoliplar uchun Issiqlik ta'sirida qotadigan o’zi qotadigan O’zi qotadigan Qum-sementli Plastiksimon suyuq O’zi qotadigan Yiriq qolip va o’zaklar uchun Qum-yog’li (o’zaklar uchun) Plastiksimon Issiqlik ta’sirida qotadigan Mayda va yirik o’zaklar uchun

Po’lat quymalari uchun qum-gilli qolip aralashmaning tarkibi va xususiyati [11]. 17-jadval № Quymalar tasnifi Qolip aralashmasining tarkibi,% Aralashmaning xususiyati,% Puxtaligi 10 5 Pa Nam holatida ishlatiladigan aralashma 1 500 - 25-50 50-75 - 02 10-12 4-5 70 0,4-0,6 Quritilgan holda ishlatiladigan qolip aralashmasi 2 500 50 50-90 10-50 - 02 12-15 6-8 80 0,5-0,7 1,0 3 500 50 70-80 - 20-30 0,2; 0315 7-12 6-8 50 0,6-0,8 1,5 4 500 50 70-80 - 20-30 02; 0315; 04 7-12 6-8 50 0,5-0,8 1,5 Cho’yan quymalari uchun namunaviy qum-gilli qolip aralashmasining tarkibi va xususiyatlari 18-jadval Quymaning massasi, kg Devorning qainligi, mm Yangi qum va gil Ishlatilgan ralashma M arshallit Qum donachalarini tarkibi Gilning umumiy miqdori, % Namligi, % Gaz o‘tqazuvchanligi

№ Quymalarrni tasnifi Birlamchi aralashmani tarkibi, % Qoplam aralashmani tarkibi, % Qoplam aralashmani xususiyatlari Nam holatda ishlatiladigan qolip aralashmasi 1 200 gacha 25 gacha 5-7 93-95 0,5- 0,7 25-35 65-75 3-5 - 016 8-10 4,0- 5,5 35-60 0,3- 0,5 2 200 gacha > 7-8 92-98 0,8- 1,0 35-40 60-65 4-5 - 02 8-10 4,0- 5,5 45-70 0,3- 0,5 Nam holatida mashinada qoliplash uchun qum - gilli aralashma [6]. 19-jadval Zilashtirish usuli quymalarni tasnifl. Silkitish yoki bir muncha Aralashmani tarkibi, % Fizik-mexanik xususiyati Silkishdagi puxtaligi 10 5 Pa Quymani massasi, kg Devorni qalinligi mm Yangi materiallar ( ) qumgil Ishlatilgan aylanma aralashm a Tosh ko‘mir changi Yangi materiallar (qum-gil) Ishlatilgan aylanma aralashma Tosh qo‘mir changi Kipik va boshqalar Qumni donachalarini tarkibi Gillni umumiy miqdori Namligi,% Nam xolatidagi gaz o‘tkazuvchanligi Puxtaligi 105Pa

presslab titratish (mayda va o’rta vaznli) Silkitish, silkitish bilan bir muncha presslash (mayda va o’rtacha vaznli quymalar) Ishlatilingan qotishma turi Ishlatilgan aralashma Yangi qum Bentonit Tosh ko‘mir changi Boshqa qo‘shimchalar Zax o’tkazuvchiligi Namligi Nam xolatida Quritilgan xolda 95.1 90-92 K02 4.0 K016 K02 65, -8.0 02, -03, 3-4 06, 0 02 , -0 03 , LST USK 0,5 -20, 06, -075 , 05, -07, 3-6 4-7 >110 >110 35, 35, -45, Cho’yan quyma Po’lat quyma

Iqtisodiy jihatdan quymalarni nam qoliplarga quyish samaradorliroqdir, ammo bunda yuqori sifatli quyma olish imkoniyati yo’q. Nam qoliplardan quyma olishda quyidagi uch ko’rsatkich katta ahamiyatga ega: 1) mustahkamlik; 2) gaz o’tkazuvchanlik; 3) namlik darajasi. Aralashma tarkibidagi gil miqdorining kam bo’lishi uning gaz o’tkazuvchanligini va namlik darajasining pastligi mustahkamlikni oshiradi. Bunday aralashmalarning tarkibida 7 - 12% miqdorida 1- navli nam holatda mustahknm bog’lovchi xususiyatiga ega bo’lgan gil bo`lishi kerak. Aralashmalaning namligi 4 - 6% dan oshmasligi kerak. Bunday aralashmalarda montmorillonitli (bentonitli) gildan 34% miqdorida foydalanilishi kifoya qiladi. Quruq holatdagi qoliplardan quymalar olishda aralashma tarkibiga 16% gacha gil qo’shiladi. Bunda quruq holatda mustahkam bog’lash xususiyatiga ega bo’lgan birinchi sinfdagi gildan foydalaniladi. Aralashmaning namligi ham 5 —9% ga yetkaziladi [8]. Qolipga quyiladigan metall hususiyatiga ko’ra qolip aralashmasi turli xildagi qum va gildan tayyorlanadi. Po’lat quymalari olishda (quyish harorati ~1500°C) termik mustahkamlikdagi gildan foydalaniladi. Kvars qumi va gilning aralashmasini sintetik aralashma deyiladi. Ular yuqori olovbardoshlilik va gaz o’tkazuvchanlikka ega. Bunday aralashmalarni katta hajmdagi cho’yan quymalar olishda qo’llasa bo’ladi. Lekin cho’yanning quyilish harorati 1300°C yuqori bo’lgani sababli, gil esa o’rtacha olovbardoshlilika ega bo’lsa kifoya. Cho’yandan olinadigan mayda quymalar hamda rangli metall quymalari uchun kvars qumi o’rniga II sinfidagi gilli qumlardan foydalaniladi. Gilli qumlardan tayyorlangan aralashmalar tabiiy aralashmalar deyiladi. Sintetik aralashmalarga nisbatan tabiiy aralashmalarning olovbardoshliligi va gaz o’tkazuvchanlik qobiliyati pastroq bo’ladi. Ammo tabiiy aralashmalar ancha arzon bolgani sababli, ularni imkon qadar ko'proq qo’llash zarur. Aralashmalar tarkibiga (kuyishni kamaytirish va moyilligini oshirish uchun qo’shilgan qo’shimchalar) miqdoriga ko’ra bir- biridan farq qiladi. Aralashmalar umumiy, tashqi yuza uchun va to’ldiruvchi bo’ladi. Katta miqdordagi ishlab chiqarishda umumiy

aralashmalardan foydalaniladi. Donabay va kam miqdordagi katta hajmga ega bo’lgan quyma ishlab chiqarishda ikkita - tashqi yuza uchun va to’ldiruvchi aralashmalardan foydalaniladi. Tashqi yuza uchun bo’lgan aralashmani model yuzasiga solib, qolipning qolgan qismini to’ldiruvchi aralashma deb ataladi. Qolipning suyuq metall bilan toldirilish paytida tashqi yuza uchun bolgan aralashma suyuq metall bilan bevosita muloqotda va yuqori harorat gidravlik zarba ta’sirida bo’ladi. Shuning uchun tashqi yuza uchun ishlatiladigan aralashmaning fizik-mexanik xossalari yuqori bo’lishi kerak. Bu esa tarkibiga katta miqdorda yangi ashyo (qum va gil) qo’shish orqali amalga oshiriladi. To’ldiruvchi aralashmalar metall ta’siridan holi, shuning uchun ularga faqat gaz o’tkazuvchanlik va mustahkamlik bo’yicha talablar qo’yiladi. To’ldiruvchi aralashmalarga yangi ashyolar qo’shilmaydi. Umumiy aralashmalar yuqori xossalarga ega bo’lishi kerak. Ular tashqi yuza aralashmasi singari suyuq metall bilan bevosita ta’sirlanishda bo’ladi. Umumiy aralashmada yangi ashyo (qum va gil) butun hajm bo’yicha teng taqsimlanadi. Shuning uchun aralashmaning yangi ashyo bilan boyitilishi tashqi yuza uchun aralashmalarga nisbatan 2-5 barobar kam bo’ladi. Aralashmaning yangi ashyo bilan boyiti1ish darajasi qolipga quyilgan metall harorati va miqdoriga bog’liq. Shuningdek, quyma olishdagi aralashmalarning tabiiy yo’qolishi (kuyish, to’kilish) aralashmaning boyitilish miqdorini belgilashda e’tiborga olinadi. Sovuq holatida qotadigan aralashmalar (XTS – aralashmalar). Bu aralashmalarda modda sifatida KF – J, BS – 40, RSF – 3010, SFJ – 3040, FF – 65, FF – 65S, KFF – L, PFS va boshqalar qo’llaniladi; katalizatorlar sifatida, benzosulfokislota (BSK), paratoluolsulfokislota (PTSK) [7]. Bu aralashmalar mayda – o’rtacha va yirik qoliplar va o’zaklar uchun ishlatiladi. Bu aralashmalarda boyitilgan qumlar ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan chaqichlarni kuchli kislotalar bilan aralashtirilsa qotishi mumkin. Sintetik saqichlarda tayyorlangan gazsimon katalizatorlar bilan puflaganda o’zi qotadigan qumli aralashmalar.

Gazli katalizatorlar CO 2 gazni yoki suyuqlikar (ominlar, metilformitlar, qaynash darajasi 29…90 0 C) ular osongina ketadi. O’zak yashigini o’lchovlari 1200x1200 mm, o’zakni og’irligi 1-300 kg gacha. Bu aralashmalarni yo’nalishida С old-box-amin-protsess ancha rivojlangan. Bu jarayonda bog’lovchi moddaning sarfi 1,2 – 1,8%, katalizator (amin) sarfi 0,2 – 1,5 g/kg. Ko’p seriyali va massali quymalar ishlab chiqarishda gazsimon katalizatorlar yordamida qotadigan aralashmalar (XTS) eng ko’p tarqalgan.

O’zak aralashmalari tarkibi va xossalari [9] 20-jadval Aralashma tarkibi Mustahkamlik chegarasi Yangi ashyolar Bog’lovchilar Suvsiz guruh A-1 A- 2 A-3 I - 100 - 1,2- 1,5 - - 02 A 2,0 gacha 130 2-3 0,03-0,06 7-10 200- 220 II - 97 3 - 1.5 - 2 - 2,0- 4,05 02A 3-5 100 3-4 0,06-0,1 5-7 200- 220 III - 96- 97 3-4 - - 2,0- 4,0 2,5-3,5 02A 3-6 100 3,0- 4,5 0,10-0,16 3,5-6,0 220- 240 IV 0-40 56- 95 4-9 - - - 2.0-3,0 02 A 0315 В 5-9 70 4,0- 5,5 0,15-0,25 2,0-3,0 160- 180 O‘zak sinfi Zarraviy tarkibi Gilli tashkil etuvchilar, % Nam holatdagi gaz o‘tkazuvchanligi Namlik, % Quritish harorati Ishlatilgan aralashma Nam holatda cho‘zishdagi Quruq holatda cho‘zishdagi Kvars qumi gil Spirtli sulfide bardasi, ( zichligi 1 27 , g/sm3)

V 20- 60 33- 70 7-10 - - - 0,0-3,0 02A 031 5A 7-10 70 5,0- 6,0 0,20-0,35 0.8-1,5 160- 180 Izo h V sinf o’zak aralashmalariga 0,3% miqdoricha qipiq qo’shiladi.

13 O’zak aralashmalari O’zak aralashmalariga qolip aralashmalariga nisbatan gaz o’tkazuvchanlik, mustahkamlik, moyillik va alangabardoshlilik bo’yicha yuqoriroq talablar qo’yiladi. Qolipga metall quyish davrida o’zaklar katta termik va mexanik ta’sir ostida qoladi. O’zak aralashmalarining tarkibi va xossalari uning qolipdagi joylashuviga, shakliga va quyilayotgan qotishma turiga ko’ra tanlab olinadi (20- jadval). O’zaklar 5 sinfga bo’linadi [10]: I sinf o’zaklariga murakkab shaklga ega va ko’ndalang kesim yuzasi kichik bo’lgan o’zaklar kiradi. Qolip ichida o’zaklar suyuq metall bilan har tomonlama muloqotda bo’lib, quymada ingichka devorchalar hosil qiladi. Bu sinfdagi o’zaklar ozgina miqdorda bog’lovchilar qo’shilganida ham (asosiy A sinfdagi birinchi guruh A - 1) quritilgan holdagi mustahkamligi yuqori bo’lishi kerak. II sinf o’zaklari juda ingichka qovurg’aga ega bo’lib, o’zi katta hajmga egadir. Bu o’zakning ko’p qismi metall bilan bevosita muloqotda bo’ladi. Ular quymalarda yuqori talablarga javob beruvchi yupqa yuzalar hosil qiladi. Aksariyat hollarda bu yuzalarga ishlov berilmaydi yoki qisman ishlov beriladi. Bu sinfdagi o’zaklar quritilgan holatdagi yuqori mustahkamlikka ega bo’lishi kerak, bunga esa bog’lovchi ashyolarning sarfini hamda gaz o’tkazuvchanligini oshirish yo’li bilan erishiladi. Shuning uchun bu o’zaklarda A sinfdagi ikkinchi guruh bog’lovchilari (A - 2) qo’llaniladi. O’zaklarning nam holatdagi mustahkamligini oshirish uchun oz miqdorda gil va suvli bog’lovchilar qo’shiladi. III sinf o’zaklari - turli xildagi markaz o’zaklari bo’lib, ular mas’uliyati yuqori, lekin ishlov berilmaydigan yuzalar olish uchun qo’llaniladi. Bu o’zaklar nam va quruq holatlarda o’rtacha mustahkamlikka

ega bo’lib, yuzasining mustahkamligi yuqori bo’lishi kerak. Bunday ko’rsatkichlarga aralashmaga A sinfidagi uchinchi guruh bog’lovchilarini (A - 3) qo’shish bilan erishiladi. O’zakning nam holatdagi mustahkamligini ta’minlash uchun aralashmaga gil hamda suvli bog’lovchilar qo’shiladi. IV sinf o’zaklari oddiy shaklga ega bo’lib, ishlov beriladigan ichki va tashqi yuzalar hosil qiladi. Aralashmada В va D sinfdagi suvli bog`lovchilar qollaniladi. V sinf o’zaklari - bu katta hajmdagi o’zaklar bo’lib, ular katta hajmdagi quymalarda ichki yuza hosil qilish uchun qollaniladi. Bu o’zaklarda asosiy bog’lovchi sifatida gil ishlatiladi, chunki bu o’zaklarda harorat o’zgarishi kam bo’lib, undagi organik ashyolar yorilib - parchalanib ketmaydi. O’zakning egiluvchanligini oshirish uchun ularga qipiq qo’shiladi. Mis, alyuminiy, magniy va rux asosidagi rangli qotishmalardan quymalar olish uchun aralashmalarda mayda donali qumlardan foydalanish kerak; III—IV sinfdagi o’zaklar uchun gil va kvars qumlari o’rniga gilli qumdan foydalanish mumkin. Magniy qotishmalaridan quymalar olishda o’zak aralashmalariga maxsus qo’shimchalar (0,5 - 1,0% oltingugurt va 0,25 - 0,5% bor ishqori) qo’shiladi. Bu qo’shimchalar magniyning oksidlanishi va alangalanishining oldini oladi. Murakkab bo’lmagan quymalar olishda o’zak aralashmalari tarkibidagi kvars qumi o’rniga KP sinfdagi qumlardan foydalanish mumkin. Ishlatiladigan bo’yoqlar tarkibiga uning qavat-qavat bo’lib ketishini kamaytiruvchi alangabardosh bog’lovchi va maxsus qo’shimchalar qo’shiladi. Bo’yoqlarga qo’shiladigan alangabardosh ashyolar (to’ldiruvchilar) quymaning qotishmasiga qarab olinadi. Masalan; po’lat quymalari uchun - changsimon kvars; cho’yan quymalari uchun - grafit yoki grafitli koks va changsimon kvars aralashmasi; rangli qotishmalardan quyma olish uchun esa talk ishlatiladi.

Bo’yoqlarga 3 - 10% miqdorida В sinfidagi bog’lovchilar qo’shiladi. Ularda erituvchi sifatida suv ishlatiladi. Eritmaning qovushqoqlik darajasini oshirish maqsadida 3.5% miqdorida montmorillonit gili qo’shiladi. Bu gil bo’yoqdagi kuyishga qarshi bo’lgan qo’shimcha kukunning cho’kindi bo’lib qolishining oldini olish bilan bir qatorda, bo'yoqning oksidlanib qolishiga qarshi himoya vazifasini ham bajaradi. Shu maqsadda bo’yoq tarkibiga 0,5% miqdorida texnik sovun qo’shsa ham bo’ladi. Ishlab chiqarish korxonalarida sirkon asosida tayyorlangan bo’yoqlardan keng foydalaniladi. Quritilgan qolip va o’zaklar yuzasiga bo’yoq purkalganidan so’ng, ular yana quritilishi kerak. Bu jarayonni qaytarmashk maqsadida bo’yoqlarni qolip va o’zaklar yuzasiga issiqlik davrida purkash lozim. Shu maqsadda bo'yoqlarga suv o ` rniga yengil parlanuvchi suyuqlik (spirt va boshqa) qo’shiladi. Bunday bo’yoqlarning tannarxi yuqori bo’lgani sababli, ular faqat mas’uliyatli quymalar olishda qo’llaniladi. 14 Qolip va o’zak aralashmalarini tayyorlash Qolip aralashmalari uch bosqichda tayyorlanadi: 1. Yangi qolip ashyolarini tayyorlash; 2. Ishlatilgan aralashmalarni tayyorlash; 3. Tayyorlangan ashyolardan aralashma tayyorlash. Qumlarni tayyorlash. Omborxonaga kelgan qumlarning namligi turlicha bo’lgani sababli ular 250°C haroratda quritiladi. Qumlar havo oqimida ishlovchi barabanli pechlarda quritiladi.Quritish avvalida qum 4 mm diametrli tirqishlarga ega bo`lgan panjarada joylashtiriladi. Tirqishlarning umumiy yuzasi panjara yuzasining 10% ni tashkil etadi. Panjara ustida joylashtirilgan qumning qalinligi 400-450 mm bo’lib, yonish mahsulotlari shu qum joylashgan taglik ostiga yo’naltiriladi. Yonish mahsuloti bo’lgan gazning harorati 1000°C bo’lib, uning bosimi 400 mm

suv ustuniga teng. Bu bosim qumni panjaradan ko’tarishga va qum zarralarining tartibsiz harakatlanishiga kifoya qiladi. Qum zarralarining bunday tartibsiz harakati go’yo qaynar buloqqa o’xshagani uchun bu jarayonni qaynar buloq usuli deyiladi. Bu jarayonda qum zarralari bilan yonish mahsuloti o’rtasidagi issiqlik almashinuvi juda intensiv kechadi. Natijada qum zarralarining harorati bilan chiqib ketayotgan gazlarning harorati o’zaro teng bo’lib, 100— 120°C ni tashkil etadi. Rezervuarning shakli konussimon qilib bajarilishi qum zarralarining harakat tezligini susaytiradi. Changsimon zarralar gaz oqimi bilan chiqib ketadi. Quritilgan qum uzluksiz ravishda tarnov orqali transporterga tushadi. Bunday qurilmalarning ishlab chiqarish quvvali 10 t/soat ni tashkil etadi. Quritilganidan keyin qum normal haroratgacha (20°C) so- vitilib, elakdan o’tkaziladi. Elash jarayoni yassi, barabansimon yoki konussimon elaklar yordamida amalga oshirilib, uiarning tirqishlari 3 - 5 mm o’lchamga ega. Gillarni tayyorlash. Gillar ham quritiladi va maydalanadi. Montmorillonit gillari 120°C da, qolgan gillar esa 200~250°C da quritiladi. Quritish uchun asosan baraban pechlaridan foydalaniladi. Quritilgan gillar ikki bosqichda maydalanadi: avval dag’al holatgacha (o’lchami 15 - 25 mm gacha) keyin esa sharli, bolg’ali yoki yulduzli tegirmonlarda 0,1 mm o`lchamgacha maydalanadi. Shundan keyin gillarni qumlarni tozalash elakdan o’tkaziladi. Qolip aralashmalariga gilni kukunsimon holatda emas, balki suspenziya holatida qo'shgan afzal. Aralashma tarkibi 45—60 miqdor, suvi 35 - 40 miqdor gildan iborat bo’lishi tavsiya etiladi. Suspenziya tayyorlashda sharli tegirmon, lopastli aralashtirgich yoki begundan foydalaniladi. Tayyor suspenziya qolip aralashmasi tayyorlanadigan bo’limga quvur orqali yoki maxsus idishlarda uzatiladi. Qolip va o’zak ashyolarini tayyorlashda gil kukuni o’rniga suspenziyadan foydalanishning quyidagi afzalliklari mavjud:

1. Gilning bog’lovchilik xususiyatining ortishi tufayli uning sarfi 30% ga kamayadi. 2. Gilni kukun holatiga olib kelish uchun zarur bo’lgan maydalash, quritish va elash jihozlariga ehtiyoj bartaraf etiladi. 3. Gilni quritish uchun yonilg’iga ehtiyoj yo’qoladi. Lekin shuni ta’kidlab o’tish lozimki, suspenziyadan foydalanishda 1% miqdordagi gil uchun 1,5% miqdorda suv qo’shilishi kerak. Bu esa aralashmaga qo’shiladigan ba’zi tashkil etuvchilar uchun yo’l qo’yib bo’lmaydigan miqdordir. Ko’mir kukunini tayyorlash. Ko’mir kukuni ham gil kukuni tayyorlanadigan maydalash jihozlarida tayyorlanadi. Yangi ashyolarning qolgan qismini (bog’lovchilar, changsimon kvars va boshqalar) quyuv sexlariga tayyor holatda yetkazib, ularni tayyorlash uchun maxsus jihozlarga xojat yo’q. Ishlatilgan aralashmalarni tayyorlash. Qoliplardan ajratib olingan aralashmalarga qaytadan ishlov berilib, aralashma tayyorlash bo’limiga uzatiladi. Quruq qoliplardan ajratib olingan aralashmalar tarkibida qattiq aralashma kesaklari mavjud bo’lib, ular silliq valiklar yordamida eziladi. Nam qoliplardan ajratib olingan aralashmalar esa osonlik bilan maydalanadi, shuning uchun ularni valiklar bilan ezib maydalashga ehtiyoj bo’lmaydi. Aralashma tarkibidagi metall parchalari (sachragan metall zarralari, o’zak korpuslarini) ajratish uchun magnitli separatorlardan foydalaniladi (8 - rasm). Ajratuvchi tebranma panjaradan aralashmani uzatib beruvchi lentali konveyerning (3) yetakchi shkivida (1) ko’p qutbli elektromagnit joylashtirilgan bo’lib, aralashmada mavjud bo’lgan metall zarralari magnitga tortilishi natijasida yopishadi va lenta shkivdan ajralgan qismdagina yerning tortish kuchi ta’siri ostida lentadan tushadi. Lentadagi magnitlanmaydigan ashyolar esa undan oldin tasma shkivining atrofida

aylanishni boshlashi bilanoq alohida oqim hosil qilib tushadi. Metall zarralari alohida idishga (2) yig’ilib, ishlatilgan aralashma esa lentali konveyer orqali ishlovning keyingi bosqichiga uzatiladi. 8-rasm. Magnit separatorining chizmasi. 1 – yetakchi shkiv; 2—metall parchalari uchun idish; 3— tasmali konveyer. Magnitli separatordan keyin aralashma silindrsimon yoki konussimon elaklardan o’tkaziladi. Bu elaklar tirqishlarining o’lchami 3 - 10 mm ni tashkil etadi. Harorati 50°C gacha sovitilgan aralashma tayyorlash bo’limiga uzatiladi. Tarkibida bog’lovchilarning qotib qolgan bo’laklari bolgan o’zak aralashmalari regeneratsiya deb nomlanadigan maxsus ishlov berish bosqichidan o’tkaziladi. Regeneratsiyadan maqsad o’zak aralashmasini tayyorlashda ishlatiladigan yangi qumni ishlatilgan o’zak aralashmasi bilan almashtirishdir.

Ishlatilgan o’zak aralashmasi maydalanadi, kesak holatida qotgan bo’laklar esa maydalanib qum zarralari va changsimon zarralarga ajratiladi. Bu changsimon zarralarning hosil bo’lishiga qum zarralarining issiqlik ta’sirida yorilishi sabab bo’ladi. Maydalangan o’zak aralashmalari zarralarining o’lchami bo’yicha sinflarga bo’linadi. Bu jarayon havo oqimi yordamida (quruq regeneratsiya) oshirilishi yoki maxsus idishlarda suvga aralashtirilib (ho’l regeneratsiya) amalga oshirilishi mumkin. Regeneratsiya jarayoni juda murakkab bo’lib, katta hajmdagi ishlab chiqarish maydonlarini va u bilan bog’liq katta iqtisodiy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun regeneratsiya faqatgina yuqori sifatga ega bo’lgan kvars qumini olib kelish mushkul bo’lgan hollardagina qo’llaniladi. Qolip aralashmani tayyorlash. Bu jarayon quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: tayyorlab qo’yilgan qolip ashyolarini aralashtirish, ularni qoliplash, zichlash va titish. Qolip ashyolarini aralashtirish aralashma tashkil etuvchilarining bir me’yorda butun hajm bo’yicha taqsimlanishini va har bir qum zarrasining namlangan bog’lovchi bilan bir tekisda qoplanishini amalga oshirishdan iborat. Shu yo’l bilan aralashmaning yuqori mustahkamligi va gaz o’tkazuvchanligiga erishiladi. Qolip va o'zak ashyolari maxsus aralashtirgichlarda qoriladi. Ishlab chiqarishda yugurdak (begunlar) deb nomlangan aralashtirgichlar keng qo’llaniladi. Yugurdaklar vertikal va gorizontal g’ildirakli bo’ladi. 9- rasmda gorizontal g’ildirakli avtomatlashtirilgan yugurdakning chizmasi keltirilgan. Vertikal o’q (2) da joylashgan travers (3) da mayatnik (4) lar joylashgan bo’lib, bu mayatniklarga g’ildiraklar (5) o’rnatilgan. Vertikal o’qqa joylashgan traverslarga mayatniklar sharnir yordamida biriktirilgan. Valning aylanishi oqibatida markazdan qochma kuch ta’sirida g’ildiraklar idish (1) devorlariga qarab og’adi. Traverslar bilan birga harakatlanuvchi kurakcha aralashmani idish tubidan ko’tarib, g’ildiraklar ostiga suradi. G’ildiraklar esa bu aralashmani ezib o’tadi. Shunday qilib, kurakchalar va g’ildiraklarning birgalikda qilgan harakatlari evaziga aralashmaning

qorishuvi amalga oshadi. Aralashmaning qorishuvi yakunlanganidan so’ng tayyor mahsulot idishdan tirqish orqali olinadi. Yugurdaklarning ish unumdorligi 20 m 3 /soat ni tashkil etadi. Har bir qorish jarayoniga 15 - 20 daqiqa vaqt sarf bo’ladi. 10- rasmda vertikal katokli aralashtirgichni ko’rinishi keltirilgan. 9 – rasm. Gorizontal joylashgan g’ildirakli aralashtirish yugurdaklari. 1 – idish qobig’i; 2 – vertikal o’q; 3 – travers; 4 – mayatnik; 5 – g’ildirak

10 – rasm. Qolip aralashmasini tayyorlab beradigan qorishtirgich (begun): 1 – aralashma tayyorlaydigan idish; 2 – g’ildiraklar; 3 – plug. Aralashtiradigan yugurdaklar oltita ishni amalga oshirishlari mumkin: belgilangan miqdordagi suvni idishga quyish, qum yoki ishlatilgan aralashmani idishga yuklash, havoni so’rib olish yo’li bilan changni chiqarib tashlash, maxsus taglikdan aralashmani yugurdak idishiga yuklash, aralashmani qorish, idishdan tayyor mahsulotni chiqarish. Bu olti bosqichning har biri berilgan vaqt mobaynida amalga oshadi. Qorishma tayyorlovchi jihozlarning avtomatlashtirilishi aralashma "tashkil etuvchilarning miqdorini aniq me’yorlash va jarayonning har bir bosqichini belgilangan tartibda bajarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari avtomatlashtirilgan usulda hozirlangan aralashmadan tayyorlangan qoliplarning sifatlari qo’lda boshqarib tayyorlanganiga ko’ra ancha yuqori.

Yugurdaklarda tayyorlanganidan keyin bog’lovchi sifatida gil ishlatilgan aralashmalar 2 - 6 soat mobaynida tindirish uchun bunkerlarga joylashtiriladi. Bu vaqt gil zarralarining atrofida suv qoplamasi hosil bo’lishi va namlikni gil zarralariga teng taqsimotni ta’minlash uchun zarurdir. Tarkibida gil miqdori kam bo’lgan aralashmalarni tindirish uchun 2 - 4 soat vaqt kifoya qiladi; gil tashkil etuvchilarning miqdori oshgan sari tindirish vaqti oshib boradi (5 va undan ortiq soat). Tindirilgan aralashmalarni tindirib mayinlik berish uchun dezentigratorlarga uzatiladi. Titib mayinlashtirilgan aralashmalardan qolip tayyorlashda ularning zichlashish darajasi butun hajm bo’yicha deyarli tenglashadi va qolipning gaz o’tkazuvchanlik qobiliyati yuqori bo’ladi. Titilgan qolip aralashmalar: lentali konveyerlar yordamida qoliplash mashinalari tepasiga o’rnatilgan bunkerlarga tushiriladi. Ko’p hollarda bir necha qoliplash jihozlariga bitta lentali konveyer aralashmani uzatib beradi. Agar lentali konveyerdan bunkerga aralashma qo’l usulida yuklansa, ishchi har bir bunkerning yuklovchi jihozini ishga tushirib, undagi yuklash jarayoni tugaganidan keyin ikkinchi, uchinchi va hokazo bunkerlarga o’tishi lozim bo’ladi. Avtomatlashtirilgan usulda bunkerlarga qolip aralashmasini yuklash esa bu jarayonni uzluksiz bir vaqtning o’zida amalga oshirish imkonini beradi. Bu yerda bunker hajmining ahamiyati katta. Chunki bunker hajmi qancha katta bo’lsa, ostki qatlamda joylashgan aralashmaga shuncha katta og’irlik kuchi talab etib, titilgan aralashma yana zichlashib qoladi. Shuning uchun bunkerdagi aralashma miqdorini cheklash zarur. Hozirgi kunda aralashma tayyorlash va bunkerlarga yuklash jarayoni to’liq avtomatlashtirilgan bo’lib, ularni qo’llash ishlab chiqarish hajmiga qarab amalga oshiriladi. 15 Kuyishga qarshi materiallar va qoplamalar

Quymalar yuzasining sifati quymaning sifatiga katta ta’sir qiladi. Quymaning yuzasi tozaligi yaxshilansa quymaning aniqligi ko’tariladi, quymaga mexanik ishlov berish xususiyagi yaxshilanadi, quyumga ajartiladigan foiz kamayadi. Quymani yuzasining shakllanishi - bu murakkab jarayon, uning asosida metall oksidlarining o’zaro fizik-kimyoviy ta’siri, haroratli rejim, quymani o’lchovlari, gazli rejim, termik kuchlanishlardir. Ushbu omillar ta’sirida quyma yuzasi turli notekislik darajasi bilan shakllanadi. Quyish - bu qolip va o’zak aralashmasining quyma yuzasida qattiq yopishib qolgan qoplamdir. Quyish quymaning yuza sifatini keskinlik bilan pasaytirib yuboradi. Quyishni uch turi ma’lum: mexanik, kimyoviy va termik. Mexanik quyish. Suyuq qotishmaning qolip aralashmalari orasiga kirib qumlarni siqib qilishidir. Bu nuqsonning sodir bo’lishi sabablari metallostatik bosim, kapillyar bosim, gaz bosimi, suyuqlanish darajasigacha yetgan qotishma tomchilarining qolip ichiga kirgan chuqurligidir. Qolipni suyuq metall bilan to’ldirilishda qolip donachalaring orasiga suyuq metall kirib, qotib, botqoq bo’1ib yopishib qoladi. Hosil bo’ladigan quyish ko’proq yirik quymalarda uchraydi, mayda va o’rtacha vazinli quymalarga qaraganda, chunki suyuq; metall bilan yirik qoliplarda ko’proq o’zaro ta’siri bo’ladi. Kimyoviy kuyish. Kimyoviy kuyishda qotishma va qolip oksidlari o’zaro reaksiyalari natijasida hosil bo’ladi, bunga qotishmaning suyuqlanishi yuqori darajasi va hosil bo’ladigan oksidlarning yuqori reaksion xususiyatidir. "Kimyoviy kuyishni" kamaytirish radikal yo’llaridan biri, bu metall oksidlariga kimyoviy neytral bo’lgan qolip materiallarini ishlatishdir. Bularga sirkon, distensillimanit, xromit va boshqalar kiradi. Kimyoviy kuyish asosan yuqori darajada suyuq holatga o’tadigan qotishmalar, masalan po’lat va cho’yanga loyiqdir.

Metall va qolip oksidlarini o’zaro ta’sirida qiyin ajraladigan va yengil ajraladigan quyish qoplami hosil bo’ladi. Agarda quymaning metall va quyish qoplami orasida temir oksidini yoki optimal qoliplikdagi qoplami hosil bo’lgan (masalan suyuq shishada tuzilgan aralshmaga 100 mkm), unda quyish qoplami osongina ajraladi. Termik kuyish. Suyuq metallni qolipga quyganda qolip materiallarining o’tga chidamliligi past bo’lsa qolip yuzasidagi qoplash yumshab ketadi va qolipni yuzasida termik kuyish natijasida osonroq ajraladigan qolip qoplam hosil bo’ladi. Yuqorida keltirilgan quyishning uchta turi toza holda amaliyotda uchramaydi, chunki quymaning shakllanishi metall bosimini, kimyoviy o’zaro suyuq metallning qolip bilan ta’siri qotishma darajasiga bog’liqdir. Kuyishga qarshi qolip yuzasiga qoplamlar. Quymaning yuzasida quyisiga qarshi pripillar, pastalar va kraskalar ishlatiladi. Po’lat quymalari uchun marshallit pripili, disten-silmmanit. Cho’yan quymalari uchun-grafit, rangli qotishmalar uchun - talk. Katta yuzaga ega bo’lgan qoliplarni yuzasiga pripillardan tuzilgan pastalar qo’llashadi. Eng ko’p tarqalgan kraskalar sifatida suspenziyalar - dispers strukturalar, tarkibida o’tga chidamli to’ldiruvchi (asos sifatida), bog’lovchi moddalar, maxsus qo’shilmalar va suyuqlantiruvchilar. Uchta chidamli tarkibi sifatida kraskalar asosida, qotishmaning turiga qarab, pripil tarkibidagi minerallar qo’shiladi. Kraskalarda bog’lovchi modda sifatida gil, suyuq shisha, organik va noorganik tabiyatli materiallar ishlatiladi. Maxsus qo’shilmalar sifatida kraskalarda sidementatsion qarshiligini oshirish uchun antiseptiklar, ular organik qo’shilmalarning brojeniyasiga va gazlarni chiqishga qarshilikni bajaradi. Quymakorlik qolip kraskalarini sedimentatsiya qarshiligini ko’tarish uchun suyuq fazasi qovushqoqligi stabilizatsiya qiladigan materiallar kiradi (stabilizatorlar). Suvli kraskalar uchun bentonit ishlatiladi, 3-4%.

Sanoatda, ishlab chiqariladigan kraskalar pulat quymalari uchun ST1, ST-2, ST-3 (stalsuzidan); SB (sirkonobentonitli), SB (sillimanobentonitli); MB (magnezitobentonitli); GB (grafitobentonitli); ТВ (talkobentonitli) va boshqalar. Organik bog’lovchi moddalari yordamida qizitilgan moslamalarda qotiriladigan o`zak aralashmalari. Bu usul asl nomi "Hot-box" protsess, bu jarayonda bog’lovchi modda sifatida sintetik saqichlar ishlatiladi: SF-480, fenolspirtlar, karbamidfuranli (KF-90, KF-40, KF-35, BS-40), fenolformaldegidli, karbamidformaldegidli (KF-MT, KF-J), fenolkarbamidformaldegidli (FPR- 24, SF-411), 220-240°C qotadiganlar. Bu j arayonlarda katalizator sifatida kuchli kislotali tuzlar, masalan xlorli temirni suvli tuzlari. 16 Arashmalarni regeneratsiya qilish Regeneratsiya ko’p ishlatilgan qolip aralashmalaridan yaroqli qumlarni ajratib olish va qumlarni yuzasidan bog’lovchi moddalarni qoplamini buzish va qolip qumlarini qayta ishlatishga tiklash. Regeneratsiyaning oxirgi mahsuloti bu qolip qumi-regenerat. Regenerat yangi toza qum o’rniga va u bilan birga qolip aralashmalarni tayyorlashda ishlatiladi. Regeneratsiya qilingan qum standart talablariga javob berishi kerak va zararli qo’shimchalardan toza bo’lishi va qum donachalari o’lchovlari bo’yicha belgilangan ko’rsatkichlarga to’g’ri kelishi kerak. Amaliyotda uch xil regeneratsiya usuli qo’llaniladi, bu mexanik (quruq), gidravlik (suvli) va termik regeneratsiya. Ko’pincha kombinatsiya usulida regeneratsiya qilinadi, bunda quruq va suvli usullarni birlashtirib sifatli ajratilgan qum olishga harakat qilinadi. Mexanik regeneratsiya.

Mexanik regeneratsiyada bog’lovchi moddalarning yupqa pardasiga mexanik yoki pnevmatik usulda zarba berib ajratish ko’zda tutilgan. Pardaning ajralishi unda kuchlanishlar hosil bo’lishida, adgeziya bog’lanishlarining kuchlanishlari katta tezlik bilan uchayotgan donachalarning to’siqqa to’g’ri kelganida amalga oshadi. Donachalarni va aralashmani mexanik usulda ajratish mexanik, pnevmatik usulida amalga oshirilsa mexanik va pnevmatik regeneratsiya deb nomlanadi. Amaliyotda ko’proq pnevmatik regeneratsiya qurilmalari rivojlangan. Bu usulda 45 m/s tezlikka ega bo’lgan havo oqimi ishlatilgan qolip aralashmasini vertikal trubaga otadi. Trubadan chiqishda ular zarbani qaytarish qurilmasiga va bir biriga uriladi. Bu kuchlar natijasida bog’lovchi modda pardasi qumlar yuzasidan ajraladi. Pardaga urilgan qumlar qismi pastga tushib ketadi, boshqa qismi qayta ishqalab tozalashga boradi, mayda fraksiyalari esa havo bosimi bilan filtrlarga boradi. Gidravlik regeneratsiya. Bu usulda ishlatilgan qolip aralashmasi pulpa sifatida (tarkibida kerakli moddani ajratish uchun maydalangani bor suvli aralashma) ishlatiladi. Qum pulpasi turli usullarda yuviladi: oqar suvda, gidrotsikloidda, ishqalash mashinalarida va boshqalarda. Separatsiyadan (klassifikatsiyadan) so’ng qum suvi ketkaziladi (regeneratni) va quritiladi. Separatsiyadan chiqqan suv qayta ishlatish uchun tozalanadi. Suv sarfi o’rtacha 1 t regeneratsiya qumiga 10 t to’g’ri keladi. Termik regeneratsiya. Organik moddalar qo’shib tayyorlangan qolip aralashmalariga termik regeneratsiya qo’llaniladi. Bu usulda ishlatilgan aralashma 650...1000ºC darajagacha qizdirilib, oksidlangan sharoitida saqlab turiladi va sovutiladi. Qolip aralashmani 250-400ºC qizitilganda uchadigan tarkibidan tozalanadi, undan keyin 800ºC uglerodi bor qo’shilmalar yonib chiqib ketadi, koks qoldiqlari va boshqa mayda fraksiyalar keyingi separatsiya bilan chiqib ketadi.

Termik regeneratsiyani amaliyotda baraban tipidagi, ichida tokchalari bor qaynash qatlamli pechlardan foydaliniladi. Havo oqimida qolip aralashmasi qumlari 1 sekund ichida qiziydi, qaynash qatlamida 650850ºC darajalarda yo’qotish poqonash aralashmani qizdirishda 4-6 min bo’ladi. Regenerat qumini sovutish uchun kontaktli havo sovutgichlari ish- latiladi. Sovutgichlar baraban, yoki qaynash qoplamli bo’ladi. Regeneratsiyaning ohirgi bosqichi bu separatsiya qilish, yoki qum donachalarini chang qismidan ajratish. Buning uchun maxsus separatorlar ishlatiladi quvurning pastki qismidan qolip aralashmasi havoning kuchi bilan 18...20 m/s tezlikda puflanadi. Quvurdan chiqishda oqimni tezligi 4-6 m/s pasayadi, tezligi pasayishi trubani kengaytirish bilan amalga oshiriladi, bunda yirik qum donachalari qumni yig’ish idishiga tushadi, maydaroq qismlari tepaga havo bilan tozalash filtrlariga chiqariladi. Regeneratsiya usulini tanlashda, iqtisodiy va texnologik masalalarni hisobga olish lozim. Regeneratsiya qilish jarayoni ko’proq qum-gilli aralashmalarni tozalashda rentabellikka ega bo’ladi, regeneratsiya qurilmasi 3-4 quyuv sexlari aralashmasini tozalashda qulay keladi va o’zini oqlaydi. Qolip qumlarida gilni miqdorini aniqlash. Gilni ichidagi minerallar qumlarni ichida ham bor. Shuning uchun qumdagi gilni ajratish kerak va qum bilan gilni donachalarini chegarasi 0,022 mm va o’lchovi shundan kattaroq bo’lgan donachalar qumga kiradi, undan kichiklari gil bo’ladi. Bu tajribani “boltushka” apparatida aniqlanadi. Qolip aralashmasidan namunalar koper degan jihozda bajariladi. Tayyorlangan silindrsimon va vosmerka nomli namunalar 11-rasmda ko’rsatilgan, ularni tekshirish universal jihozlarda tekshirishlardi (12-18 rasmlar), (Foundry technology kitobidan, muallif Peter Beeley, 183-220 betidan).

11-rasm. Qolip va o’zak aralashmalaridan namunalarni sinash usullari 12-rasm. Qolip aralashmalaridan namunalar tayyorlaydigan koper

13-rasm . Qolip aralashmalaridan tayyorlangan namunalarni sinash universal mashinasi

14-rasm. Qolip va o’zak aralashmalaridan tayyorlaydigan beguni nomli aralashtirgich 15-rasm. Qolip aralashmalaridan tayyorlangan namunalarni sinash uchun kompakt jihozi

16-rasm. Tezligi yuqori bo’lgan qolip aralashmalasini tayyorlash jihozi 17-rasm. Yuqori puxtaliika ega bo’lgan materiallarni sinash mashinasi

18-rasm. Gaz o’tkazuvchanlikni o’lchaydigan jihoz

Hulosa 1. Quymani tayyorlab olishda quymakorlik moslamalarini aniq va sifatli quyma olishda ahamiyati katta. 2. Qum-gilli qoliplar o’zini arzonligi, qulayligini hisobga olganda hali ko’p yillar qolipni tayyorlashda birinchi o’rinda turadi. 3. Aniq quymani olish qumlarni, gillarni, aralashmalarni sifatiga bog’liq. 4. Regenerasiya jarayoni ko’p ishlatilinadigan qumlarni tejashga imkoniyat beradi.

Nazorat savollari: 1. Quymakorlik moslamalariga nimalar kiradi? 2. Yog’ochdan qanaqa moslamalar yasaladi? 3. Yog’och moslamalarini yaxshi taraflari. 4. Qachon metalldan yasalgan moslamalar ishlab chiqiladi? 5. Qolip qumlarini turlari. 6. Qumlarni markalanishi. 7. Qolip gillari turlari. 8. Bentonit gillari qayerda ishlatiladi? 9. Qolip aralashamalarini turlari. 10. O’zak aralashmalarini qolip aralashmasidan farqlanishi. 11. Yordamchi moslamalar. 12. XTS nima, qayerda ishlatiladi? 13. Quyish nima, uni turlari? 14. Regenerasiya nima? 15. Regenerasiya turlari.

Adabiyotlar 1. Производство сталных отливок, под ред. Я.Я.Козлова, Москва, МИСИС, 2003, 347. 2. А.Муйнов. Получение отливок вакуумно-пленочным методом, Бухоро, 1972, 46. 3. Специальные способы литья, под ред. Б.Б.Гуляева, Машиностроение, 1971, 255. 4. Н.Н.Рубцов, В.В.Балабин, М.Н.Воробев. Литейные формы, Машгиз, 1959 5. S.A. Rasulov, N.D. Turaxodjayev. Metallurgiyada quyish texnologiyasi, Toshkent, Cho’lpon, 2007, 209. 6. Технология литейного производства, литье в песчаные формы, учебник, под ред. А.П.Трухова, Академа, 2005, 525. 7. С.С.Жуковский, А.М.Лясс, Формы и стержнииз холоднотвердеющих смесей, М, Маш., 1978, 221. 8. Mahi Sahoo and Sudhari Sahu Principles of metall casting, 3-rd edition, 2014, 765p, New York. 9. М.Н.Сосненко, Современные литейные формы, М., Маш., 1987, 263.

Похожие

Quymakorlikning afzalligi

Texnologik moslamalarni vazifalari va tasnifi

Quymani tayyorlab olish texnologiyasini loyihalash asoslari

Metallarni kesib ishlash to'g'risida umumiy ma'lumotlar. Asbobsozlik materiallari

Elash jarayoni