Меҳнат таълимининг ўқитиш шакллар - Материаловедение - Рефераты

Меҳнат таълимининг ўқитиш шакллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Меҳнат таълимининг ўқитиш шакллар Режа: 1. Дарс (амалий машғулот) 2. Ўқув ишлаб чиқариш бригадалари. 3. Ўқув цехлари. 4. Штатли иш жойларда малакали ишчиларга бириктириб қуйиш. 5. Экскурсия, звено, якка, фронтал, аралаш ўқитиш формалари.

Таянч иборалари: 1. Ўқитиш шакллари. 2. Малакали ишчи 3. Ўқув цехлари. Ўқитиш шакли деганда ўқувчиларнинг конкрет машғулот (дарс)дан кўзда тутилган мақсадга эришиши учун, яъни ишлаб чиқариш таълими мастери раҳбарлигида ўқув материалини олиш ва актив равишда пухта ўзлаштиришга қаратилган ўқув тарбия фаолиятини тушунмоқ керак. Шундан кейин ишлаб чиқариш таълимида фойдаланиладиган хилма-хил шакллар масаласини ойдинлаштириш зарур. Ўқувчиларнинг ўқув устахонасидаги ўқув-ишлаб чиқариш ишларининг асосий шаклидан бири дарс ёки амалий машғулотдир. Ўқув-ишлаб чиқариш иши сифатидаги дарснинг асосий белгиси: ўқувчилар составининг доимий ва уларнинг билими (тайёргарлик даражаси) тахминан бир савияда бўлиши, машғулотнинг қатъий жадвал асосида, ўқув ишлари учун белгиланган маълум вақт давом этиши, ишлаб чиқариш таълими мастерининг бевосита раҳбарлиги, унинг хилма-хил ўқитиш методларидан фойдаланиш, дарсни фронтал, звенолаб ва индивидуал (якка-якка) формада олиб бориш имконига эга бўлишидан иборат дейиш мумкин. Шундай қилиб, дарс ўқитиш жараёнига ташкилий аниқлик киритади ва ишлаб чиқариш таълими ва бошқа фанлар дарсларини навбатлаштириб ташкил этишга, бинобарин, ўқувчиларнинг юқори унумдорлик билан ўқишини ҳамда дам олишини таъминлашга имкон беради. Лекин, профессионал - техника таълими системасида ўқувчиларга ҳунар ўргатиш юзасидан қуйилган вазифаларни ҳал этиш учун фақат айрим дарсларни яхши ташкил этишни ўзигина кифоя қилмайди. Айни фан ва ҳамма дарсларни тўғри ва уйғун ташкил этгандагина дарснинг мазмуни ва тўла мақсадга мувофиқ очилиши мумкин. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш

таълими мақсадлари ва вазифаларига мувофиқ равишда қуйидагига ўхшаш ҳар хил дарс турларини қўллаш мумкин: 1) Комбинацияли (ўқитиш жараёнининг ҳамма звеноларини ўз ичига олган) дарс; 2) Операцияларни ўзлаштиришга (айни операцияга оид иш- меҳнат приёмларини ўрганишга) бағишланган дарс; 3) Комплекс ишларни бажаршпга (конкрет буюм тайёрлаш муносабати билан илгари ўрганилган операцияларни технологик комплекс тарзида бирлаштиришга)- бағишланган дарс; 4) Контроль (текшириш синов) топшириқлари ва малака олишга бағишланган дарс (чорак охирида, ярим йиллик, ўқув даврида). Айрим дарс шаклидаги ишлаб чиқариш таълими асосан ўқув устахонасида ташкил этилишини эътиборга олиб шуни ҳам таъкидлашимиз керакки, ўқувчилар бажарадиган ишларнинг характерига қараб (бир типли ёки турли типли ишларнинг бажарилишига қараб) дарсни ташкил этиш формаси ҳам танланади (ишни - дарсни фронтал - бутун синф учун, звенолаб, якка-якка ва аралаш турдаги). Масалан, ўқувчиларнинг ҳаммаси бир хил ишни бажарадиган бўлса (болға тайёрлаш, калит ясаш ва ҳ.к). Дарснинг фронтал формасини қўллаш мумкин. Бу ҳолда мастер ўқувчиларнинг ҳаммаси учун битта умумий инструктаж беради ва ҳамма ўқувчиларга нисбатан қўйиладиган умумий талаблар асосида буюмни тайёрлаш технологиясининг тўғри бажарилишини кузатиб боради. Ўқувчилар бажарадиган ишлар мазмуни (тайёрлаш технологияси) бир- бирига яқин, лекин характери, яъни конструкцияси бошқа-бошқа бўлган ҳолларда дарсни звенолаб ташкил этиш маьқул, масалан, токарлик станогини йиғиш (мураккаб маҳсулот воситасида ўргатиб - ўқитиш) да мастер ишни узелларга ажратади (узатишлар қутиси, тезликлар қутиси, кейинги скоба ва шунга ўхшаш) ва ҳар бир узелни 2-3 кишилик звенога топширади. Йиғиш операцияларига оид ҳамма умумий маълумотларни мастер фронтал

инструктаж тарзида ўқувчиларга айтиб беради, ҳар бир узелнинг ўзига хос маълумотларини эса ҳар бир звенонинг ўзига айтади. Ўқитишнинг бу шаклидан фойдаланганда мастернинг иш ҳажми, айниқса жорий инструк- тажда, фронтал формадагидан кўра анча ортади. Бироқ бундаги хилма-хил ишлар сонининг кўп бўлишя (станокнинг турли узеллари), ўқувчиларда профессионал билимларнинг ўсишигагина эмас, балки политехник билимлари доирасининг кенгайишига ҳам ёрдам этади. Индивидуал (якка) ўқитиш формасини синфдаги кўпчилик ўқувчилар конструкцияси ҳар хил, мазмунан эса бир-бирига яқин бўлган ишларни бажарганларида қўллаш мумкин. Бу хил ишлар, масалан: ўқув устахонаси учун хилма-хил майда буюртмалардан, ёки дона ҳисоби унча катта бўлмаган турли-туман деталлар (токарлик ёки пармалаш станоклари деталлари) бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда мастер тайёрланиши керак бўлган буюмларнинг тайёрланиш технологиясини анализ қилиб чиқиб, ўқувчиларга фронтал инструктаж тарзида умумий белгиларни (маълумот-ларнинг) ва якка шаклни қўллаганда айтиладиган маълумотларни олдиндан ажратиб қўяди. Бунда индивидуал тарзда айтиладиган маълумотлар кўпроқ бўлади. Кўрамизки, дарсни индивидуал шакл асосида ташкил этганда, мастер кўпроқ тайёргарлик кўриши керак бўлар экан. Бунда дарснинг индивидуал шакли ва индивидуал инструктаждан иборат иккита тушунчани бир-биридан фарқ қилиш зарур. Индивидуал ииструктажни ҳар қандай шаклда ташкил этилган дарсда қўллаш мумкин, лекин бу ишнинг ҳажми фронтал дарс шаклида камроқ, индивидуал шаклдаги дарсда эса купроқ бўлади. Ниҳоят, аралаш шакддаги дарс юқорида кўрсатиб ўтилган уччала дарс шаклларининг элементларидан таркиб топади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, дастур материалининг мазмунига, ихтисос характерига ва бошқа факторларга қараб, ишлаб чиқариш таълимида бошқа ташкилий шаклларни ҳам қўллаш мумкин. Масалан, ўқувчилар бригадаси шаклидаги ўқитиш шаклини, ўқитиш ишлаб чиқариш шароитида, дарс шаклини қўллаш мумкин бўлмаган ҳолларда қўллаш мақсадга

мувофиқдир. Бу шаклдаги таълим кўпинча кўмир кони шахтёрларини тайёрлашда, металлурглар, химиклар ва қишлоқ хўжалигига тегишли кўпгина ихтисос ишчиларини тайёрлашда қўллаш мумкин. Бундай шароитларда ишлаб чиқариш мастерлари одатда ўқувчиларни алоҳида ўқувчилар бригадаларига ажратадилар, бу бригадаларидаги ҳар бири муайян ўқув-ишлаб чиқариш топшириғини бажаради. Шу билан бирга бу топшириқларнинг ўқув мақсади ва мазмуни бир-биридан анча фарқ қилиши мумкин. Масалан, бир бригада мартен печига хизмат қилишга ўрганса, иккинчиси газ генераторларига хизмат қилишни, учинчиси эса контрол- ўлчаш асбобларини кузатишни ва ҳоказо ўрганиши мумкин. Бундай холларда мастер ўқув бригадаларини ўрганиладиган зоналар чегарасида алмаштириб туриш графигини тузиши керак, токи ҳар бир бригада, масалан, металлургия бутун бир комплексига хизмат қилишдаги ҳамма иш приёмларини билиб, ўрганиб оладиган бўлсин. Ўқувчиларни корхона шароитида ўргатишнинг яна бир шакли, уларни ишчилар бригадасига қўшиб ўқитишдир. Бу шаклни, масалан, слесар- ремонтчи, йиғувчи сантехник, монтажчилар, шунингдек, қурилиш ихтисослари каби ихтисосларда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бу шакл асосида ўқувчиларга ишлаб чиқариш таълими бериш шундан иборатки, юқорида айтиб ўтилган ихтисосларга доир ишлаб чиқариш бригадаларига умум-слесерликка ёки бошқа бирон тайёргарлиги бўлган бир ёки бир неча ўқувчи бириктирилади. Бу ҳилда ишлаб чиқариш таълими мастерининг вазифаси даврий равишда жорий инструктаж ўтказиб туриш, кундалик топшириқнинг характери ва ҳажмини аниқлаб туриши, бериладиган тошпириқ темасига тегишли кириш инструктажи ва иш натижасига бағишланган якуний инструктаж ўтказишдан иборат бўлади. Лекин ўқувчилар турли объектларга тарқатилган бўлиши туфайли мастер ҳар бир ўқувчига топшириқ бериш ва ундан ишни қабул қилиб олиш имконидан маҳрум бўлади. Шу туфайли бу ҳолда ўқувчиларни ўқитиш (ўргатиш) вазифаси қисман ишчилар бригадаси аъзоларига ёки бригадирнинг ўзига

топширилади. Ишчилар бригадасида ишловчи ўқувчиларга иш ҳақи уларнинг анча паст малакасини ва сарф қилган меҳнатини ҳисобга олиб ҳисобланади. Ўқувчилар ишчилар бригадасида баъзан ўқилган (ўрганилган) программани системали равишда бажариш принципи бузилади. Чунки ишлаб чиқариш таълими мастери ишчилар бажарадиган иш турини (бу иш тури программанинг айни даврида ўрганиладиган ишга мос келмаган тақдирда ҳам) ўзгартира олмайди. Лекин ўқувчиларнинг иш билан доим таъмин этилиб туриши, илғор технология ва илғор меҳнат усулларидан фойдаланиш имконига эга бўлиши, ишлаб чиқариш ишчилари коллективи шароитида меҳнат чиниқиши кабилар бу камчиликларни қисман бўлсада қоплайди. Ишлаб чиқариш таълими шаклининг яна бир тури ўқувчиларни малакали ишчиларга бириктиришдан иборат бўлиб, бунда ўқитиш асосий ишдан озод қилинмпган инструктор томонидан амалга оширилади. Бир инструкторга бир вақтнинг ўзида иккитадан ортиқ ўқувчи бириктирилмайди. Ўқитишнинг бу шаклини ижобий томони шундан иборатки, бу усул билан бевосита илғор техника-технологик билан таъминланган ишлаб чиқариш цехларида исталган ҳунар бўйича янги ишчилар тайёрлаш мумкин. Бунда инструктор учун ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасини ва улардаги сифатларни эътиборга олиб туриб, энг самарадор ўқитиш усулларини қўллашга имкон бўлади. Бироқ бунда ўзининг асосий иши билан ҳам шуғулланишга мажбур бўлган инструктор ўзига биркитилган ўқувчиларга тегишли эътибор бериш имконидан маҳрум бўлади, ишлаб чиқариш таълимининг, боришини ҳар куни контрол қила олмайди. Ишлаб чиқариш таълимининг махсус шакли - ўқувчиларнинг штатли иш ўринларида (истеъмол маҳсулоти ишланадиган иш ўринларида) ўтказадиган практикасидир. Бу шакл таълимнинг охирги ойларида, корхона шароитида ўтказилади. Бу шаклда ўқитишда ҳар бир ўқувчи штатли жойда ишлаб, маҳсулотга корхона томонидан қандай талаблар қўйиладиган бўлса, ўша талабларга тўла амал қилиб буюм тайёрлайди. Бу ҳолда ўқувчи буюм

ишлаб чиқариш вақг нормасини бажаришга ҳам мажбур бўлади. Ўқувчи тайёрлаган маҳсулотни корхонанинг техник контрол бўлими ходимлари қабул қилиб олади. Ўқув-ишлаб чиқариш фаолиятини шу хилда ташкил этиш ўқувчиларни айни ихтисос ишчилари ишлайдиган шароитда меҳнат қилишга одатлантиради. Мастер ўқитиш формаларини ва методларини айни иш ўрнига қуйиладиган талабларга мослаштириб танлаши шарт. Агар айни иш ўрнида ишлаб чиқариш таълими программаси тўла бажарилмайдиган бўлса, мастер оддиидан тузиб қўйилган график асосида ўқувчини бошқа иш ўрнига кўчириши шарт. Аммо, касб-ҳунар коллежида ўқувчиларни улар танлаган ихтисос бўйича ўқитиш учун моддий база бўлмаса, ўқувчиларни корхонадаги, ўқув цехларида ва махсус ажратилган участкаларда ўқитиш формасидан фойдаланиш мумкин. Бу форма ўқувчиларни ўқув устахоналарида ўқитиш формасига ўхшайди, фарқ шундаки, корхонада ўқувчиларга корхона ходими- асосий вазифадан озод қилинган инструктор раҳбарлик қилади. Бундан ташқари, иш объектлари сифатида корхона цехларининг буюртмалари ҳам бажарилади. Бу эса ўқувчиларни айни корхонанинг унумли меҳнатига ёндоштириш учун энг маъқул тадбирдир. Бироқ бунда кириш инструктажи, жорий ва якуний инструктаж ўтказиш учун зарур шароитнинг бўлмаслиги, ўқитиш формасининг самарадорлигини камайтиради. Ниҳоят, синфдан ташқари машғулотлар уюштиришнинг сўнгги формаси техник ижрочилик тўгаракларидир. Синфдан ташқари машғулотларнинг ташкилий формаларини ўрганишга киришишдан аввал, ишдаги бу босқичнипг ўқувчилар профессионал маҳоратшш ўстиришдаги аҳамиятини аниқлаб олиш керак. Гап шундаки, ўқувчиларнинг дарсларда оладиган билим, ўқув ва малакалари фақат программада белгиланган минимумдан иборат бўлади. Ҳолбуки, кўпчилик ўқувчилар замонавий техникага қизиқадилар. Шу сабабли, уларнинг турли техника тўгаракларда қатнашувлари техникага доир билимларини ўз қизиқиш ва қобилиятларига мувофиқ равишда ривожлантиришга имкон беради. Худди шу техника

тўгаракларида - айрим ўқувчиларнинг моҳирлиги, конструкторлик ва техник ижодчилиги намоён бўлади. Шундай қилиб, ўқувчиларнинг техник ижодчилик тўгаракларида жиддий шуғулланиши ўзлари танлаган ҳунарни муваффақиятлироқ ва сифатлироқ эгаллашга ёрдам этади. Техника тўгараклари «Моҳир қўллар» («+ўли гуллар»), «Авиомоделчилар», «Кемамоделчилар», конструктор ва бошқа номлар билан ташкил этилиши мумкин. Бу тўгаракларнинг ташкилотчилари ва раҳбарлари, ишлаб чиқариш мастерлари ва ўқитувчилар бўлиши мумкин. Бунда тўгаракларга кимларни ёзиш, ишни қандай ташкил этиш, тўтарак ишларининг натижаларини қандай ташвиқот қилиш кераклигини алоҳида эслатиб ўтишимиз лозим. Фақат тўгарак ишларини ташвиқот қилишнинг энг маъқуллари (кўргазмали техника кечалари, техникага бағишланган олимпиадалар, деворий газеталар, лекциялар, суҳбат, конкурс ва ҳ.к) гина техника ижодчилиги тўгаракларига ўқувчиларнинг кўплаб жалб қилиши мумкин.

Адабиётлар: 1. К.Давлатов ва бошқалар. «Меҳнат ва касб таълими касб танлаш меҳнат тарбияси назарияси ва услубиёти» Тошкент Меҳнат 1994 йил 2. А.И Варобрев.. «Меҳнат политехник таълим дидактикаси» Тошкент ўқитувчи 1977 йил.

Похожие

Меҳнат таълимининг ўқитиш методлари

Меҳнат таълимининг дидактик тамойиллари

«5-7 синфларда унумли меҳнат асосида ўқитиш юқори синфларда касб-ҳунар тайёргарлиги мазмуни»

Меҳнат таълимини режалаштириш

Меҳнат таълимида баҳолаш мезонлари