Traktor va avtomobillarning uzatmalar qutisi - Машиностроение - Рефераты

Traktor va avtomobillarning uzatmalar qutisi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1694.5 KB

Traktor va avtomobillarning uzatmalar qutisi, tarqatish qutilari Reja: 1. Traktor va avtomobillar uzatma qutilari va variatorlar. 2. Uzatma qutisi, tarqatish qutilarining turlari 3. Uzatmalar qutilarini boshqarish mexanizmlari 4. Uzatmalarning uzatish sonini aniqlash va tanlash 5. Pog’anali va pog’anasiz uzatmalar qutisi

Uzatmalar qutisining vazifasi va ishlash prinsipi. Uzatmalar qutisi avtomobilni o'rnidan jildirishda va uni tezlatishda dvigateldan yetaklovchi g'ildiraklarga uzatilayotgan aylantiruvchi momentni keng diapazonda o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Bulardan tashqari, uzatmalar qutisi avtomobilni orqaga yurishini ta'minlaydi hamda avtomobil to'xtab turganda yoki harakatlanayotgan chog'ida dvigatelni (salt ishlayotgan paytida) yetaklovchi g'ildiraklardan ancha vaqtga uzib qo'yishga imkon beradi. Zamonaviy avtomobillarda ko'pincha tishli shesternalari bo'lgan pog'onali mexanik uzatmalar qutisi ishlatiladi. Oldinga yurish uzatmalarining miqdori, odatda orqaga yurish uzatmasini hisobga olmaganda to'rt yoki beshta bo'ladi. Beshinchi uzatmaning uzatish soni ko'p hollarda 1,0 dan kichik qilib tayyorlanadi va "tezlatuvchi" yoki "tejamkor" bo'ladi, chunki avtomobilning yuqori tezligiga yaqinlashgan tezliklarda dvigatel aylanishlar chastotasini pasaytirishga va birmuncha yonilg'i tejashga imkon beradi. Mexanik qutilarda uzatmalarni ahnashlab ulash boshqa shestemalar bilan navbatma-navbat ilashadigan shesternalarni surish yoki sinxronizatorlar yordamida shestemalarni valga blokirovka qilish bilan amalga oshiriladi. Sinxronizatorlar, ulanadigan shesternalarning aylanishlar chastotasini tenglashtiradi va ulardan birini yetaklanuvchi valga blokirovka qiladi. Shestemalar yoki sinxronizatorlar surilishini boshqarishni haydovchi ilashma ajratilgan paytda amalga oshiradi. Oldinga yurish uzatmalarining soniga qarab uzatmalar qutisi uch, to'rt va hokazo pog'onali bo'ladi. Uzatmalar qutisining ishlash prinsipini uch pog'onali uzatmalar qutisi chizmasida (10-rasm) ko'rib chiqish mumkin. Qutining asosiy detallari quti korpusiga o'rnatilgan yetaklovchi val (1), yetaklanuvchi val (5) va oraliq valdir (6). Birlamchi (yetaklovchi) valga, oraliq valga qo'zg'almas qilib o'rnatilgan Z' 3 shesterna bilan doimiy ilashishda bo'ladigan Z 3 shesterna qo'zg'almas qilib mahkamlangan. Oraliq valning boshqa Z' 2 ,Z' 1 ,va Z' o.yu. shesternalari ham qo`zg`almas qilib mahkamlangan. Yetaklanuvchi valga 5 Z' 2 shesterna bilan doimiy ilashishda bo'lgan Z 2 shesterna erkin aylanadigan qilib o'rnatilgan.

Shesterna Z, va sinxronizator (2) val (5) bilan shlitsalar orqali biriktirilgan, shuning uchun ular val bo'ylab strelkalar bilan ko'rsatilgan yo'nalishlarda surilish imkoniyatiga ega. Z o shesterna orqaga yurish uzatmasi ulanganda, yetaklanuvchi valning aylanish yo'nalishini teskari tomonga o'zgarishini ta'minlaydi. Uch pog`onali uzatmalar qutisining ishlash sxemasi Har bir uzatma, yetaklanuvchi shesternadagi tishlar sonini yetaklovchi shesternadagi tishlar soniga nisbatini ifodalovchi uzatish soni orqali tavsiflanadi. 11-rasm.Uch pog'onali uzatmalar qutisining shakli. Agar uzatmada bir necha juft tishli shesternalar ishtirok etsa, u holda uzatish sonini aniqlash uchun barcha juftliklarning nzatish nisbatlarini bir-biriga ko'paytirish kerak. Ko'rib chiqilayotgan uzatmalar qutisi chizmasida birinchi uzatmani ulash uchun Z 1 , shesternani vilka (ayri) (4) yordamida Z’ 1 shesterna bilan ilashgunga qadar chapga surish kerak. Bunda birlamchi valdan (1) aylantiruvchi moment doimiy ilashishdagi Z 3 va Z' 3 shesternalar hamda birinchi uzatmani hosil qiluvchi Z', va Z' shesternalar orqali uzatiladi. Birinchi uzatma uchun uzatish soni i 1 = (Z' 3 /Z 3 )•(Z 1 / Z’ 1 ) formula bilan aniqlanishi mumkin, bu yerda Z 1 , Z’ 1 , Z' 3 , Z 3 - shesternadagi tishlar soni.

Ikkinchi uzatma sinxronizatorni (2) vilka (3) yordamida o'ngga surish bilan ulanadi. Bu paytda Z 2 shesterna yetaklanuvchi valga blokirovka qilinadi, undagi aylantiruvchi moment i II = (Z' 3 /Z 3 )•(Z 2 / Z’ 2 ) uzatish soni orqali aniqlanadi. Uchinchi uzatmani sinxronizatorni (2) chapga surib olish mumkin. Ushbu holatda yetaklovchi va yetaklanuvchi vallar bir-biriga nisbatan qo'zg'almas qilib biriktiriladi, qutidagi uzatish soni o'zgarmaydi va birga teng bo'lib qoladi. Bunday uzatmani to'g'ri uzatma deyiladi. Undan avtomobilni katta tezlik bilan harakatlantirish uchun foydalaniladi. Pog’onali mexanik uzatmalar qutisining tuzilishi va ishlash uslubi. Tishli mexanizmli pog`onali mexanik uzatmalar qutisi hozirgi kunda juda keng tarqalgan. Bunday uzatmalar qutisio`zgartirilayotgan uzatishlar soni, odatda 4-5, ba`zida esa 8 va undan ko`p qiymatga ega. Uzatishlar soni qanchalik ko`p bo`lsa, dvigatel quvvatidan shunchalik yaxshi foydalaniladi va yonilg`i tejamkorligi ham ortadi, biroq bunda uzatmalar qutisining konstruksiyasi murakkablashadi, vazni og`irlashadi, o`lchamlari oshadi va mavjud harakat sharoitlari uchun optimal bo`lgan uzatmalarni tanlash qiyinlashadi. Avtomobil uzatmalar qutisining tishli mehanizmlari odatda silindrik tishli g`ildiraklardan iborat va qo`zg`almas geometrik o`qli yoki planetar qilib tayyorlanadi. Ikkita ilashib turgan tishli g`ildiraklarning kichigi shesterna, kattasi g`ildirak deb ataladi. Ishlash prinsipi. Tishli uzatmalarda burovchi moment miqdori va yo`nalishi har xil tishlar soniga ega bo`lgan tishli shesterna va tishli g`ildiraklarning o`za`ro ilashishi hisobiga turli miqdordagi uzatishlar sonini hosil qilish hisobiga amalgam oshiriladi. Tishli shesterna A dan tishli g`ildirak B ga burovchi moment uzatilganda uning miqdori 2 marotaba oshadi, chunki uzatishlar soni U=2 ga teng, lekin ikkinchi valning aylanishlar soni 2 marotaba birinchi valning aylanishlar soniga nisbatan kamayadi. Uzatmalar qutisida bir nechta etaklovchi va etaklanuvchi shesterna va tishli g`ildiraklar o`rnatish xisobiga bir nechta uzatishlar sonini olish mumkin. Masalan, yetaklovchi valga dvigatelning tirsakli validan kelayotgan burovchi

mamenr tishli shesterna (yetaklovchi) A dan tishli g`ildirak (yetaklanuvchi) B ga o`tganda 2 marta oshadi. Yetaklanuvvchi valning (6) aylanishlar soni esa 2 marta kamayadi, so`ngra 2 marta oshgan burovchi moment etaklovchi shesterna (V) dan yetaklanuvchi tishli g`ildirakka o`tganda uning qiymati ikki marta oshadi. Lekin etaklanuvchi valning aylanishlar soni ikki marta kamayadi. Dvigateldan kelayotgan burovchi momentning umumiy miqdori uzatmalar qutisidan uzatilganda 4 marta oshadi, valning aylanishlar soni esa 4 marta kamayadi. 12-rasm. Mexanik uzatmalar qutisi 13-rasm. Gidravlik uzatmalar qutisi Xuddi shu tarzda pog`onalar sonini oshirish xisobiga turli miqdordagi uzatishlar sonini olish mumkin va turli yo`l sharoitiga mos ravishda yetakchi

g`ildiraklardagi burovchi momentni va avtomobil harakat tezligini ta`minlash mumkin. Dvigatelga kelayotgan burovchi momentning yo`nalishini o`zgartirish sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan. Dvigateldan kelayotgan burovchi moment birlamchi (Yetaklovchi) va (1), shesterda (2) dan oraliq val (3) ga uzatiladi, so`ngra burovchi moment orqaga yurishni ta`minlash (4) shesternasidan o`tadi va o`z yo`nalishini o`zgartiradi, yo`nalishi o`zgargan burovchi moment (yetaklanuvchi) ikkilamchi val (5) dan yetaklovchi g`ildiraklarga yetkaziladi. 14-rasm. Burovchi moment yo`nalishining o`zgarishi Tishli g`ildiraklarning qo`zg`almas o`qli, uch valli, uch pog`onali uzatmalar qutisining sxemasini quyidagi rasmda ko`rib chiqamiz. Yetakchi (1), yetaklanuvchi (8) va oraliq (15) vallar, yetakchi va yetaklanuvchi vallar quti (16) da podshipniklarda o`rnatilgan. Yetakchi valda oraliq valning g`ildiragi (14) bilan doimiy ilashishda turgan shesterna (2) qattiq qotirilgan. Yetaklanuvchi valning g`ildirak-koretkasi (6) val bilan shilitsalar yordamida shunday birlashtirilganki, uni val bo`yicha surish mumkin. Xuddi shunday, etaklanuvchi valdagi tishli mufta (3) ni val bo`ylab siljitish mumkin. Tishli g`ildirak (5) bu valda erkin o`rnatilgan va shesterna (13) bilan doimiy ilashishda bo`ladi. Uzatmalar qutisining konstruktsiyasi.

Yuk avtomobilining to`rt pog`onali uzatmalar qutisi cho`yan karterga ega bo`lib (18) karter shpilkalari yordamida ilashish muftasi karteriga mahkamlangan. Karter qopqog`i (26)da uzatmalar qutisini boshqarish mehanizmini joylashgan. Karter chap tomonida, moyning me`yoriy sathiga mos keluvchi balandlikda moy quyish teshigi mavjud. Karter tubidagi teshik moyni to`kish uchun xizmat qiladi. Karterga etakchi (23), yetaklanuvchi (10) va oraliq vallar (20) podshipniklarda o`rnatilgan. Vallarga bo`ylama ta`sir etuvchi kuchlar sharchali podshipniklar (22,9 va 11) tomonidan qabul qilinib, ularning tashqi oboymasi karterga maxkamlangan. Etakchi val shesterna (24), tishli gardish va konus bilan bir butun qilib ishlangan. Yetaklanuvchi valga: birinchi pog`onaning g`ildirak karetkasi 6 shlitsli, ikkinchi G va uchinchi pog`onalarning g`ilditaklari (4 va 5) bronza vtulkalarga va sinxronizator (21) ning gupchagi shilitsga o`rnatilgan. Oraliq val to`rt tishli g`ildiraklar bilan bir blokda ishlangan. G`ildirak (19) yetakchi valning shesternasi bilan, ikkinchi va uchinchi pog`onalar shesternalari (17 va 16) esa yetaklanuvchi val g`idiraklari (4 va 5) bilan domiy ilashishda. O`q (13) da orqaga yurish tishli g`ildiraklari (14 va 15) bloki o`rnatilgan. Uzatmalar qutisining (6, 12, 14 va 15) tishli g`ildiraklari egri tishga ega va doimiy ilashishda. Birinchi uzatmani qo`shish uchun tishli g`ildirak – karetka (6) o`ng tomonga suriladi va shesterna (12) bilan tishlanadi. Ikkinchi uzatmani qo`shish uchun tishli g`ildirak-karetka chap tomonga surilib karetkadagi ichki tishli gardish g`idirak (5)ning tashqi tishli gardish bilan tishlanadi. Uchinchi uzatmada sinxranizator (21) g`ildirak (4) ning yetaklanuvchi val bilan bog`laydi, to`rtinchi uzatmada esa yetakchi val yetaklanuvchi val bilan bog`lanadi. Bunda tishli g`ildiraklar (12 va 14) hamda shesterna (15) g`ildirak – karetka (6) bilan tishlanadi. Sinxranizator muftasi (34) yetaklanuvchi valga mahkamlangan tishli gupchak (39)da siljishi mumkin. Gupchakning uch pazida suxarlar (38) joylashgan bo`lib, xalqa prujina (40) lar yordamida bo`rtiqlari bilan muftaning aylana bo`ylab o`yiqlariga kiradi. Muftaning ikki tomoniga bronzadan blokirovkalanuvchi xalqalar (37 va 41) o`rnatilgan. Blokirovkalanuvchi xalqalar tashqi tishli gardish

va ichki konusli sirga ega bo`lib, sirtning konuslik burchagi mos ravishda yetakchi (23) va uchinchi uzatma g`ildirak (4) larning konusning sirtlardagi (35) kabidir. Aylana bo`ylab tirqishiga ega bo`lgan blokirovkalanuvchi xalqalar yon yuzasidagi pazlarga suxar (38) lar uchi o`rnashadi. Uzatmalarni qo`shishda, masalan, uchinchi uzatma, mufta (34), vilka (3) bilan g`ildirak (4)tomon suriladi. Muftaning harakati boshida suharlar blokirovkalanuvchi xalqa (37)ni uchinchi uzatma g`ildiragi (4) ning konusli sirti (35) ga yaqinlashguncha siljitadi. Ishqalanish kuchi ta`sirida konusli sirtlarda blokirovkalanuvchi xalqa (37) muftaga nisbatan buriladi va muftaning sirtlari xalqa (37) ning tishlariga tiraladi. Endi mufta ortiqcha siljiy olmaydi. Taqsimlash qutisi. Taqsimlash qutilarining turlari va vazifalari. Taqsimlash qutisi o'ta qiyin yo'llardan ham yura oladigan avtomobillarda ishlatiladi va aylantiruvchi momentni avtomobilning yetaklovchi ko'priklariga uzatish uchun xizmat qiladi. Avtomobilning bajaradigan vazifasiga qarab taqsimlash qutisi qo'shimcha pasaytirish uzatmasi bo'lgan yoki bo'lmagan qilib tayyorlanadi. Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan oddiy taqsimlash qutisi (15-rasm, a) yetaklovchi (1), oraliq (4) va yetaklanuvchi (6) vallardan, old ko'prik yuritmasi validan (8), vallarga bikr (qo'zg'almas) mahkamlangan shesternalardan (1, 3, va 5) va old ko'prikni ulovchi tishli muftadan (7) tashkil topgan.

15-rasm. Taqsimlash qutilarining shakllari: a-pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan; b-pasaytiruvchi uzatmasi bo'lgan; 1-yetaklovchi val; 2-yetaklovchi shesternya; 3-oraliq val shesternyasi; 4- oraliq val; 5-yetaklanuvchi shesternya; 6-orqa ko'prik vali; 7-tishli mufta; 8-old ko'prik yuritmasi vali; 9-taqsimlash qutisining korpusi; 10-doimiy ilashib turuvchi shesternya; 11-oraliq valning oldingi shesternyasi. Val (6) orqa ko'prik yuritmasining mexanizmlari bilan doimiy biriktirilgan, old ko'prikni ulash uchun esa tishli mufta (7) xizmat qiladi, ya'ni i oldinga surilib vallarni (6 va 8) qo'zg'almas holda ulaydi. Bunday ulanishda, old va orqa ko'priklarning yetaklovchi g'ildiraklaridagi aylantiruvchi moment avtomobil g'ildirakaridagi qarshilik kuchlariga mos ravishda taqsimlanadi. Ammo, burilish paytida, boshqariladigan old g'ildiraklar orqa g'ildiraklarga qaraganda katta radiusli yoy bo'ylab harakatlanadi, shuning uchun ular tezroq aylanishlari lozim. Agar bu shart bajarihnasa, i holda old g'ildiraklarni yo'lga nisbatan sirpanishi boshlanadi, quwatni transmissiyadagi sirkulatsiyasi hisobiga uni yo'qotilishi ortadi, yonilg'i sarfi ham ko'payadi. Bunday nomaqbul oqibatlar bo'lmasligi uchun takomillashgan yo'llarda harakatlanishda old ko'prik uzib qo'yiladi va faqatgina og'ir yo'l sharoitlarida ulanadi. Oddiy taqsimlash qutisida (55-rasm, a) bu vazifani tishli mufta (7) bajaradi, murakkabroq taqsimlash qutilarida esa maxsus mexanizm - o'qlararo differensial qo'llaniladi. Bu mexanizm old va orqa ko'prik yuritmalari vallarining turlicha burchak tezligi bilan aylanishlariga imkon beradi. Taqsimlash qutisida qo'shimcha pasaytiruvchi uzatma og'ir yo'l sharoitlarida yoki tirkamalar bilan ishlashga mo'ljallangan avtomobillarda ishlatiladi. Pasaytiruvchi uzatma avtomobilning yetaklovchi g'ildiraklaridagi tortish kuchini yana ham oshirishga imkon beradi. Shunday taqsimlash qutisining chizmasi (15-rasm, b) bo'lagida keltirilgan. U pasaytiruvchi uzatmasi bo'lmagan taqsimlash qutisidan uzatish sonini orttiruvchi shestemalar (2 va 5) juftligi mavjudligi bilan farq qiladi. Yetaklanuvchi shesterna (5) orqa ko'prik valining (6) shlitsasi bo'ylab suriladi va shesterna (3) yoki shesterna (10) bilan

ilashadi. Shesterna (5) o'ng tomonga surilsa, pasaytiruvchi uzatma, chap tomonga surilsa, to'g'ri uzatma ulanadi. Tishli mufta (7) old ko'prikni ulashga va uzishga imkon beradi. Avtomobilda taqsimlash qutisi uzatmalar qutisiga yaqin qilib o'rnatiladi va u bilan kalta kardanli val vositasida tutashtiriladi. Taqsimlash qutisining tuzilishi. 1 6-rasmda GAZ-66 avtomobilidagi taqsimlash qutisining tuzilishi (a) va kinematik chizmasi (b) ko'rsatilgan. U to'g'ri va pasaytiruvchi uzatma hamda old ko'prikni ulash shesternasiga ega. Qutining asosiy detallari korpus (8), yetaklovchi (1), yetaklanuvchi (4), oraliq (5) vallar hamda old ko'prik yuritmasi validir (9). Yetaklovchi val shlitsasiga to'g'ri yoki pasaytiruvchi uzatmalarni ulovchi qo'zg'aluvchan shesterna (2) o'rnatilgan. Yetaklanuvchi val shesterna (3) bilan bir butun qilib tayyorlangan. Oraliq valga pasaytiruvchi uzatma shesternasi (10) bikr (qo'zg'almas) mahkamlangan, val shlitsasida esa old ko'prikni ulovchi shesterna (6) surila oladi. Old ko'prik yuritmasi valiga shesterna (7) bikr mahkamlangan. 16-rasm. Pasaytiruvchi uzatmasi bo'lgan taqsimlash qutisi. Old ko'prikni ulash uchun shesterna (6) shestemalar (3 va 7) bilan ilashgunga qadar o'ng tomonga suriladi. To'g'ri uzatmani ulash uchun shesterna (2) o'ngga suriladi va uning tishlari shesternaning (3) ichki tishli gardishi bilan ilashadi.

Pasaytiruvchi uzatma shesternani (2) chap tomonga oraliq val shesternasi (10) bilan ilashgunga qadar surish orqali ulanadi. Qutining kinematik chjzmasidan ko'rinadiki (16-rasm, b), pasaytiruvchi uzatma old ko'prik ulangandagina ulanishi mumkin ekan. Buning uchun taqsimlash qutisini almashlab ulash mexanizmida old ko'prik yuritmasi ulanmasdan turib pasaytiruvchi uzatmaning ulanishiga imkon bermaydigan, maxsus blokirovka qurilmasi mavjud. Almashlab ulash mexanizmining o'zi yon qopqoqqa joylashtirilgan va sirg'algichlar hamda ayrilardan iborat bo'lib, haydovchi kabinasiga kiritilgan ikkita richag yuritmaga ega. Taqsimlash qutisidagi almashlab ulash mexanizmining ishlash prinsipi xuddi uzatmalar qutisining almashlab ulash mexanizmi kabidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Asosiy adabiyotlar 1. А vt о m о bill а r 1va 2-qism. Х.Mаmаtоv, Tоshкеnt, O’zbекistоn, 1995-98 yil 2. E.Fayzullaev. Transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi. Darslik. Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006 yil, 376 bet. 3.Gurevich A.M., Sorokin Ye.M. “Traktor va avtomobillar” “O’qituvchi”, Toshkent, 1983 yil. Qo`shimcha adabiyotlar 4.Avtomobillar tirkama va yarim tirkamalar (rus tilida), standartlar to’plami. “Standart”, M., 1965. 5.S.M.Qodirov, D.I.Hoshimov va boshqalar „TICO“ avtomobili tuzilishi, nosozliklani aniqlash va ta’mirlash o’quv qo’llanmasi. Toshkent. O’qituvchi: 2001. 6.S.Qodirov UZ-DAEWOO avtomobillarining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami. 7.Qisqacha avtomobil ma’lumotnomasi “ НИИАТ ”, rus tilida Moskva, “ Т ransport” 1983 y. 8. Учебное пособие по устройству Тико, Матиз, Нексия ДЭУ. Учебное пособие по техническому обслуживанию Тико, Матиз, Нексия. Internet saytlari 1. www.uzsamauto.com 2. www.uzth.uz 3. www.uzdongju.uz

Похожие

G’ildirakli traktor va avtomobillarning etakchi ko’priklari. asosiy uzatmalar. Differensial

Traktor va avtomobillarning transmissiyalari

Traktor va avtomobillarning tormoz tizimi

G’ildirakli traktor va avtomobillarning rul boshqarmalari

G’ildirakli traktor va avtomobillarning yurish qismi