Traktor va avtomobillar osmalari - Машиностроение - Рефераты

Traktor va avtomobillar osmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

210.5 KB

Traktor va avtomobillar osmalari. Reja: 1. Osmalar vazifasi va ularga qo’yiladigan talablar. 2. Amartizatorlar va ularning tavsifi. 3. Qayishqoq elementlar turlari: ressoralar, purjinalar,qayishqoq sterjenlar. 1

Osmalar Osma avtomobil yurish qismining bir qismi bo‘lib, kuzov (rama)ni yo‘l bilan bog‘laydi. Avtomobil yo‘li notekisliklardan iborat bo‘lib, ularning turtkilari kuzovga uzatilishi natijasida yuk yoki yo‘lovchiga salbiy ta’sir qiladi. Bu ta’sirni kamaytirish uchun kuzov va g‘ildirak o‘rtasiga elastik qism (ressora, prujina, pnevmoballon va boshqalar) kiritish kerak. Yetakchi g‘ildiraklardan yetaklanuvchilarga itaruvchi kuchni uzatish va tormozlanuvchi g‘ildiraklardagi tormoz kuchi yordamida avtomobilning kinetik energiyasini so‘ndirish uchun g‘ildirakni kuzov bilan bog‘laydigan kuchlarni qabul etuvchi yo‘naltiruvchi richaglar zarur. Yo‘l notekisliklaridan ta’sir etayotgan turtkilardan hosil bo‘layot- gan tebranishlarni so‘ndirish ham kerak. Osmalar tortuvchi va tormozlovchi kuchlarni, yo‘l notekisliklaridan hosil bo‘layotgan turtkilarni qabul qilib, me’yoriy darajagacha kamaytirish hamda tebranish amplitudasi va davomiyligini kamaytirish vazifasini bajaradi. Osmalar uchta bo‘lakdan iborat: yo‘naltiruvchi qism, elastik qism, so‘ndiruvchi qism (43-rasm). 43-rasm. Osmaning prinsipial sxemasi. Transport vositasi harakat qilishi uchun yetakchi g‘ildirakka transmissiya orqali keltirilgan burovchi moment Mt dan hosil bo‘lgan Rt kuchini ramaga (kuzov) uzatib, ilgarilashga majbur etishi kerak. Bu vazifani yo‘naltiruvchi qism bajaradi. 2

Bundan tashqari, yo‘naltiruvchi qism avtomobil tormozlanishi jarayonida hosil bo‘lgan va ko‘prikni g‘ildirak aylanish yo‘nalishiga teskari buruvchi momentni, hamda yondan ta’sir etuvchi kuchni (markazdan qochirma, yondan ta’sir etgan turtki, qiya tekislikda harakatlanganida og‘irlik kuchining bitta tashkil etuvchisi) qabul qiladi. Osmaning ish jarayonida yetakchi g‘ildirakka transmissiyadan keltirilgan burovchi momentning itaruvchi Rt kuchi yo‘naltiruvchi qism orqali kuzov (rama)ni oldinga suradi, elastik qism yo‘l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni yumshatadi va so‘ndiruvchi qism elastik qism hisobiga vertikal yo‘nalishda harakatlanayotgan kuzov (rama) tebranishini so‘ndiradi. Osmaning yo‘naltiruvchi qismi nafaqat ko‘ndalang, bo‘ylama, yondan tasir etayotgan kuchlarni uzatadi, balki g‘ildirakning kuzov (rama)ga nisbatan harakatini ham belgilaydi. Yo‘naltiruvchi qismining turiga qarab osmalar mustaqil va nomustaqil turlariga bulinadi (59-rasm). a) nomustaqil osma. b) mustaqil osma 44-rasm. Avtomobil osmalari. Mustaqil osmalarda chap yoki o‘ng g‘ildiraklar bir-biri bilan bog‘lanmagan bo‘lib, chap (yoki o‘ng) g‘ildirakka yo‘l notekisligidan tasir etgan turtki o‘ng (yoki chap) g‘ildirakka uzatilmaydi. Bunga zamonaviy avtomobillar MATIZ, SPARK, TIKO, NEKSIYAlarning old osmalari misol bo‘la oladiNomustaqil osmalarda esa chap va o‘ng g‘ildiraklar bir biri bilan bog‘langan bo‘lib, chap (yoki o‘ng) g‘ildirakka yo‘l notikisligidan tasir etgan turtkilar o‘ng (yoki chap) g‘ildirakka uzatiladi. Yengil avtomobillardan MATIZ, TIKO, DAMAS, NEKSIYA 3

avtomobillarining orqa osmalari, yuk avtomobili va avtobuslarning oldingi va orqa osmalari misol bo‘la oladi. G‘ildiraklarning yo‘lga nisbatan harakatlanishi uning kinemati- kasini belgilaydi. Osma kinematikasi uni kuzov (rama)ni avtomobilning bo‘ylama o‘qiga nisbatan tebranishini taminlaydi va transport vositasining yurish ravonligi, boshqaruvchanligi, turg‘unligi kabi ekspluatatsion xususiyatlariga faol tasir etadi. Osmalarning elastik qismi yo‘l notekisliklaridan uzatilayotgan turtkilarni kamaytirib avtomobilning yurish ravonligini yaxshilaydi. Elastik qismning prujina, ressori, torsion, pnevmoballon va h.k. turlari mavjud. Prujinalar yumalok ko‘ndalang kesimli po‘lat simdan silindirik va bochkasimon qilib yasalishi mumkin. U faqat tik yo‘nalishdagi kuchlarni qabul qilishga mo‘ljallangan, shuning uchun ham u yo‘naltiruvchi qism bilan mahkamlanadi. Torsionlar ham elastik qismning turi bo‘lib, u metall sterjendan iborat. Sterjen bir butun yoki birlashtirilgan bir xil ko‘ndalang kesimli, burilishiga ishlovchi plastinalardan iborat. Torsionning bir uchi kuzovga, ikkinchisi osma richaglariga mahkamlanadi. Natijada g‘ildirak va kuzovning elastik bog‘lanishi torsionning buralishidan hosil bo‘ladi. Ressoralar osmaning elastik qismi sifatida eng ko‘p tarqalgan. U har xil uzunlikka va egrilikka ega listlarning bulishi, ressora yig‘ilganda listlarning birbiriga jips yaqinlashishiga va asosiy listning kamroq yuklanishiga olib keladi, hamda listlarni ham ushlab turadi. Zanglamasligi uchun va listlar orasidagi ishqalanishni kamaytirish maqsadida grafit so‘riladi. Yengil avtomobillarda esa listlar o‘rtasida nometall qistirmalar qo‘yiladi. Ressora asosiy listning uchlari ramaga sharnirli mahkamlanadi, natijada harakat davrida uning uzunligi o‘zgarish imkoniyatiga ega. Og‘ir yuk ko‘taradigan avtomobillarda ressoraga qo‘shimcha ressora osti ressorasi ham mahkamlanadi. Uning o‘rnatilish sababi, ressora bikrligini yuk o‘zgarishiga mos o‘zgartirish, natijasida avtomobilning yurish ravonligini yaxshilashdir. Ressora mustaqil emas, osmalarda ishlatiladi va bir vaqtda elastik ham yo‘naltiruvchi qismlar vazifasini bajargani, uning afzalligi hisoblanadi. 4

Hozirgi zamon yuk avtomobillari va avtobus osmalarida siqilgan havo hisobiga elastik bo‘lgan ballonlar ishlatiladi. Bu turdagi elastik qismda havo bosimini o‘zgartirish hisobiga uning bikrligini orttirish-kamaytirish imkoniyati borligi uning afzalligidir. Balonlar ikki yoki uch seksiyali bo‘lib, uning har bir bo‘linmasi bo‘luvchi halqa bilan ajratilgan. Balon bo‘linmalari ikki qavatli rezina korddan iboratdir. Bundan tashqari, balonni maxkamlash uchun siquvchi xalqa bor. Balonlardagi bosim 0,3- 0,5MPa bo‘lib 2-3 tonna yuk ko‘tarishi mumkin. Balonlarning kam- chiligi, faqat tik yo‘nalishdagi yukni qabul qila olgani uchun chidamliligi kamdir. Rezina elastik qismlar ham mavjud bo‘lib, ular osmalarda qo‘shimcha elastik qism sifatida g‘ildiraklarning yuqori va pastga harakatini chegaralovchi bufer sifatida qo‘llaniladi. Osmalarning elastikligi avtomobil kuzovining ko‘ndalang tekisligida og‘ishiga olib keladi. Natijada kuzov ko‘ndalang tekislikda tebranadi, bu esa yo‘lovchiga noqulaylikni sodir etadi. Stabilizator avtomobilning ko‘ndalang tekislikdagi turg‘unligini yaxshilaydi. Stabilizatorlar yengil avtomobillarning mustaqil old osmalariga o‘rnatiladi, lekin zaruriyat bo‘lsa, orqa osmalarda ham qo‘llaniladi. Stabilizator P-simon shaklda bo‘lib, yumaloq elastik po‘lat sterjendan yasaladi. Sterjenning o‘rtasida rezina tayanch yordamida kuzovga mahkamlanadi. Sterjen uchlari ikkita ustun bilan rezina yostiqchalar yordamida osma richaglariga sharnirli mahkamlanadi. Lekin ba’zi konstruksiyalarda sterjen richagga to‘ppa-to‘g‘ri mahkamlanishi ham mumkin. Orqa osmaning tuzilishi va ishlashi. «Neksiya» avtomobilining orqa osmasi (45- rasm) mustaqil emasdir. Osma ikkita bo‘ylama joylashgan richagdan iborat bo‘lib, kuzovga maxkamlangan, hamda bir- biri bilan ko‘ndalang to‘sin bilan biriktirilgan, bundan tashqari ikkita bochkasimon prujina va amortizator ham bor. «Neksiya» avtomobilining orqa osmasi (45-rasm) mustaqil emasdir. Osma ikkita bo‘ylama joylashgan richagdan iborat bo‘lib, kuzovga maxkamlangan, hamda bir- 5

biri bilan ko‘ndalang to‘sin bilan biriktirilgan, bundan tashqari ikkita bochkasimon prujina va amortizator ham bor. Amortizator va prujinalar ayri joylashgan. Osmaning ko‘ndalang to‘sini sharnir yordamida kuzov kronshteyniga mahkamlangan. Osma richaglariga avtomobilning ko‘ndalang turgunligini ta’minlash stabili- zatori mahkamlangan. Orqa g‘ildirak osmalari ham mustaqil emas, ressorali bo‘lib, so‘ndiruvchi qismi ikki tomonlama ishlaydigan teleskopik amortiza- torlardir. Yuk avtomobilyining orqa g‘ildiraklariga to‘g‘ri kelgan yuklamaning o‘zgarishini hisobga olib asosiy ressoraga qo‘shimcha ressora biriktirilgan. Osmada elastik qismning mavjudligi, kuzovni tik yo‘nalishda tebratadi. Tebranishning me’yoriy chegarasidan katta chastota va amplitudasi yuk va yo‘lovchiga salbiy ta’sir etadi. Demak, kuzov tebranishini me’yorlash muammosi paydo bo‘ladi. Osmaning uchinchi asosiy qismi, kuzov tebranishini so‘ndirgich - amortizatordir. 45-rasm. Neksiya avtomobilining orqa osmasi. Amortizatorlar ikki turli, richagli va teleskopik bo‘ladi. Teleskopik amortizatorlar o‘z navbatida bir tomonlama va ikki tomonlama ishlaydi- ganlarga ajraladi. Richagli amortizatorlar zamonaviy avtomobillarda ishlatilmaydi. 6

Ikki tomonlama ishlaydigan amortizator nafaqat kuzov yuqoriga harakatlanganda, balki pastga tushayotganda ham uning tebranishini so‘ndiradi. Natijada avtomobilning yurish ravonligi yanada yaxshilanadi. Amortizator uchta bo‘lakdan, silindr va silindr tagi, shtok va porshen hamda yo‘naltiruvchi vtulkalardan iborat (46-rasm). Porshenda doira bo‘yicha ikki qator joylangan teshikchalar bo‘lib, yuqori qator teshikchalar tepasidan o‘tkazuvchi klapan va uning kuchsiz prujinasi bilan berkilib turadi. Pastki qator teshikchalar esa kuchli prujinali qaytish klapani bilan berkitilgan. Silindr tagida esa siqish va o‘tkazuvchi klapanlar joylashgan. Ikkinchi o‘tkazuvchi klapan ham kuchsiz prujina bilan teshiklarni berkitib turadi. 46-rasm. Amortizatorning sxemasi. 1-yuqori tayanch; 2-himoyalovchi qobig‘; 3-shtok; 4-silindr; 5-klapanli porshen;6-pastki tayanch; 7-g‘ildirak o‘qi; 8-avtomobil kuzovi. Amortizator maxsus suyuqlik bilan to‘ldirilgan bo‘lib, suyuqlikni bir hajmdan ikkinchisiga haydashda xosil bo‘ladigan qarshilikdan kuzov tebranishi so‘ndiriladi. Teleskopik amortizatorning o‘ziga xos xususiyati, shtok harakat- langanda ish silindrinning ikki tomonidagi suyuqlik hajmini to‘ldiruvchi kamera borligidir. G‘ildirak oxista ko‘tarilib, osma prujinasi siqilganda, shtok ish silindriga kiradi. Porshenning kichik bosimi ta’sirida suyuqlik porshen tepasidagi bo‘shliqqa va 7

kameraga o‘tadi. Suyuqlik porshenning yuqori qatoridagi teshikchalardan o‘tib, o‘tkazuvchi klapanni ochadi va porshen tagidan ustidagi bo‘shliqqa o‘tadi. Shtok siqib chiqargan hajmdagi suyuqlik esa siqish klapanining kalibrlangan teshiklaridan kameraga o‘tadi va undagi bosimni orttiradi. Bu jarayonda siqish klapani kuchli prujina ta’sirida yopiq bo‘ladi. G‘ildirak oxista pastga tushib osma prujinasi cho‘zilganda proshen yuqoriga harakatlanib, shtok ish silindridan chiqadi. O‘tkazuvchi klapan yopiladi va porshen ustidagi bosim oshadi. Natijada porshen ustidagi suyuqqlik uning ichki qator teshiklardan o‘tib, klapan va vtulka o‘rtasidagi xalqa bo‘shliqdan porshen osti hajmiga o‘tadi. Bosim pastligi uchun klapan yopiq, kameradagi bosimdan suyuqlik silindr tagi teshiklaridan o‘tkazish klapanining kuchsiz prujinasini siqib yana silindrga o‘tadi. G‘ildirak tezkor ko‘tarilganda porshen tez harakatlanib, silindr ichidagi bosim ortadi. Katta bosim siqish klapanini ochadi, natijada amortizator qarshiligining ortishi tezkor sekinlashadi. Demak, siqish klapani amortizatorni qattiq turtkilar ta’siridan saqlaydi. G‘ildirak tezkor pastga tushganda porshenning harakat tezligi ortib, porshen ustidagi bosim ham ortadi. Natijada klapan ochilib suyuqlik porshen osti hajmiga tushadi, amortizatorning qarshiligi tezkor kamayadi. Klapan amortizatorni qattiq turtkilar asoratidan saqlaydi. Old g‘ildirakni o‘rnatish burchagi Old osmalarda (to‘sinlarda ham) bir muammo bo‘lib, vertikal o‘rnatilgan g‘ildiraklar to‘singa tushgan og‘irlikdan egiladi, natijada g‘ildiraklar bir-biriga og‘ib aylanganda, g‘ildirashiga qarshilik juda ortib ketadi. Bu holatdan qutilish uchun chap g‘ildirak chap tomonga, o‘ngi o‘ng tomonga a burchagiga og‘diriladi. a-g‘ildirakning og‘ish burchagi deyiladi (46a-rasm). 8

46-rasm. Old boshqariluvchi g‘ildiraklarning joylashish burchaklari: a-g‘ildirakning vertikal holatdan og‘ish burchagi; b-oldg‘ildiraklarning yaqinlashuv burchagi. G‘ildirak og‘ish burchagining bo‘lishi avtomobil harakati davrida (ayniqsa burilishida) yuklanish hisobiga tiklanib, yo‘lga jipslashib, uning turg‘unligini yaxshilaydi. Lekin og‘ish burchagining bo‘lishi g‘ildiraklar harakati davrida ularni markazi atrofida burilib xarakatlanishga majbur etuvchi kuchlarni pay do etadi. Bu kuchlar g‘ildiraklarni sirpanib xarakatlanishini taqozo etadi, natijada shinalar tez yeyiladi. Bu kamchilikni yo‘qotish uchun chap va o‘ng g‘ildiraklar bir-biriga parallel emas, balki avtomobil bo‘ylama o‘qiga burchak ostida joylashtiriladi (46b-rasm). G‘ildiraklarning yaqinlashuv burchagi 5 g‘ildiraklar orasidagi A va B masofalarning to‘g‘inlar chetida g‘ildarak markazi balandligida o‘lchangan ayirmasiga teng. Bu ayirma xar xil avtomobillar uchun 212mm. G‘ildiraklarning og‘ish burchagi a=0-20 bo‘lishi mumkin. Old g‘ildiraklarining og‘ish a va yaqinlashuv burchaklar bilan joylashishi, ularning yonga sirpanmasdan to‘g‘ri chiziqli g‘ildirashini ta’minlaydi. Avtomobilning ekspluatatsiyasi davrida qismlarining yeyilishi a, 5 burchaklarning o‘zgarishiga olib keladi. Shuning uchun vaqtida ular rostlanib turadi. G‘ildiraklarning joylashish burchagiga shkvorenning ko‘ndalang va bo‘ylama tekisliklarda og‘ish burchaklari ham kiradi. Ularning mavjudligi g‘ildiraklarning 9

stabillanish momentlarini hosil qilib, avtomobilning boshqariluvchanligini yaxshilaydi. Bu burchaklar rostlanmaydi, osmaning konstrutsiyasi hisobiga ta’minlanadi va har xil avtomobillar uchun 4 0 -8 0 ni tashkil etadi. NEKSIYA avtomobilining old osmasi richag-teleskopik bo‘lib elastik qism sifatida prujina ishlatiladi. U «Makferson» (Mc. Pherson) tipidagi osmalar turiga kiradi. Osma pastki richaglar, amortizatorli teleskopik ustun, prujina, yukorigi tayanch va stabilizatordan iborat. Pastki richag sharnirida rezina vtulkalar ishlatilgan. Teleskopik ustunning yuqorigi tayanchi rezina dempferga ega bo‘lib, oldingi g‘ildirakning burilishini ta’minlash uchun tirgak podshipnik o‘rnatilgan. Teleskopik tayanchni g‘ildirakning podshipnikli gupchagi ushlab turadi, uning o‘zi esa pastki richak bilan sharli barmoq yordamida mahkamlangan. Ko‘ndalang turg‘unlik stabilizatori pastki richaglari ikkita stoyka orqali mahkamlangan. 10

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI Asosiy adabiyotlar 1. Аvtоmоbillаr 1va 2-qism. Х.Mаmаtоv, Tоshкеnt, O’zbекistоn, 1995- 98 yil 2. E.Fayzullaev. Transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi. Darslik. Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006 yil, 376 bet. 3.Gurevich A.M., Sorokin Ye.M. “Traktor va avtomobillar” “O’qituvchi”, Toshkent, 1983 yil. Qo`shimcha adabiyotlar 4.Avtomobillar tirkama va yarim tirkamalar (rus tilida), standartlar to’plami. “Standart”, M., 1965. 5.S.M.Qodirov, D.I.Hoshimov va boshqalar „TICO“ avtomobili tuzilishi, nosozliklani aniqlash va ta’mirlash o’quv qo’llanmasi. Toshkent. O’qituvchi: 2001. 6.S.Qodirov UZ-DAEWOO avtomobillarining tuzilishi bo’yicha plakatlar to’plami. 7.Qisqacha avtomobil ma’lumotnomasi “ НИИАТ ”, rus tilida Moskva, “ Т ransport” 1983 y. 8.Учебное пособие по устройству Тико, Матиз, Нексия ДЭУ. 9.Учебное пособие по техническому обслуживанию Тико, Матиз, Нексия. Internet saytlari 1. www.uzsamauto.com 2. www.uzth.uz 3. www.uzdongju.uz 11

Похожие

Traktor va avtomobillarning transmissiyalari

Traktor va avtomobillarning tormoz tizimi

Traktor va avtomobillarning uzatmalar qutisi

G’ildirakli traktor va avtomobillarning rul boshqarmalari

G’ildirakli traktor va avtomobillarning yurish qismi