Машиналарнинг технологик жараёндаги ўрни ва аҳамияти - Машиностроение - Рефераты

Машиналарнинг технологик жараёндаги ўрни ва аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.4541015625 KB

Машиналарнинг технологик жараёндаги ўрни ва аҳамияти Режа: 1. Технологик жараён таҳлили 2. Технологик ва механик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари 3. Ишчи муҳитларнинг асосий физик-химик хоссалари

Технологик жараён таҳлили Қурилиш материаллари, кимё ва нефт-кимё, машинасозлик, енгил саноат ва бошқа тармоқларда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг ўзига ҳос технологик жараёнлари ва технологик схемалари мавжуд. Технологик жараён деб , дастлабки хом-ашё, материаллар ва ярим фабрикатларнинг ҳолатини, ҳоссаларини, шакли ва ўлчамларини ўзгаштириш йўли билан маҳсулот ишлаб чиқариш усулларининг йиғиндисига айтилади. Машина тузилиши билан технологик жараённинг ва хом-ашё ҳамда материалларнинг ҳусусиятларини боғлиқлиги масаласи, машинанинг структура ва параметрик синтезидир. Технологик жараён таҳлилининг ўзига ҳос замонавий томонлари лойиҳаланаётган машиналарда конструктив ва технологик боғлиқликни, алоқадорликни кенг қўллашдан иборатдир. Технологик жараёнда машинанинг конструкцияси ва функционал вазифаси қисман меҳнат жараёнлари бир-бири билан ўзаро боғлиқ тарзда йўлга қўйилган ҳолда юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш натижасида корхона юқори даражадаги самарадорлик кўрсаткичларига эришади. Шуни айтиш керакки, технологик жараёнларда бир хил машиналарнинг бир-бирига мос эмаслиги, дастгоҳлар компановкасининг бузилиши, технология тўзишга эътибор бермаслик, ишчиларнинг нотўғри жойлаштирилиши, технологик жараённи илмий асосда юқори даражада ташкил қилмаслик каби ҳолатлар корхона техникавий - иқтисодий кўрсаткичларнинг пасайишига олиб келади. Технологик тизимларни тўғри танлашда хом-ашё, материаллар таркиби билан қурилмаларнинг техникавий тузилишлари, детал ва узелларнинг материаллари бир-бирининг боғликлигига эътибор бериш керак. Тажриба шуни кўрсатяптики, машина ва унинг механизмлари хизмат вазифасини аниқ билмаслик ва ўрганмаслик ўз навбатида мураккаблаштирилган конструкция ҳамда уларнинг аниқлигига ортиқча талаб қўйишга олиб келади. Демак, машина ва унинг механизмларини тайёрлаш ҳамда фойдаланишда ортиқча ҳаражатлар сарфланади.

Шундай қилиб, технологик жараён таҳлили янги бунёд этилаётган машинанинг хизмат вазифасини билиш ва аниқлик нормаси ҳамда бикрликни таъминлайдиган техникавий шартни ишлаб чиқиш машина аниқлиги билан боғлик бўлган асосий масалалардан бири ҳисобланади. Машина худди бошқа механизмлар каби ўз хизмат вазифасини, унинг иш бажарувчи юзалари учун белгиланган допуск ва аниқликда сурила олгунча бажара олади. Бунда иш бажарувчи юзалар бошқа юзаларга нисбатан берилган допуск чегарасида, геометрик шаклда ва тозаликда ҳаракатланиши керак. Юқорида санаб ўтилган ҳар бир кўрсаткич учун белгиланган допуск миқдори машина хизмат вазифасига боғлиқ назарда тўтилган допусклар оптимал миқдорини тайинлаш машинасозликнинг халқхўжалигидаги аҳамиятини оширишда ҳамда машина аниқлиги муаммосини ҳал этишда муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Хақиқатдан ҳам, юқорида санаб ўтилган параметрларга тегишли допуск миқдорини камайтириш, ўз навбатида машинанинг хизмат вазифасини тўғри бажаришга олиб келади. Чунки ушбу параметрлар машина ёки унинг механизмлари аниқлигини тавсифлайди. Масалан, тишли ўзатмали редукторлар аниқлигини ошириш ўз навбатида ўзатиш нисбати оғиш миқдорини камайтириб, тишнинг шовқинини ва фойдали иш коэффициентини оширади. Автомобил двигателларини тайёрлаш ва йиғиш аниқлигини ошириш ёқилги ҳамда мойлаш сарфини қисқартиради. Дастгоҳлар аниқлигини ошириш эса ишлов берилаётган заготовкалар аниқлигини оширади ва йиғиш учун сарфланувчи ҳаражатни камайтириб, дастгоҳнинг фойдаланиш коэффициентини оширади. Машина бирор ишни бажариши учун маълум тартибда ҳаракат қилиши керак бўлади. Ҳар қандай машина ва механизмнинг ҳаракати инсоннинг маълум ишни бажариш жараёнидаги ҳаракатидан олинган. Масалан, тикув машинасида бир чок тикиш керак бўлганда машина нинаси газламани тешиши ва чок нина тагида қолмаслиги учун унинг ҳаракатда бўлиши ва тикилган кийимнинг чоки нина тагидан чиқиб, унинг ўрнига газламанинг

тикилмаган ери ўзлуксиз келиб туриши керак бўлади. Яна бир мисол, автомат тўқув дастгоҳини олайлик, бу автоматда арқоқ ва танда иплари ўзаро тўқилиб, газлама ҳосил бўлади; тўкилган бу газлама доимо ҳаракатда бўлиши шарт. Юқорида келтирилган мисоллардан икки хил маҳсулотнинг бажарилишида хом-ашё ҳаракати билан машина ҳаракати орасида ўхшашлик борлигини сезиш қийин эмас. Технологик ва механик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари Технологик ва механик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбобларини билиш учун аввало технологик жараёнларнинг технологик ва механик параметрларини ажрата олиш керак бўлади. Бу эса, ўз навбатида, технологик ва механик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбобларини билиш учун катта имконият туғдиради. Технологик жараёнларнинг муҳим параметрларига қуйидагилар киради: 1) ҳарорат; 2) босим ва сийракланиш; 3) модда миқдори ва сарфи; 4) модда таркиби ва ҳусусиятлари; 5) моддалар сатҳи ва бошқалар. Механик параметрларга қуйидагилар киради: 1) деформациялар (силжишлар); 2) тезликлар; 3) тезланишлар; 4) кучлар (кучлар моментлари); 5) қувват; 6) айланишлар сони; 7) тебранишлар сони ва бошқалар. Булар асосийда фойдали иш коэффициенти, энергия сарфи ва бошқалар топилади.

Интернационал системада ҳар хил параметрларни механик, иссиқлик, электрик, магнит, ёруғлик, акустик ва ионлаштирувчи нурланишларни ўлчашда ишлатиладиган олтита асосий бирлик параметрларнинг тўрт хил ўлчаш усули мавжуд. 1. Бевосита баҳолаш усули - ўлчанаётган катталик қиймати бевосита ўлчаш асбобининг даража кўрсаткичи бўйича аниқланади. Бу усул ўлчанаётган катталик қийматини асбобни кўрсатаётган ёки ёзиб олган чиқиш қийматига тўғри алмаштириш билан тавсифланади. Ўлчанаётган катталикнинг Q изланаётган қиймати бевосита тажриба орқали топилган х қийматига тенг: Q= x (3.1) 2. Ўлчов билан солиштириш ёки солиштириш усули - ўлчанаётган катталик қийматини намунали ўлчаш билан солиштиришдан иборат. 3. Дифференциал усул – ўлчаш натижасида асбоб кўрсаткичи таъсир қилувчи ўлчанаётган катталиклар қиймати билан маълум ўлчов орасидаги фарқ аниқланади. 4. Нолавий (компенсацион) усул - солиштириш асбобига катталиклар таъсирининг эффекти нолга етказилиши билан солиштиришдан иборат. Механик параметрларни ўлчашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Электр усуллари (датчик, тензодатчиклар ёрдамида); 2. Кино- ва фото усуллар (тезкор кинокамералар); 3. Радиоактив (Изотоп) усуллар; 4. Оптик ва голографик усуллар. Натижалар олиш усули бўйича ўлчашлар бевосита, билвосита, тўпламли ва бирликда ўлчаш турларига бўлинади. Ўлчанаётган катталикнинг изланаётган қийматини бевосита тажриба натижасида топилишига, яъни уни ўлчанаётган катталик бирлиги билан солиштириш ёки шу билан бирликларда даражаланган ўлчов асбобининг кўрсаткичидан аниқлашга бевосита ўлчаш дейилади. Бу турга амалда қўлланилаётган ўлчашларнинг кўпчилиги киради. Ўлчанаётган катталикнинг

ҳам, ўлчаш натижасининг ҳам ягона бирликда ифодаланиши бевосита ўлчаш усулининг асосий воситаларидан биридир. Билвосита ўлчаш усулида изланаётган қиймат ўлчанаётган катталикнинг бевосита ўлчанаётган катталиклари орасидаги боғланиш асосийда топилади. Бу ўлчаш усули саноат жараёнини назорат қилиш учун бевосита ўлчаш имконияти бўлмаган вақтда қўлланилади. Бир номли катталикнинг бир вақтда ўлчанишига тўпламли ўлчаш дейилади. Бунда изланаётган қиймат катталиклар бирикмасини бевосита ўлчаш пайтида ҳосил бўлган тенглама системасини ечиш орқали топилади. Бу турдаги ўлчаш усуллари лаборатория ва илмий текшириш тажрибаларида қўлланилади. Бирликда ўлчаш - бу ҳар хил номли катталикларни ўзаро нисбатини топиш мақсадида бир вақтда бажариладиган ўлчашдир. Ўлчанаётган катталик А- нинг изланаётган қийматининг бирликда ўлчаш усулидаги умумий кўриниши қуйидаги тенглама орқали ифодаланди: А=F(х 1 ,х 2 , ...... , х n ), (3.2) бу ерда F - функционал боғланиш; х 1 ,х 2 , ...... , х n - бевосита ўлчаш йўли билан топилган катталикларнинг қийматлари. Бирликда ўлчаш усули сўнгги пайтларда кенг тарқалмокда. Масалан, мураккаб, кўп компонентли аралашмаларни таҳлил қилишда шу усул қўлланилади. Ҳисоблаш техникаси воситаларининг ривожланиши билан бу улчаш турининг қўлланилиши янада кенгайди. Асосан ўлчаш асбоблари ўлчанаётган катталиклар турига кўра қуйидагича таснифланади: ҳароратни ўлчаш асбоблари, миқдор ва сарфларни ўлчаш асбоблари, сатҳни ўлчаш асбоблари, модда таркибини (зичлик, намлик, қовушоклик, газлар таркиби ва бошқалар) ўлчаш асбоблари. Асосий асбоблар таснифига кўшимча бўлган ушбу асбоблар қуйидагича гуруҳларга бўлинади: 1. Вазифаси жиҳатдан техникавий (ишловчи), назорат қилувчи, лаборатория, намунали ва эталон асбоблар.

2. Ҳисоб усули жиҳатдан ўлчашни бошқарадиган (компаратор), кўрсатувчи, ўзиёзар (қайд қилувчи), жамловчи (интегралловчи) ва мураккаб асбоблар. 3. Ишлаши бўйича - механикавий, электрик, гидравлик, пневматик, кимёвий, радиоактив ва бошқа асбоблар. 4. Ўрнатиш жойига қараб маҳаллий, дистанцион асбоблар. 5. Қўлланиши жиҳатдан оператив, ҳисобот асбоблари. 6. Ишлаш шароити жиҳатдан стационар ва кўчма асбоблар. 7. Ўлчамлари жиҳатдан нормал, кичик ўлчамли ва жуда кичик асбоблар. Асбобларнинг деярли ҳаммаси юқоридаги гуруҳлардан ҳар бирига тегишли бўлиши мумкин, масалан, термометр техникавий, ўзиёзар, электрли ва ҳоказо бўлиши мумкин. Ҳароратни ўлчаш асбоблари Ишлаши жиҳатдан Ҳароратни ўлчаш асбоблари қуйидаги гуруҳларга бўлинади (ГОСТ 13417 - 87 бўйича): 1. Кенгайиш термометрлари. Бу термометрлар ҳарорат ўзгаришидаги суюқлик ёки қаттик жисмлар ҳажми ёхут чизиқли ўлчовларининг ўзгаришига асосланган. Улар 200 0 С+750 0 С гача оралиқдаги ҳароратларни ўлчаш учун ишлатилади. Шундай асбоблардан суюкликли, дилатометр ва биметалли термометрлар мавжуд. 2. Манометрик термометрлар . Бу асбоблар моддалар ҳажми ўзгармас бўлганда ҳарорат ўзгаришида босимнинг ўзгаришига асосланган. Манометрик термометрлар техникавий асбоб бўлиб, термосистемасининг иш моддаси жиҳатидан газли, суюқликли ва конденцион (буғ суюқликли) термометрларга бўлинади. Бу асбоблар - 150 0 С дан +600 0 С гача бўлган суюқ ва газсимон муҳитлар ҳароратини ўлчаш учун қўлланилади. Махсус тўлдиргичли термометрлар 100 0 С дан 1000 0 С гача бўлган ҳароратни ўлчашга мўлжалланган (ГОСТ 8624-89). Бу асбоблар кўрсатувчи ва ўзиёзар қилиб ишланади.

Манометрик термометрлар саноатда кенг қўлланилади ҳамда портлаш ҳавфи бор жойларда ишлатилиши мумкин. 3. Ҳарорат таъсирида ўзгарган термоэлектр юритувчи кучнинг ўзгаришига асосланган термоэлектрик термометрлар. Бу асбоблар - 200 0 С дан+2500 0 С гача бўлган ҳароратларни ўлчашда техниканинг турли соҳалари ва илмий текшириш ишларида кенг қўлланилади. 4. Ўтказгич ва ярим ўтказгичларнинг ҳарорати ўзгариши сабабли электр қаршиликнинг ўзгаришига асосланган қаршилик термометрлари. Бу асбобнинг иссиқлик сезгир элементи диаметри 0,05  0,07 мм га тенг платина симдан (ТСП) ёки диаметри 0,1 мм га тенг тоза мис электролит симдан (ТСМ) ишланади. Қаршилик термометрлари - 200 0 С дан+650 0 С гача бўлган ҳароратларни ўлчашга мўлжалланган. 3.Нурланиш термометрлари . Улар орасида энг кўп таркалганлари: а) оптик пирометрлар - иссиқ жисмнинг равшанлигини ўлчаш асбоби; б) рангли пирометрлар (спектрал нисбат пирометрлари), жисмнинг иссиқликдан нурланиш спекторидаги энергиянинг тақсимланишини ўлчашга асосланган; в) радиацион пирометрлар - иссиқ жисм нурланишининг қувватини ўлчашга асосланган. Нурланиш пирометрларининг ишлаш асослари қизитилган жисмнинг иссиқлик таъсирида нурланишидан фойдаланишга асосланган. Оптик пирометрларнинг ишлаш асослари ҳарорати ўлчанаётган жисмнинг нурланиш равшанлигини эталон жисмларнинг монохроматик (бир рангли) нурланиш равшанлиги билан солиштиришга асосланган. Уларнинг ҳарорат ўлчаш диапазони 800 0 С дан 10000 0 С гача. Йўл қўйиладиган асосий ҳатолар чегараси  1,5% дан ошмайди. Босим ва сийракланишни ўлчаш асбоблари Ўлчанаётган катталикнинг турига кўра босим ёки сийракланишни ўлчайдиган асбоблар қуйидагилардан иборат:

1. Манометр - абсолют ва ортиқча босимни ўлчайдиган асбоб. 2. Барометр - атмосферада ҳавонинг барометрик босимини ўлчаш учун ишлатиладиган асбоб. 3. Вакуумметр - сийракланишни (вакуумни) ўлчаш учун ишлатилади. 4. Мановакуумметр - ортиқча босим ва вакуумни ўлчайдиган асбоб. 5. Напоромер (манометр) - кичик ҳажмдаги ортиқча босимни ўлчайдиган асбоб. 6. Тягомер - кичик ҳажмдаги сийракланишни ўлчайдиган асбоб. 7. Тягонапоромер - кичик қийматли босим ва сийракланишни ўлчаш учун ишлатилади. 8. Дифференциал манометрлар - икки босим айирмасини (босимнинг ўзгаришини) ўлчайдиган асбоб. Ишлаши жиҳатдан босимни ўлчайдиган асбоблар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Ўлчанаётган босимнинг суюқлик устунининг гтдростатик босими билан мувозанатлашга асосланган суюқликли асбоблар; 2. Юк-поршенли манометрлар - буларда ўлчанадиган босим поршенга кўрсатиладиган ташқи куч орқали мувозанатланади; 3. Деформацион (пружинали) манометрлар - уларда ўлчанадиган босим турли эластик элементларнинг деформацияси ёки уларнинг кучи бўйича аниқланади; 4. Электрик асбобларда босим электр катталикка айланади. Босимни ўлчаш чегараси 98,1 дан 392,4 н/м 2 гача, аниқлиқ класси эса 1,5. Йўл қўйиладиган хатоси  2%. Модда сарфини ва миқдорини ўлчаш асбоблари. Ўлчанаётган модданинг турига кўра бу асбоблар сув, газ, мазут, буғ ва ҳоказоларни ўлчагичларга бўлинади. Сарф ўлчагичлар ишлаш принципи жиҳатдан қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Босим фарқлари ўзгарувчан сарф ўлчагичлар.

Сарфни босим камайиши ўзгарувчан сарф ўлчагичлар орқали ўлчаш усули модда потенциал энергиясининг (статик босими) трубопроводдаги торайган қисмидан ўтишидаги ўзгаришига асосланган. Суюқлик, газ ва буғларнинг сарфини ўлчаш учун торайтириш қурилмаси сифатида стандартли диафрагмалар, соплолар, Вентури соплоси ва Вентури трубаси ишлатилади. 2. Босим фарқлари ўзгармас сарф ўлчагичлар. Бу сарф ўлчагичлар ротаметрлар лаборатория шароитларида ва саноатда кенг ишлатилиб, тоза ва оз миқдорда ишлатилган бир жинсли Суюқлик ва газларнинг равон ўзгарувчан ҳажмли сарфини ўлчашга мўлжалланган (ГОСТ 13045-87). Булар газоанализатор ва бошқа асбобларда сарф индикатори сифатида ҳам ишлатилади. Асбобнинг ишлаш принципи ўлчанаётган муҳит оқимининг пастдан юқорига ўтишида конус трубка ичига жойлашган калковичнинг вертикал силжишига асосланган. 3. Ўзгарувчан сатҳли сарф ўлчагичлар. Бу асбобларнинг ишлаш принципи суюқликнинг идиш тубидаги ёки унинг ён деворларидаги тешикдан эркин оқиб чиқишдаги сатҳи ўлчашга асосланган. Бу асбоблар саноатда жуда агрессив суюқликлар сарфини ўлчашда ишлатилади. 4. Тезлик босими бўйича сарф ўлчагичлар. Тезлик босими бўйича сарфни ўлчаш динамик босимнинг ўлчанаётган муҳит оқими тезлигига боғлиқлигига асосланган. 5. Индукцион сарф ўлчагичлар. Индукцион (электромагнит) сарф ўлчагичларнинг ишлаш принципи ташқи магнит майдон таъсирида электр токини ўзгарувчи суюқлик оқимида ҳосил бўлган электр юритувчи кучни ўлчашга асосланган. 6. Ионизацион, ул p тратовуш ва калориметрик сарф ўлчагичлар.

Газлар сарфини ўлчаш учун ўлчашнинг ионизацион усулидан фойдаланиш мумкин. Бу усул трубопроводдан ўтаётган газларнинг радиактив нурланиш манбалари ёрдамида даврий ионланишга асосланган. Тезлик ва ҳажм счетчиклари. Суюқлик ва газсимон моддалар миқдорини ўлчашга мўлжалланган ҳисоблагичлар ўзларининг ишлаш принципига кўра тезлик, ҳажм ва вазн ҳисоблагичларига бўлинади. Газ миқдорини ўлчаш учун ҳажмий усулдан фойдаланилади. Тезлик ҳисоблагичлари модда миқдорини оқим тезлиги бўйича, ҳажм счёчиклари эса ҳажм бўйича ўлчайди. Ўлчаш чегараси счетчик 50...200 мм шартли ўтишга мўлжалланиб, сарфни 70...1700 м 3 /соат ва  2...3% хато билан ўлчайди. Бунда босим 0,98 мН/м 2 (10 кг к/см 2 )ни ташкил қилади. Ҳажмий счетчикларнинг ишлаш принципи модданинг муайян ҳажмини ўлчаш камерасидан босимлар фарқи таъсирида чиқарилишига асосланган. Бу счетчиклар асосан тоза, механикавий аралашмаларсиз бўлган суюқлик ва газлар миқдорини ўлчашга мўлжалланган. Асосий афзаллиги ҳатонинг кичиклиги ва ўлчаш диапозонининг катталигидир. Овалсимон шестерняли суюқлик ҳисоблагичлари 0,8....36м 3 /соат диапазондаги ўлчовларни таъминлайди (ИЖО типдаги). Шартли ўтиш диаметрлари 15  80 мм, асбобнинг ҳатоси  0,5%, ишчи босими 1,57 мН/м 2 ( » 16 кг к/см 2 ). Ҳисоблагич ўрнатилишидаги босимнинг йўқотилиши таъминан 0,02 мН/м 2 (0,2 кг к/см 2 ). Автомат тарозилар . Саноатда йирик ҳажмли материаллардан бошлаб дисперс моддаларнинг (сочилувчан қаттиқ материаллар) миқдорини (массасини) ўлчашга тўғри келади. Тарозилар вазифаларига кўра асосий беш гуруҳга бўлинади: 1) Умумий ишларга мўлжалланган тарозилар; 2) Технологик тарозилар; 3) Лаборатория тарозилари;

4) Метрологик тарозилар; 5) Махсус ўлчовларга мўлжалланган тарозилар. Тарозиларнинг асосий хатоси  0,5....1%. Модда сатҳини ўлчаш асбоблари. Сатҳни ўлчаш модданинг сиғимидаги миқдорини аниқлаш ва технологик жараёндаги ишлаб чиқриш аппаратида сатҳ ҳолатини назорат қилишдан иборат. Ишлаш ҳарактери жиҳатдан сатҳ ўлчагичлар ўзлуксиз ва ўзлукли (релели) бўлади. Релели сатҳ ўлчагичлар модда муайяан сатҳга эришганда ишлай бошлайди, бу асбоблар сигнализация мақсадида ишлатилади ва сатҳ сигнализаторлари дейилади. Ишлаш принципига кўра сатҳни ўлчайдиган асбоблар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: кўрсатиш ойнаси; калковичли; гидростатик; электрик; радиоизотопли; улътратовушли; вазнли ва бошқалар. Модданинг физикавий хоссалари ва таркибини назорат қилиш асбоблари. Суюқлик зичлигини ўлчаш. Технологик жараёнларнинг ўтишида қайта ишланаётган моддаларнинг физикавий хусусиятлари ва химиявий тартиблари ўзгаради. Бу параметрлар олинган маҳсулот сифатини таърифлайди. Калковишли, вазнли, гидростатик ва радиоактив зичлик ўлчайдиган асбоблар кенг тарқалган. Суюқликнинг қовушқоқлигини ўлчаш . Кўпчилик маҳсулотлар учун қовушқоқлик маҳсулот таркибини ва сифатини аниқловчи катталик ҳисобланади (сунъий тола, синтетик смолалар, каучук эритмалари, бўёқлар, ёғлаш мойлари ва бошқалар). Шунинг учун, кўпинча, қовушоқликни ўзлуксиз автоматик равишда ўлчаш муҳим аҳамиятга эга бўлади. Суюқлик қовушоқлигини ўлчайдиган асбоблар ишлаш принципи жиҳатдан капилляр, шарикли, ротацион ва тебранишли асбобларга (вискозиметрларга) бўлинади.

Приборларда 0,5  2,5 Па × с диапазондаги қовушоқликни ўлчаш мумкин. Ўлчаш хатолиги  2%. Газ ва қаттиқ жисмларнинг намлигини ўлчаш асбоблари. Намликни ўлчайдиган асбоблар икки синфга бўлинади: газ намлиги ва сочилувчан қаттиқ жисмлар намлигини ўлчагичлар. Эритмалар концентрациясини ўлчаш. Эритмалар таркиби ва концентрациясини назорат қилишда кондукторметрик, потенциометрик ва оптик таҳлил усуллари кенг тарқалган. Кондуктометрик усул электролитларни ўлчаш учун ишлатилади ва эритмаларнинг электр физикавий тавсифларининг (электр ўтказувчанлигини) концентрацияга боғлиқлигига асосланган. Кондуктометрлар ўлчаш асбоблари ҳисобланади. Потенциометрик усул муайян индукатор электролитлар ҳосил қилган электр юритувчи кучни ўлчаш йўли билан ионлар концентрациясини аниқлашга асосланган. Потенциометр ўлчаш асбоби ҳисобланади. Газ анализаторлари. Газ анализаторлари текширилаётган газ аралашмасидаги компонент ёки компонент йиғиндиси концетрацияси ҳақида маълумотлар берадиган қурилмалардир. Газ анализатори газ таркибини ўлчайдиган датчик ва датчик чиқиш сигналини ўлчайдиган (иккиламчи) асбобдан иборат. Деформацияларни ўлчаш асбоблари. Дастгоҳ-Мослама-Асбоб-Детал системаси эластик силжишини ўлчаш Б.С.Балакшин таклиф этган икки усул билан амалга оширилади. Биринчи усул Дастгоҳ-Мослама-Асбоб-Детал системасининг нисбий силжишлари, иккинчи, шу системага махсус жойлаштирилган звено эластик силжишини ўлчашдан иборат. Силжишларни ўлчаш учун соат типидаги индикаторлар ва индикатор билан таъмирланган ўлчаш воситалари, ричаг тишли каллак ҳамда пружинали ўлчаш воситалари ишлатилади.

Соат типидаги индикаторлар торец, радиал, дастгоҳ шпинделининг силжиши (тепишини) ва бошқа силжишларни назорат қилади. Торецларни ўлчайдиган индикаторда ўлчаш стержени қопқоқ томондан жойлашган бўлади. Оғир шароитларда, масалан, асбоб ўлчаш стерженининг ўқи бўйича зарбли кескин силжиш бўладиган жойларда ишлаши учун тугинининг диаметри 58 мм ва ўлчаш чегараси 0-5 мм бўлган енгиллаштирилган механизмли индикаторлар ишлаб чиқарилмоқда. Индикаторли чуқур ўлчагичлар пазлар, тешикларнинг чуқурлигини, баландлигини, чизиқлар ва бошқаларни ўлчашга мўлжалланган. Буларнинг ўлчаш чегараси 100 мм гача бўлади. Индикаторли қалинлик ўлчагичларга юмшоқ материаллар (чарм, резина ва ҳ.к.) нинг қалинлигини ўлчаш учун столга ўрнатиладиган ТИН модели ва дастаки ТИР моделлар киради. Уларнинг ўлчаш чегараси 0-10 мм, ўлчашнинг барча диапазонида ўлчаш хатолигининг чегараси  0,02 мм. Индикаторли девор ўлчагичлар труба, колба ва турли материллардан тайёрланган бошқа деталларнинг девори қалинлигини ўлчаш учун ишлатилади. Бу ўлчагич махсус шкалали ва ўлчаш чегараси 0-20 мм ли соат типидаги кичик ўлчамли индикатор билан жиҳозланган, бу индикаторнинг бўлинмалар қиймати 0,1 мм ва хатолик 0,1 мм. Ричагли - оптик асбоблар. Ричагли-оптик асбобларга оптиметрлар ва пружинали оптик ўлчаш коловкалари киради. Оптиметр вертикал хилча ва горизонтал хилга бўлинади. Горизонтал оптиметр ҳам ташқи ҳам ички ўлчамларни ўлчашда ишлатилади. Кўрсатишлар хатолиги вертикал оптиметр ташқи ўлчамларни (уч ўлчовларини, калибр - пробкаларни ва жуда аниқ буюмларни) ўлчашда қўлланилади. Кучларни (куч моментларини) ўлчаш асбоблари . Материалларга ишлов беришда (йунишда) дастгох кескичига таъсир этувчи кесиш кучи (Рz), суриш кучи (Рх) ва радиал Ру кучлар ҳосил бўлади. Рz кесиш кучи кескичнинг кесиш текислигига уринма тарзида йўналади ва

асосий йўналиш томонга таъсир этади. Рz кучи кескин этувчи моментни Мэ=Рz × l ҳосил қилиб, уни эгмоқчи бўлади. Бундан ташқари, кескичдан загатовкага таъсир этувчи реактив куч (Рz) загатовка айланаётганда қаршилик кўрсатувчи момент ҳосил қилади.Mk Pz D  × 3 2 , кг × мм (н.м) (3.3) бу ерда D 3 -заготовка диаметри, мм Заготовканинг айланиши учун дастгоҳ шпинделига шундай айлантирувчи момент М ай =Рz × Dz 2 (3.4) берилиши керакки, у қаршилик моменти (М k )ни енгиб, загатовкани зарур йуналишга айлантирсин. Материалга ишлов беришда ҳосил бўлувчи Рz, Рх, Ру кучлар қийматини иш жараёнида д и н а м о м е т р ёрдамида ўлчаб, уни баъзан қуйидаги экспериментал ифодадан фойдаланиб аниқлаш мумкин: Рz=Cpz × t Xp × S Yp × Кpz, кгк ( Н) (3.5) бу ерда С p z ва К p z - кесиб ишлаш шароитини тавсифловчи коэффициент, С p z=98-225, К p z-кескич геометрияси, совўтиш ва мойлаш суюқликларининг таъсирини ҳисобга олувчи коэффициент. t - кесиш чуқурлиги, мм S - кескични суриш тезлиги, мм/мин Х р -У р - даража кўрсаткичлари турли материалларни ишлаш шароитига кўра маълумотномалардан олинади. Пўлатлар учун Хр º 1; Ур º 0,75 Динамометр машина ва механизмларнинг кучланма қурилмаларидаги тортилиш кучларини ҳамда турли материал, деталл ва буюмларнинг массаларини тортиш учун хизмат қилади. Бундай динамометрлардан бири ДПУ-0,5/2 типдаги (ГОСТ 13837-88) динамометрдир.

ДПУ типидагги динамометрнинг техник тавсифи № Параметрларнинг номи Энг катта чегаравий куч, тс 0,1 0,2 0,5 1. Ўлчанаётган кучланишлар чегараси, кгс: пастки устки 10 100 20 200 50 500 1. Шкаланинг бўлиниш катталиги, кгс 1 2 5 2. Кўрсаткичнинг асосий хатолиги-устки чегара куч қийматида % ҳисобида, катта эмас  2 3. Пастки ва юқориги ўлчаш чегараларида аниқланадиган сезгирликнинг бошлани- ши, юқориги ўлчаш чегарасидан % ҳисобида, катта эмас 0,5 4. Шкала диаметри, мм, кичик эмас 165 5. Габаринт ўлчамлар, мм, катта эмас: пружиналар билан биргаликдаги ўзунлиги баландлиги кенглиги 325 50 98 6. Динамометр массаси, кг, катта эмас 2 2,1 2,3 7. Динамометрнинг гилоф билан биргаликдаги массаси, кг, катта эмас 3,3 3,4 3,6 Айланишлар сонини ўлчаш асбоблари Бундай асбобларга СОП-105 типли айланишлар ҳисоблагичи киради. СОП-105 айланишлар ҳисоблагичи турли машина ва механизмлардаги айланишларни ўлчаш учун хизмат қилади. Мазкур ҳисоблагич (ҳисоблагич) дастгох ёки машиналарни белгиланган айланишлар сонида - 00001 дан 99999 гача бўлган рақамларда автоматик тўхтатиш қобилиятига эга. Техник тавсифи. Ҳисоблагичнинг ҳисоблаш механизми сиғими - 99999 айланишлар сони. Ўнгдан биринчи санаш барабанинг бўлиниш баҳоси -

юритма валикнинг 1 марта айланиши. Ҳисоблагичнинг ишчи ҳолати - юритма валикнинг горизонтал жойлашиши. Юритма валикнинг айланишлар частотаси 1000 айл/мин дан катта эмас. Юритма валикнинг айланишлар йуналиши - соат стрелкаси бўйича. Ҳисоблагич қуйидаги шароитларда эксплуатация қилишга мўлжалланган: Ишчи шароити: Ҳаво ҳарорати - +5 дан +50 0 С гача. Солиштирма намлик - 95% (+35 0 Сда). Ҳисоблагич массаси - 1100 г дан катта эмас. Ҳисоблагич қуйидаги асосий механизмлардан ташкил топган: - юритма валидан санаш барабанларига ўзатувчи механизм; - кўрсаткичларни нол p га текшириш механизми; - ҳисоблагични берилган сонга қўйиш механзми; - тўхтатиш механизми. Айланишлар сони турли хил датчиклар ёрдамида ҳам ўлчанади. Бундай асбоблар жумласига тахометр киради. Машина ва механизмларнинг тезликлари электрик (қаршиликли, индукцион, диф.-трансформаторли ферроодинамик, токли) ва комбинациялашган (пневматик, гидравлик, электрик) датчиклар ёрдамида ўлчанади. Масалан, спидометрлар ана шундай асбоблардандир. Қурилмаларнинг (масалан, айланма печ p юритмасида) бурчак тезликларини назорат қилиш тахогенератор асбоби билан амалга оширилади.

Тебранишларни ўлчаш асбоблари. Ўлчаш принципларига кўра тебраниш ўлчагичларни икки синфга бўлиш мумкин: 1) Саноқ бошланувчи база сифатида қабул қилинган қимирламайдиган ёки силжиб турадиган координаталар системасига нисбатан ўлчашни амалга оширувчилар; 2) Фақат тебранувчи тана билан боғлиқ бўлган ва таранг осилган инерцион элементга эга бўлган инерцион ўтказгичлар. Бунда таранг осма деформацияси ўлчанади. Меҳаниқ катталиклар тебранишларининг бошқа турдаги тебранишларга ўзгариш принципларига кўра тебранишни ўлчаш приборлари қуйидагиларга бўлинади: 1) Генераторли, яъни механик тебранишларнинг энергияси бевосита бошқа турдаги энергияларга айланади. Кўпроқ электрик тебранишлар энергиясига; 2) Параметрик, яъни механик катталикларнинг ўлчанаётган тебранишлари ёки берилган доимий энергия оқимининг тебранишга олиб келади ёки берилган даврий тебранишни моделлайди. Даврий тебранишлар частотаси, ўлчанаётган тебранишлар частотасидан анча катта. Механик тебранишларнинг бошқа турдаги тебранишларга ўзгаришига асос қилиб олинган физик ҳодисага кўра тебранишни ўлчаш приборларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1) Ўлчанаётган тебранма ҳаракатнинг турли механик ўзгариши ёки ўзгаришисиз механик гуруҳи; 2) Оптик; 3) Механик-электрик ўзгартирувчиларли (резистивли, сиғимли, индуктив, икдукцион, пеҳзоэлектрик ва б.); 4) Ўлчанаётган катталик берилган чегарага ётганда ўзиш ёки улаш электрик занжирли электр контакт гуруҳ.

И002 (ВИБ-А) типдаги вибродатчиклар (грунтлар, бинолар) машина ва жиҳозларнинг иш жараёнида титраш тезликларини ўлчаш учун хизмат қилади. Вибродатчикларда титраш тезликларини ўлчаш ва қайд қилиш ёруғлик нурлари осиллографи ёрдамида бажарилади. Вибродатчик ёрдамида силжиш амплитудаси 10 мм гача бўлган, прибор таглигига перпендикуляр титрашларни қайд қилиш мумкин. Ишчи муҳитларнинг асосий физик-химик хоссалари Асосий жараёнлар ва қурилмаларни ҳисоблашда ўзаро таъсир қилаётган муҳитлар физик-химиявий катталикларнинг қийматлари (зичлик, солиштирма оғирлик, қовушоқлик, иссиклиқ ўтказувчанлик коэффициенти, солиштирма иссиқлик сиғими, ҳарорат ўтказувчанлиги коэффициенти ва бошқалар) ни билиш зарур. Зичлик. Ҳажм бирлигидаги битта компонентдан ташкил топган бир жинсли модданинг массаси зичлик деб аталади ва r билан белгиланади: r =m V (3.6) бу ерда m - масса, кг; V - ҳажм, м 3 . Халқаро бирликлар системасида зичлик кг/м 3 да ўлчанади. Бирорта модданинг зичлиги ( r ) ни сувнинг зичлиги ( r с ) га нисбатан нисбий зичлик дейилади: D = r rc (3.7) 0 дан 100 0 С гача бўлган ораликда техник ҳисоблашлар учун сувнинг зичлиги r с =1000 кг/м 3 деб олинади. Кимёвий жиҳатдан бир жинсли бўлган моддаларнинг зичлиги махсус адабиётларда диаграмма ва жадвал шаклида берилади. Тоза моддалар суюк эритмаларининг зичлиги концентрация ва температурага боғлиқ. Одатда эритмаларнинг зичлиги жадвал ҳолда берилади ёки эмпирик тенгламалар ёрдамида топилади.

Иккита компонент (а ва б) дан таркиб топган турли жинсли системанинг зичлиги қуйидаги тенглама билан топилади: r = m p m pa a      (3.8) бу ерда m а а компонентнинг аралашмадаги массавий улуши, кг/кг; m б =1- m а -б компонентнинг аралашмадаги массавий улуши, кг/кг; r а ва r б а ва б компонентларнинг зичликлари, кг/м 3 . Газ ва буғнинг зичлиги суюқлик ва қаттиқ моддалар зичлигига нисбатан таъминан минг марта кам бўлади. Солиштирма оғирлик . Ҳажм бирлигидаги модданинг оғирлиги солиштирма оғирлик деб аталади ва g билан белгиланади: g = G V (3.9) бу ерда G - Суюқлик оғирлиги, Н. СИ га биноан солиштирма оғирлик Н/м 3 да ўлчанади. Масса билан оғирлик ўзаро қуйидаги боғланади: m= G g (3.10) бу ерда g - эркин тушиш тезланиши, м/с 2 . Массанинг миқдорини r = m V тенгликка қўйсак, зичлик билан солиштирма оғирликнинг ўзаро боғланиш нисбати келиб чиқади: g = r g (3.11) Зичликка тескари бўлган катталик солиштирма ҳажм деб аталади ва v (м 3 /кг) билан ифодаланади: v= 1 r  V m (3.12) Қовушоқлик. Хақиқий (реал) суюқликлар қувир ичида ҳаракатланганда, унинг ишқаланиш кучи ҳосил бўлиб, суюқлик силжишига тўсқинлик қилади. Суюқликнинг ўзаро параллел ҳаракат қилаётган

қатламлари оралиғидаги ишқаланиш кучи (Т) Н p ютон қонуни билан ифодаланади: Т=m F dw dn (3.13) бу ерда F - ишқаланиш юзаси; dw dn - тезллик градиенти; m - қовушоқликнинг динамик коэффициенти. Қ овушоқликнинг динамик коэффициенти СИ системасига биноан қуйидаги бирликда ўлчанади: m = T F dw dn H M M c M H c M           ×  2 2 / Па × с (3.14) Динамик қовушоқлик коэффициентининг шу суюқлик зичлигига нисбати кнематик қовушоқлик дейилади ва v билан белгиланади: n = m r (3.15) СИ системасида кинематик қовушоқлик м 2 /с бирлигида ўлчанади. Температура ортиши билан суюқликнинг қовушоқлиги камаяди, газларда эса ортади. Суюқликнинг қовушоқлиги газнинг қовушоқлигига нисбатан бир неча марта каттадир. Масалан, 20 0 С да сувнинг қовушоқлиги тахминан 0,001 Па × с, глицеринники 1,5 Па × с, ҳавоники эса 0,00002 Па × с, га тенг. Н p ютоннинг ички ишқаланиш қонунига бўйсинадиган суюқлик н p ютон суюқликлари дейилади. Коллоид эритмалар, мойли бўёклар, смолалар, паст температурада ишлатиладиган сурков мойлари н p ютон суюқликларига кирмайди. Иссиклиқ ўтказувчанлик . Температура градиенти таъсирида бир- бирига тегиб турган кичик заррачаларнинг тартибсиз ҳаракати натижасида иссиқликнинг тарқалиши иссиқлик ўтказувчанлик деб аталади. Бир жинсли текис девор орқали ўтган иссиқлик оқими Q қуйидаги тенглама орқали аниқланиши мумкин:

Q =  F D t (3.16) бу ерда  - иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти;  - девор қалинлиги; F - иссиқлик ўтаётган юза; D t - деворнинг иккала томонидаги температуралар фарқи. Охирги тенглама орқали  нинг СИ даги ўлчов бирлигини топамиз:  = G F t x c m m K BT m K  D  × ×  × / 2 (3.17) Иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентининг қиймати температура, босим ва модданинг турига боғлиқ. Турли жисмлар учун  нинг қиймати справочникларда берилган бўлади. Газ, суюқлик ва қаттиқ моддаларнинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентлари (  , Вт/м × к) қуйидаги чегарада ўзгаради: Металлар ва унинг қотишмалари 15 - 380 Қаттиқ нометалл материллар 0,02 - 3,0 Томчили суюқликлар 0,07 - 0,7 Газлар 0,006 - 0,06 Солиштирма иссиқлик сиғими. Бу параметр модданинг ўзида иссиқлик энергиясини тўтиш қобилиятини кўрсатади. Солиштирма иссиқлик сиғими деганда модданинг масса бирлиги температурасини бир градусга кўтариш учун зарур бўлган иссиқлик миқдори тушунилади. Солиштирма иссиқлик сиғими қуйидаги тенглама орқали топилади: c= Q m tD (3.18) бу ерда Q - жисмни иситиш учун сарф бўлган иссиқлик миқдори; m - жисм массаси; D t - жараённинг охирги ва бошланғич температуралари оралиғидаги фарқ. СИ да солиштирма иссиқлик сиғими Ж/кг × К бирлигида ўлчанади. Газ, буғ , суюқлик ва қаттиқ жисмларнинг солиштирма иссиқлик сиғими одатда тажриба натижалари орқали топилади. Газларнинг

солиштирма иссиқлик сиғими таъминан 1.10 3 Ж/кг × К, сувники 4.10 3 , металларники эса (0,2  1) × 10 3 Ж/кг × К га тенг бўлади. Температура ўтказувчанлик коэффициенти. Иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти жисмнинг иссиқлик энергиясини ўтказиш қобилиятини белгиласа, температура ўтказувчанлик коэффициенти эса жисмнинг иссиқлик инерцион хоссаларини ифодалайди. Бу коэффициент жисмнинг физик катталиги ҳисобланиб, температуранинг ўзгариш тезлигини билдиради. Температура ўтказувчанлик коэффициенти ( a , м 2 /с) қуйидагига нисбат орқали аниқланади: a = rc (3.19) бу ерда  - иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти; с - солиштирма иссиқлик сиғими; r - зичлик. Температура ўтказувчанлик коэффициенти модданинг комплекс хоссаларини белгилайдиган муҳим катталик бўлиб, юқоридаги тенглама ёрдамида аниқланади ёки тажриба орқали топилади. Бу коэффициентнинг сон қиймати температура, зичлик, модданинг таркиби ва бошқа факторларга боғлиқ бўлади. Н p ютон ва нон p ютон суюқликлар. Ҳамма газлар ва кичик молекулалар массага эга кўпчилик суюқликларнинг умумлашган механик хоссаларини Н p ютоннинг ишқаланиш қонуни орқали ифодалаш мумкин. Бундай суюқлик н p ютон суюқликлари деб юритилади. Берилган температура ва босимдан н p ютон суюқликларининг қовушоқлиги ўзгармас қийматга эга бўлади. Аммо баъзи c уюқликлар (полимерларнинг эритмаси, бўёк, целлюлоза, паста, суспензиялар ва ҳоказо) анча мураккаб қовушоқлик хоссаларига эга, бундай суюқликлар (яъни нон p ютон c уюқликлар ) нинг хоссаларини Нpютон қонуни ёрдамида ифодалаш мумкин эмас. Н p ютон суюқликларда қовушоқлик ҳолат параметрларидан ташқари оқиш шарт-шароитларига ҳам боғлиқ бўлади. Нон p ютон суюқликларда қовушоқлик доимий қийматга эга

эмас, қовушоқликнинг қиймати силжиш тезлигига ва унинг давомийлигига қараб ўзгаради. Н p ютоннинг ишқаланиш қонунини қуйидагича ёзиш мумкин: T F dw dn  m (3.20) бу ерда  - силжиш кучланишлиги (ички ишқаланиш кучланишлиги ёки кучланишлик уринмаси), Па. Тенгламадаги  нинг қиймати доимий мусбат бўлади. Агар бир-бирига нисбатан ҳаракат қилувчи суюқлик қатламлари юзаси F га нормал ўтказиш пайтида унинг йўналишини тезлик камроқ томонга қараб олинса, у ҳолда тезлик градиентининг қиймати доимий манфий бўлади. Бундай ҳолатда тенглама қуйидагича ёзилади:  m   dw dn (3.21) ёки тенглама Н p ютоннинг ички ишқаланиш қонунини ифода қилади. Бингам ёки пластик суюқликлар қаторига суспензиялар, ҳўл қум, лой, пасталар киради. Силжиш қияланиши кичик қийматга эга бўлганда бундай суюқлик оқмайди, фақат уларнинг шакли ўзгаради.  >  0 бўлганда оқиш бошланади ва кейинчалик пластик суюқликлар ўзининг хоссалари бўйича н p ютон суюқликка ўхшаб қолади. Пластик суюқликлар учун оқиш эгри чизиғининг тенгламаси қуйидагича ёзилади:   m  0 пл dw dn (3.22) бу ерда m пл - пропорционаллик коэффициенти (ёки пластик қовушоқлик). Мавҳум пластик суюқликлар (масалан, полимерларнинг эритмалари, целлюлозалар, асимметрик заррачали суспензиялар) силжиш кучланишлиги жуда кичик қийматга тенг бўлгандаёк ока бошлайди бироқ уларнинг қовушоқлик коэффициенти тезлик градиентининг ортиши билан камайиб боради. Дилатант суюқликлар (масалан, крахмал суспензияси, таркибида қаттиқ жисм заррачалари кўп бўлган турли елимлар) да эса тезлик градиентининг ортиши билан қовушоқлик коэффициенти ортиб боради.

Мавҳум пластиклик ва дилатант суюқликлар туюладиган қовушоқлик ( m э ) билан ҳарактерланади: m э = dw dn/ (3.23) Нон p ютон суюқликлар қаторига тиксотроп ва реопектант суюқликлар ҳам киради. Тиксотроп суюқликларда (масалан, вақт давомида қовушоқлиги ортиб борадиган бўёқлар) маълум қийматдаги силжиш кучланишлигининг таъсир вақти ортиши муҳит таркибининг бузилиши ва оқиш тезлигининг кўпайишига олиб келиши мумкин.

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 5. Косарев А.А., Янушкевич И.П. Практика применения временних указаний о порядке оформления, подачи и рассмотрения заявления на рационализаторское предложение. - «Вопрос изобретателства», 1989, №22. 6. Артемғев Е.И. и др. Патентоведение. М.: Машиностроение, 1986. 7. О.М. Киселев. Как оформит заявку. Лениздат. 1982.

Похожие

Таъмирланган машиналарнинг сифатини ва ишончлилигини таъминлаш

Технологик мосламаларни вазифалари ва таснифи

Автомобилсозликда йиғиш технологик жараёни ва ахамияти

Машиналарни яратишда стандартлаш ва унификациялаш аҳамияти

Йиғиш технологик жараёнини лойихалаш