Машиналар яратишнинг асосий босқичлари прогнозлаш лойиҳалаш ва ишлаб чиқаришга тайёрлаш - Машиностроение - Рефераты

Машиналар яратишнинг асосий босқичлари прогнозлаш лойиҳалаш ва ишлаб чиқаришга тайёрлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.7373046875 KB

Машиналар яратишнинг асосий босқичлари прогнозлаш лойиҳалаш ва ишлаб чиқаришга тайёрлаш Режа: 1. Машина тузилмаларини прогнозлаш 2. Лойиҳалаш. 3. Янги машинани ишлаб чиқаришга тайёрлаш

Машина тузилмаларини прогнозлаш. Янги машина конструкцияларини прогнозлаш тобора катта аҳамият касб этиб, илмий техника соҳасида кенг кўламга эга бўлиб бормоқда. Тузилмаларга янги талаблар ортгани сари прогнозлашнинг аҳамияти ортиб боради. Илмий прогнозлашнинг асосий базалардан бири - янги тузилманинг аввалги конструкциясига таяниб яратилишидир. Махсус ёки умумтехник йўналишдаги ахборотлар, кўп шароитларда муҳандисларнинг шаҳсий тажрибалари ва анъанавий услублари тузилмаларнинг келажакда қандай ривожланишини олдиндан билиш учун етарли бўлмай қолади. Техника тараққиётининг материаллар олиш янги технологияларининг илмий асосланиб олдиндан кўриш зарурлиги туфайли ҳозирги замонда муҳандислик прогнозлаш интенсив ривожланиб бормоқда. Муҳандислик прогнозлаш деганда илмий асосланган техника тараққиётининг ишончли категориядаги потенциал имкониятларини акс эттирувчи ахборотлар тушунилади. Иқтисодий саволлар прогнозлашнинг бир тузувчи қисми сифатида қабул қилинади. Шу билан бир вақтда техникавий прогнозлаш иқтисодий прогнозлар учун база яратади. Муҳандислик прогнозлар машиналарни лойиҳалашда катта аҳамиятга эга бўлиб, лойиҳани бажариш сарф-ҳаражатлари тўла қопланади. Муҳандислик прогнозлашнинг қийинчилиги шундаки, биринчидан, бошланғич ахборот ҳажми етарли эмас, кўпрок мумкин бўлган конструктив вариантларни баҳолаш мумкин бўлган миқдорий кўрсаткичлар йўқ бўлади, иккинчидан эса, кўп миқдордаги турли параметрлар ва улар орасидаги боғликликларни ҳисобга олиш зарурлигида. Негаки, турли тузилмаларга умумлаштирувчи баҳо бериш мумкин бўлмайди ёки ўта қийин бўлади. Бу эса бошланғич ахборотни тўла ўрганиб чиқиш ва тайёрлашга мажбур этади. Муҳандислик прогнозлашнинг асосийни учта йўналиш юзага келтиради. Бу учта йўналиш яратилажак янгиликнинг аҳамияти, мақсад ва

стратегиясини ва машина тузилмаси тараққиётининг истиқболли даражасини аниқлайди. Биринчи иккита йўналишни асосан ўрта ва ўзоқ муддатли прогнозлашда қўллайдилар. Учинчи йўналиш эса қисқа муддатли прогнозлашда қўлланилади. Муҳандислик прогнозлашда анализ ва синтезнинг назарий ва тажрибавий воситаларидан фойдаланилади. Прогнозлаш ечилаётган масалаларнинг турли хилдаги кўп услублари устида ишлашга олиб келади. Техникада кўпрок қуйидаги прогнозлаш усулларидан фойдаланилади. 1. Экстраполяция усули яқин ўтмишда ўрин тутган ҳодиса ва ҳолат динамикасининг келажакка олиб ўтишга асосланган. Техникада бу усулдан асосан қисқа муддатли прогнозлашда фойдаланиш кенг таркалмоқда. Бу усулда прогнозлаш соҳасига асосан эволюция йўли билан ривожланадиган ёки жуда секинлик билан ривожланадиган соҳалар киради. Экстраполяция усули билан икки хил турдаги вазифани ечиш мумкин: 1) статик вазифа булиб, асосий белги билан бошқа параметрлар орасидаги боғликликларни вақт факторларини ҳисобга олмаган ҳолда таҳлил қилинади; 2) динамик вазифа , бунда албатта тенгламани тузувчи вақт фактори бўлади. Иккинчи турда топшириқни ечишда асосий белги ўзгаришлари умумий аниқланади. Бундай топшириқларни ечиш учун бошланғич ахборот асосий белгили вакт функциясидаги ўзгаришларни акс эттирувчи динамик вазифа қўлланилади. Техника тараққиетини динамик қаторлар базасида прогнозлаш қуйидаги асосий операциялардан иборат: а) бошланғич ахборотни қаторнинг бирламчи таҳлил қилишга мос ҳолатга келтириш.

б) асосий параметр ва вақтни қўллаш фактори орасидаги боғликликни ҳосил қилиш. г) асосий параметр бўйича прогнозлаш аниқлигини текшириш. д)сезиларли фарқлар ҳосил бўлган ҳолда ҳисоб натижаларини корректлаш. 2. Эксперт баҳолаш усули моҳияти шундаки, мутахассис экспертлар гуруҳи олдига прогнозланаётган объект ёки шу техник йўналишнинг тараққиётига тегишли қатор саволлар қўйилади. Сўнг экспертлар қўйилган саволлар жавобларини математик ишлаб чиқиб, улар ичидан кўпроқ афзалликка эга бўлган фикрларни қабул қиладилар. Бу усулнинг қийинчилиги шундаки, у субъектив ҳарактерга эга бўлиб, экспертлар гуруҳини танлаш, савол - жавоб ўтказиш принципини аниқлаш натижалари аниқлигига баҳо бериш лозим бўлади. Бу усулни объект ўтмиши ҳақидаги тизимлаштирилган ахборот етарли даражада бўлмаган ёки илмий-техник ривожланиш техник имкониятларидан кўра, қабул қилинган карорларга кўпроқ боғлиқ бўлган ҳолларда қўллаш мақсадга мувофиқдир. 3. Моделлаштириш усулида бошланғич ахборотларни таҳлил қилиш ўрганилаетган объектда эмас, балки назариядаги ўхшаш моделларда бажарилади. Энг кўп умумийликка эга ва катҳий йўналишга эга бўлган бу математик моделлаштириш усули ҳисобланади. Тузилмаларни прогнозлашга берилган техник топшириқни ишлаб чиқиш учун зарур бўлган материалларни танлаш ва тайёрлашга йўналтирилган илмий- текшириш иши деб тушуниш мумкин. 2-расмда прогнозлаш жараёнини схемаси берилган. Унда прогнозлашнинг усуллари ва улар орасидаги боғликликлар берилган. Бошлангич ҳолатга кўра прогнозлаш объекти танланади. 1-боғлиқлик прогнозлашни ўтказиш оралиғи даври ва прогнозлаш аниқлиги, прогнозлаш объекти ва мақсадидан келиб чиқиб аниқланади. 2 ва 3 прогнозлашни ўтказиш оралиғи даври прогнозлашга қўйилаётган аниқлик

талабидан келиб чиқади. Прогнозлашни ўтказиш оралиғи даври қанча кўп бўлса, прогнозлаш аниқлиги шунча оз, прогноз аниқлигини ошириш мақсадида зарур ҳолларда прогнозлашни утказиш оралиғи даври камайтирилади (4 ўзаро боғлиқлик). Прогнозлашни ўтказиш оралиғи даврига қараб прогнозланаётган объект ҳақидаги бошланғич маълумотларнинг ҳажми ва мазмуни аниқланади: прогноз ўтказиш даври қанча кўп бўлиб, бошланғич маълумотлар ҳажми оз бўлса, прогноз ўтказиш даври камаяди (5 ўзаро боғлиқлик). Бошланғич маълумот билан ишлаш усули талаб қилинган прогнозлаш аниқлигига қараб танланади. Прогнозлаш аниқлиги қанча катта бўлса, бошланғич маълумотларни ишлаб чиқиш усули шунча аниқрок бўлиши керак. Прогнозлаш аниқлиги пасайган ҳолларда бошланғич маълумотлар устида ишлаш усули аниқлиги камроқ аниқликда бўлиши мумкин (6 ўзаро боғлиқлик).1 2 3 4 5 6 7 8 Прогнозл аш максади Прогнозл аш объекти Прогнозл аш утка зиш даври Прогнозл аш аник лиги Берилган катталик лар Берилган катталик ларни ка йта ишлаш у сули Хисоблаш Прогнозл аш натижала ри Прогнозл аш вариа нти Пi Прогнозл аш вариа нти Пi … 9 10 11 2-расм. П рогнозла ш схе маси 12 3

Прогнозлаш аниқлигининг талаб даражасини таъминлаш учун прогнозлаш объекти ҳақидаги бошланғич маълумотларнинг шунга ҳос ҳажми ва мазмунига эга бўлиши зарур. Прогнозлаш аниқлиги ортиб боришига қараб бошланғич маълумотларнинг ҳажми ва мазмуни тўлиб бориши керак (7 боғлиқлик). Прогнозлаш обҳҳекти ҳақидаги бошланғич маълумотларнинг ишлаш усулини танлаш қабул қилинган прогнозлашни ўтказиш оралиғи даврига боғлик бўлади: прогнозлашни ўтказиш даври қанча катта бўлса, бошланғич маълумотларнинг ишлаш усули шунчалик аниқ бўлиши керак (8 боғлиқлик). Бошланғич маълумотларнинг миқдори уларни ишлаб чиқиш усулини танлашни аниқлаб беради: бошланғич маълумотлар қанчалик тўла бўлса, улар устида ишлаш усули шунча аниқ бўлиши мумкин. Шу билан биргаликда аниқланган усул мос келадиган маълумотлар ҳажмини талаб қилади (9 боғлиқлик). Объектни прогнозлаш ҳақидаги бошланғич маълумотларни ҳажми ва мазмунини аниқлаб ва бошланғич маълумотларни ишлаб чиқиш усулини қабул қилиб олиб зарур ҳисоблаш ишларини бажариш мумкин (10 ва 11 боғлиқликлар). Бажарилган ҳисоблар талаб қилинаетган прогноз натижаларини бериш имконини яратиш керак (12 боғлиқлик). Қайсики, шу имкониятлар асосийда прогнозлашнинг йўл қўйилган вариантлари ишлаб чиқилиши мумкин бўлсин. Бўлиши мумкинки, прогнозлашдан олинган натижа қўйилган мақсадга тўла жавоб бера олмай қолиши мумкин. Бундай ҳолларда прогнозлашнинг алоҳида босқичларини унинг ўзаро боғлиқликларини тескарисига қўллаб текшириб кўриш зарур. Прогнозлашнинг кўриб чиқилган схемаси лойиҳалашнинг баъзи топшириқлари учун бажариб бўлмайдиган даражада бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда прогнозлашни қуйидагича тартибда олиб боришга тўғри келади: 1) прогнозлашнинг умумий схемасини ишлаб чиқиш; 2) прогнозлаш комплексини аниқлаш;

3) прогнозлашни ўтказиш оралиғи даврининг давомийлигини аниқлаш. Прогнозлаш жараёни аниқлик юзасидан қўйилган талабларга кўра қуйидаги уч қисмга бўлиниши мумкин: 1) детерминланган аниқ ҳисоблаб бўладиган; 2) эҳтимолли таклиф этилаётган жараённинг ўтиш қонуниятларини аниқлаш имконини берадиган; 3) фавқулотда ҳисоблаб бўлмайдиган. Детерминланган жараёнларни илмий прогнозлашнинг ўзига ҳос ҳарактери шундаки прогнозлашни ўтказиш оралиғи даври катта бўлишига қарамай прогнозлаш аниқлиги вақт юзасидан камаймайди. Эҳтимолли жараёнларда прогнозлаш аниқлиги пастрок. Прогнозлашда детерминланган ва эҳтимолли қисмларни қўллаш, прогнозланган жараённи ҳақиқий жараён билан солиштириб кўриш ва фавқулотда ҳолат тузувчисининг таъсирини аниқлаш имконини беради. Детерминланган, эҳтимолий ва фавқулотда тузувчилар орасидаги ўзаро нисбати кўрилаетган нисбатлар, кўрилаётган жараён ҳақидаги илмий билим даражасидан келиб чиқади ва вақт билан фарқ қилиши мумкин. Илмий- техник жараён детерминланган тузувчи таъсирини оширишга ва бошқа тузувчилар таъсирининг пасайишига ёрдам беради. Шунинг учун детерминланган тузувчи қийматини ва эҳтимолий тузувчи аниқлигини оширишга олиб келади. Прогноз ўтказиш оралиғи даври давомийлигида, биринчидан, прогнозланаётган жараёнларни амалга ошириш давомийлигини, иккинчидан, прогнозланаётган жараёнларни амалга оширилишининг бориши тўғрисидаги ахборотларни олиш билан бирламчи натижаларини аниқлаш имкониятини ҳисобга олган ҳолда аниқлаш керак бўлади. Машиналарнинг тузилмаларини прогнозлаш қуйидаги ҳолатларда кўриб чиқишни талаб қилади: 1. Функционал вазифаси; 2. Асосий техник ва иқтисодий параметрлар; 3. Мумкин бўлган компонент схемалар;

4. Янги материал, заготовка турлари; 5. Янги технологик жараёнлар, жиҳозлар ва технологик мосламалар; 6. Ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқаришнинг янги шакли ва усуллари; 7. Машиналар тайёрлашга эҳтиёж ва ишлаб чиқаришга кўзда тўтилган режа; 8. Янги корхона қуриш ёки эскисини реконструкция қилиш; 9. Янги тузилмадаги машинада халқ хўжалигидаги самарадорлик, масалан, кўпчилик тузилмаларда машинанинг оғирлигини камайтириш алоҳида зарурат туғдиради. Бунинг учун ўхшаш тузилмалар таҳлил қилиб чиқилади ва оғирликнинг бошқа асосий параметрларга қараб математик боғликлиги аниқланади. Бунда алоҳида йиғилувчи бирикмалардан ташкил топган мураккаб тузилмаларнинг массага таъсирини ҳисобга олиш керак ва бошқалар. Лойиҳалаш. Лойиҳалаш - бу техник ҳужжатларнинг умумлашгани бўлиб, биронта механизмни тайерлаш учун ҳамма чизмалар, уларнинг ҳисоби ва бошқа маълумотларнинг йиғиндисидан иборат. Бўлажак муҳандисларда лойиҳалаш учун ҳос бўлган хусусиятлар: билим, маҳорат, техник фикрлаш, фазовий тасаввур қила олиш, ижодий қобилият, ихтирочилик, янгиликни тушуниш ва қабул қила олиш, фикрлашдаги жасурлик, фикрлаш жараёнини тезкорлиги бўлиши керак, асосий муаммоларини ечишга эътиборини қарата олиш, кўзатиш қобилияти, кучли ҳотира, муҳандислик таҳлили ўтказа олиш қобилияти, фикрлашнинг етуқлиги, шахсий фикрга эга бўлиш қобилияти, ўз фикрини аниқ ва тўғри ифода этиш, ташаббускорлик, ўзлуксиз қаттиқ ишлай олиш қобилияти, кенг фалсафий дунёқараш, интизом бўлиши керак. Юқорида айтилган талабларни ўзида мужассамлаштирган муҳандислар ҳақиқий лойиҳачи конструкторлар бўлиб етишадилар. Ушбу фан юқорида айтилган ҳусусиятларни ўргатади. Маҳсулотни лойиҳалашга машиналар, дастгоҳлар. тўкимачилик саноатида эса янги хил газмолларни лойиҳалаш ва шунга ўхшашлар

конструкциясини чизиш, кимё ва бошқа саноат тармоқларида маҳсулот рецептурасини тўзиш, кабилар киради. Янги машиналарни лойиҳалаш илмий-тадқиқот ва лойиҳа институтлари, саноат корхоналарининг махсус конструкторлик бюролари (МКБ), конструкторлик бўлимлари ва лабораториялари томонидан амалга оширилади. Лойиҳалаш жараёнида маҳсулотнинг, машинанинг ҳарактери, унинг конструктив, физик ва кимёвий ҳоссалари, ташқи кўринишини, техник иқтисодий ва бошқа сифат кўрсаткичлари аниқланади. Лойиҳалашнинг асосий талабларидан бири маҳсулотнинг тежамлигидир. Енгил саноат маҳсулотининг тежамлилиги ва самадорлиги, истемолчиларнинг талабини янада тўларок қондириш учун таннархи пасайиши кўрсатади. Янги маҳсулотнинг иқтисодий самарадорлигини конструктор ва технологлар лойиҳалаштириш мобайнида қуйидаги уч босқичда ҳисоблаб чиқадилар: а) лойиҳа топшириғини тўзишда; б) техникавий лойиҳасини тўзишда; в) янги маҳсулотни ўзлаштириш ва уни ишлаб чиқаришга жорий қилишда. Бу ҳисоблаш ишларини асослаш даражаси ва бўлакларга ажратишнинг ўзгариши лойиҳалаш босқичларига ва лойиҳаларда бўлак нормативларга боғлиқдир. Лойиҳалаш босқичлари ёки конструкторлик ҳужжатларини ишлаб чиқиш босқичлари Давлат стандарти бўйича (ГОСТ 2.103-68) белгиланган бўлиб, конструкторлик ҳужжатларининг ягона тизимига киради. Ушбу Давлат стандарти халқхўжалигининг барча тармоқларида ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг конструкторлик ҳужжатларини ишлаб чиқишни беш босқичга бўлади: 1. Техник топшириқ. 2. Техник таклиф ва мулоҳазалар. 3. Эскиз лойиҳа.

4. Техник лойиҳа. 5. Ишчи лойиҳа (ишчи чизмаларни ишлаб чиқиш). 3-расмда техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш босқичлари, унинг кетма- кетлиги ва ишлаб чиқиш схемаси кўрсатилган. Техник топшириқ. Лойиҳалаш учун техник топшириҳ буюртмачи томонидан ёки ижрочи ташкилот томонидан берилади. Техник топшириқда машинанинг номи, тавсифи, нима мақсадда, қаерда қўлланилиши, ишлаб чиқаришнинг мўлжалдаги миқдори, таклиф этилаётган серияси, ишлаб чиқариш ва фойдаланиш жараёнидаги техник ва иқтисодий кўрсаткичлари ва асослари, технологик параметрлар, юритма тавсифи, лойиҳалашни ва тажриба нусхасини тайёрлаш босқичма-босқич муддати акс эттирилган бўлади. Лойиҳа топшириғини тўзишда янги техниканинг таннархи ва меҳнат салмоғи йириклаштирилган нормативларда - илгари ўзлаштирилган ва асос қилиб олинган маҳсулот бирлигининг оғирлиги, меҳнат салмоғи ва таннархи бўйича аниқланади. Техник таклиф ва мулоҳазалар . Техник таклиф ва мулоҳазалар корхона конструкторлик бўлимларида бажарувчилар томонидан киритилади. Бу босқичда график қисми, схема, жадвал, ҳисоблар, патент формуляри, техник даражаси ва сифати ишлаб чиқилади. Ҳар бир кичик ҳато, қарорнинг ўйлаб кўрилмаганлиги ёки ихтиёрий қабул қилинганлиги аҳволни анча ёмонлаштиради ва пировард натижада катта моддий зарар келтиради. Ишлаб чиқаришнинг ўз қонунлари, ўз илмий мезонлари ва албатта, ўз мантиғи бор - бу мантиқ муайян моддий асосларга таянади. Ҳудди шунинг учун ҳам машина ва жиҳозларни лойиҳалашда муҳандис-конструкторлар, рассом- конструкторлар, иқтисодчилар, технологлар, врачлар, эргономика бўйича мутахассислар, социологлар ва техник ҳамда илмий билимларнинг кўпгина бошқа тармоқлари вакиллари қатнашадилар. Уларнинг ҳаммаси, турлича тафаккур намоёндаларидир. Муҳандислар ва технологлар концептуал ақл деб аталувчи ақлга эга бўладилар, бу ақл мантиқий ва математик масалаларни яхши ечишга ёрдам беради; муҳандислар ва технологларга ишлаб чиқариш

типидаги тафаккур ҳосдир. Эстетик ақл фақат мантиқий категориялардан эмас, балки шакл ва ранг ўлчовидан ҳам фойдаланади. Бу маълум даражада рассом-дизайнерга ҳам таълуқлидир. Қулай ва гўзал қурилмалар яратиш дизайннинг вазифаси. Ишчи лойиъа (ишчи ъужжатлар) Техник лойиъа Эскиз лойиъаТехник топшириыГОСТ 2.103-88 а) Техник таклиф ва мулоъазалар б) Башоратлаш варианти Б 1 Техник топширик 1 ТТ 1 Техник таклиф ТП 1 Эскиз лойиха ЭЛ 1 Т ехник таклиф ТТ - Т 1 Башоратлаш варианти Б 2 Техник топширик 1 ТТ 2 Техник таклиф ТП 2 Эскиз лойиха ЭЛ 2 Техник таклиф ТТ - Т 2 Башоратлаш варианти Б i Техник топширик 1 ТТ i Техник таклиф ТП i Эскиз лойиха ЭЛ i Техник та клиф ТТ - Т i Башоратлашни оптимал ечими ОП Оптимал техник топширик 1 ОТТ Оптимал техник таклиф ОТТ Оптимал эскиз лойиха ОЭЛ Оптимал техник таклиф ОТТ - Т Ишчи лойиха ИЛ ... ... ... ... ... 3 - расм. Техник хужжатларни ишлаб чикиш бос кичлари. а) Техник хужжатларни ишлаб чикиш кетма - кетлиги б) Конструкторлик хужжатларини ишлаб чикиш схемаси

Айтайлик, шаҳардаги турар жойнинг ювиниш ҳонасини лойиҳалаштириш керак. Архитектор уй-жой секцияси лойиҳасини тайёрлайди. Бу секция бизнинг лойиҳалаштирилаётган асбоб-ускунамизга ва чиқадиган даврга мос келиши керак. Социологлар мўлжалдаги нормалардан келиб чиқиб, уйнинг шундай типи учун оиланинг таъминий таркибини аниқлаб чиқиши керак . Врачлар ҳам ўз талабларини қўядилар - уларнинг ҳам бир қатор мезонлари бор. Лойиҳани муайян материалда гавдалантириш технологларнинг маслаҳатлари билан боғлик. Агар буюм платмасса буюмлар (полкалар, кўзгули ҳошиялаш, сочиқ осадиган илгаклар ва бошқалар ҳақида гап борса) билан безатиладиган бўлса, у ҳолда рассом ўйлаб қўйган барча формалар мўлжалдаги материал ҳоссаларига ва унга технологик ишлов бериш қулайлигига зид келмаслиги керак. Иқтисодчилар сарф-ҳаражатлар ва фойда тўғрисида маслаҳатлар беради. Бироқ ваннаҳонани лойиҳалаш топшириғи бир-бирига боғлик мутахассисларнинг камроқ иштирокини талаб этади. Жамоат интерҳери (театр, меҳмонхона, жамоат муассасалари интерҳери)ни лойиҳалашда архитектор асосий фигура ҳисобланади, у барча ишларга жавоб беради. Саноат объектини лойиҳалашда муҳандислар асосий рол ўйнайдилар. Бу ишлаб чиқаришнинг ўзига ҳос томони цех планировкаси ва машиналарнинг қурилишини белгилаб беради, рассом эса лойиҳалашда қатнашади ва кўп жиҳатдан бу ўринда у соф ишлаб чиқариш шароити билан боғлиқ бўлади. Бу босқич техник топшириқ асосийда яратилаётган машинанинг техник ва иқтисодий жиҳатдан мувофиқлигини яратиш мумкин бўлган вариантларини, яратилаётган машинани ўзига ўхшаш аналоглари билан солиштириб акс эттиради. Эскиз лойиҳа . Техник топшириқ асосийда эскиз лойиҳа тузилади. У буюмларнинг умумий уриниши чизмаларини, муҳим узелларининг конструктив схемаси ва таъминий иқтисодий самарадорлигини кўрсатувчи

ҳамда асосий параметрлари ҳисоб қилинган тушунтириш хатини ўз ичига олади. Эскиз лойиҳалар баҳзи ҳолларда бир неча вариантларда тузилади. У машина тузилиши ва ишлаш асосийдаги умумий принципиал конструктив ечимларини ва унинг вазифасини асосий ўлчамлари, ҳамда умумий кўринишини акс эттиради. Машинанинг келгуси қурилмаси образи ҳали тайёргарлик босқичидаек ҳира-шира вужудга келади. Бироқ лойиҳалашнинг бошланиши фақат эскизлаш вақтида яяққол намоён бўлади. Дастлабки хомаки нусҳалар ҳам анча таъминий ҳисобланади. Муаллиф ўзининг ҳали батамом шаклланиб бўлмаган ғояларини график тарзда ифодалайди. График тарзида дейилишига сабаб шуки, қалам акварел билан расм чизади. Пластик дейилишига сабаб шуки, у макетнинг ҳажмли тасвирини бажаради. Лойиҳалаш жараёнида расм чизиш, ҳам, макетлаш ҳам керак бўлади. Чунки расм чизганда жуда тез вақт ичида вариантларни қайта синаб кўриш мумкин; расм фикр ортидан боради. Бироқ расм учун ўлчовли шаклни фақат шартли равишда тасвирлайди. Фақат макетгина буюмнинг тузилишини аниқ акс эттириши мумкин. Лойиҳалаш икки йўл билан - "ичидан ва ташқаридан" боради. Биз ички тузилишни компоновка қилиб рационал қулай нарса ясашга эришар эканмиз, ўз ечимимиз қандай ташқи формаларга кўшилишини, буюм қандай қиёфага киришини текшириб кўришимиз керак ва, аксинча, ташқи ҳажмни чизганда ёки унинг моделини ясаганда, ички компоновка қандай бўлаётганлигини вақти - вақти билан текшириш зарур. Эскиз лойиҳа бадиий техник кенгаш томонидан қабул қилиниб маъқулланади. Эскизда фақат таъминий ечим топилган бўлиб, уни ҳали аниқлаштириш керак бўлади. Чунки унда фақат буюмнинг ҳажмий фазовий структураси белгиланган, асосий қисмларининг масштаблилиги ва мувофиқлигига асос солинган бўлади. Техник лойиҳа. Техник топшириқ ва эскиз лойиҳа асосийда техник лойиҳа тузилади. У лойиҳанинг график қисмини, схемалар (гидравлик, кинематик, пневматик, технологик, электрик ва бошқа), материаллар ва ярим

фабрикатларни танлашни, маҳсулотни тайёрлашнинг асосий жараёнларини аниқлашни, технологиябоплиги таҳлили, эргономика, экология, фойдаланиш кўрсаткичлари, лойиҳалашни иқтисодий асослаш ишларини, патент тозалигини, стандартлаш ва унификациялашни, сотиб олинувчи буюмларни аниқлашни, техник даражаси ва хавфсизлигини ўз ичига олади. График қисмида буюмнинг ва унинг узеллари умумий кўринишининг чизмалари, бошқариш схемалари, пишиқлигининг, мустахкамлигининг ҳисоблари берилади. Техник лойиҳа тўзишда кооперация тартибида ярим фабрикат ва буюмларни етказиб берувчилар аниқланади. Деталлар ва узелларни унификация ва нормализация қилиш вазифалари ҳал этилади. Лойиҳада тушунтириш ҳати ва лойиҳаланаётган буюмнинг техник иқтисодий кўрсаткичлари, таннархи белгиланади. Техник лойиҳа - машина тузилиши ҳақида тугал техник ечимларни ўз ичига олади ва ишчи ҳужжатларни тайёрлаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ишни давом эттириш учун аввало эскизга нисбатан модел ёки макет катталаштирилади. Шунда ҳали кўп нарсалар аниқ эмаслиги ва уларга ҳали тўзатиш киритиш кераклиги дарҳол маълум бўлади. Масалан, пропорцияларни аниқлаш, буюмга ҳос миқёс тузилишини топиш, деталлар ҳарактерини аниқлаш, материални билиб олиш керак. Ана шу босқичда буюмнинг пластик қиёфаси равшан бўлиб қолади. Эскизда мўлжалланган умумлаштирилган хажм турлича талқин этилиши мумкин. Агар телевизор эскизда параллилепипед шаклида идрок қилинадиган бўлса, энди унинг мутлақо турлича пластик тасвифга эга бўлиши, унинг деворлари бироз буртиқрок, бурчаклари думалоқроқ қилиниши мумкин ва ҳоказо. Гоя ҳақида бадиий - конструкторлик таклифи сифатида эмас, балки буюмнинг модели сифатида имконига эга бўлиш, баҳо бериш учун график ва макетга эскиз босқичидагига нисбатан бошқачароқ талаблар қўйилади. Чизмалар ва макетлар анча катта масштабда, энг маҳсулиятли деталлар эса хатто натурал катталикда бажарилади. Моделнинг барча деталлари - шестерня, ғилдирак, кнопка ва бошқа ричаглари жуда аниқ бўлиши керак.

Техник лойиҳа касаба уюшма техник инспекцияси ва давлат санитария инспекциясининг ташкилотлари билан, энергонадзор, давлат стандартлар ва ўлчов асбоблари кўмитаси билан, кенг истеҳмол моллари учун эса савдо ташкилотлари билан келишиб тузилади. Сўнг техникавий лойиҳа ижрочи заводларнинг техник кенгашларида ва етакчи илмий-тадқиқот институтларининг кенгашларида кўриб чиқилади. Институт томонидан қабул қилинган лойиҳалар тасдиқлаш учун вазирликларга юборилади. Ишчи чизмалар (лойиҳа) техник лойиҳа асосийда тўзилиб, унда техникавий лойиҳанинг материаллари ажратилиб кўрсатилади. Бу ишлаб чиқаришга тайёр бўлган лойиҳа. Кўп ҳолларда янги маҳсулотни лойиҳалашда техникавий ва ишчи лойиҳаларни тўзиш биргаликда қўшиб олиб борилади. Яратилаётган машинанинг иқтисодий самарадорлигини конструктор ва технологлар лойиҳалаштириш мобайнида қуйидаги уч босқичда ҳисоблаб чиқадилар: 1) Лойиҳа топшириғини тўзишда; 2) Техникавий лойиҳасини тўзишда; 3) Янги машинани ўзлаштириш мобайнида ва уни ишлаб чиқаришга жорий қилишда. Янги машинани ишлаб чиқаришга тайёрлаш. Технологик жараёнлар вариантларни тўғри танлаш - ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлашининг асосий шартларидан биридир. Янги машинани ишлаб чиқаришга тайёрлаш - технологик жараёнларни тўзиш ва такомиллаштириш, техника жиҳатдан асосланган нормаларни қабул қилиш, техникавий назорат усулларини танлаш, махсус асбоблар, моделлар ва штампларни лойиҳалаштиришдан иборат. Бу билан завод бош муҳандисига тўғридан тўғри бўйсинувчи бош технолог шуғулланади. Бу икки босқичда амалга оширилади:

1) Конструкторлик ишларининг технологик лойиҳасидаги ҳатоларни йўқотиш мақсадида конструкторлик бўлими тайёрлаган барча чизмалар технологлар томонидан таҳлил ва назорат қилинади. 2) Буюмнинг, машинанинг технологик ҳужжатлари - маршрут, технологик ва операция учун технологик карталарда акс эттириладиган барча детал ва узелларнинг технологик жараёнлари тузилади, бунда ишончли чизмалари деталларнинг ҳаракат маршрути, материаллар спецификацияси, техник шартлар, дастгоҳларнинг паспортларидаги маълумотлари ва бошқалар асос қилиб олинади. Технологик жараёнлар детализация қилиш даражаси, ишлаб чиқариш типи ва операцияларнинг мураккаблигига боғлиқ. Ишлаб чиқаришнинг доналаб, сериялаб (йирик, майда серия), ялпи ишлаб чиқариш усуллари мавжуд. Машинани ишлаб чиқаришга тайёрлашни оҳирги тугалланадиган босқичида янги технологик жараёнларни текшириш, созлаш ва жорий қилиш ишлари амалга оширилади. Корхона технологи мумкин бўлган бир неча вариантлардан бирини танлаб техника ва технология, меҳнат ва ишлаб чиқаришни таҳлил этиш соҳасидаги вазифаларни ҳал қилишда оптимал карорга келиши керак. Ишлаб чиқаришнинг доналаб чиқариш ва майда серияли турида технологик жараён одатда маршрутли технология кўринишида йириклаштириб тузилади. Унда фақат асосий операциялар акс эттирилади, қайта ишлаш, дастгоҳларни танлаш режимлари эса цех, участка хизматчилари зиммасига юкланади. Бунда турли вариантлар бўйича натурал кўрсаткичлар, маҳсулот таннархи ва ишлар таққослаб кўрилади. Натурал кўрсаткичлар сифатида қуйидагилар қўлланилади: а) асосий ва ёрдамчи ишлар бўйича технологик жараёнларда меҳнат сарфининг салмоғи; б) ишлаб чиқаришнинг технологик тайёрлашни мураккаблиги; в) хом-ашё, материаллар, технологик енилғи ва энергияларнинг солиштирма ҳаражат нормаси;

г) дастгоҳларнинг сони, мураккаблиги ва қиймати; д) маҳсулот сифати; е) ишлаб чиқариш майдонларига бўлган талаб.

Ишлаб чиқаришни ўзлаштириш. Бунда ишнинг икки даврини кўрсатиш лозим: 1) Маҳсулотнинг тажриба намунасини ишлаб чиқариш ва уни ижрочи корхонага топшириш; 2) Намуна тажрибадан ўтказилгандан сўнг, унинг истеъмолчилар томонидан қабул қилиниши кўрсатилиши керак. Янги хил маҳсулотни ўзлаштириш топшириғи уни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган материаллар, ускуналар, ишчи ва хизматчиларнинг сони ва иш ҳақи фондларига бўлган талабни ҳисоблаш билан асосланиши лозим. Янги хил маҳсулотни ўзлаштириш муддати айрим босқичлар бўйича қуйидаги ифодадан топилади:D = M ТЖ И ЯУ + П + К И , (2.1) бу ерда М ТЖ - лойиҳалаштирилган технологик жараёнларнинг меҳнат салмоғи; И ЯУ - бир вақтда янги маҳсулотни ўзлаштиришда банд бўлган ишчи ва хизматчиларнинг сони; П - иш кунининг давомийлиги; К и - нормани бажариш коэффициенти (ишбай иш ҳаки тўлаш шароитида); Янги маҳсулотни ўзлаштириш ва жорий қилиш жараёнида нормативлар асосийда маҳсулот таннархининг тўла калкуляцияси тузилади. Янги маҳсулотни ўзлаштириш ёки ишлаб чиқарилаётганларини такомиллаштириш режасини тўзиш, маҳсулотни конструкторлик-технологик жиҳатдан яратишдан бошлаб уни ишлаб чиқаришга туширишгача бўлган ишларнинг ҳажми ва бажариш муддатларини аниқлашни талаб қилади. Режада ўзлаштиришнинг асосий босқичларига жавобгар шаҳслар, ҳаражатлар, шунингдек уларни бажариш манбалари ва муддатлари кўрсатилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 5. Косарев А.А., Янушкевич И.П. Практика применения временних указаний о порядке оформления, подачи и рассмотрения заявления на рационализаторское предложение. - «Вопрос изобретателства», 1989, №22. 6. Артемғев Е.И. и др. Патентоведение. М.: Машиностроение, 1986. 7. О.М. Киселев. Как оформит заявку. Лениздат. 1982.

Похожие

Машиналар таснифи ва уларни яратишнинг асосий босқичлари

Илмий тадқиқот ишлар асослари

Машиналар яратишнинг техник асослари хақида умумий маълумотлар

Механизм ва машиналар динамикасининг асосий масалалари

Технологик машина ва жиҳозларни лойиҳалашда ҳисоблаш техникаси ва автоматлаштирилган системасидан фойдаланиш