Илмий тадқиқот ишлар асослари - Машиностроение - Рефераты

Илмий тадқиқот ишлар асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.6572265625 KB

Илмий тадқиқот ишлар асослари Режа: 1. Фаннинг жамият тараққиётида ва янги техника яратишдаги роли 2. Илмий-тадқиқот ишларининг турлари ва таркибий қисмлари 3. Илмий муассасалар ва илмий кадрлар тайёрлаш

Фаннинг жамият тараққиётида ва янги техника яратишдаги роли Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг IX-сессиясида мамлакатимиз Президентининг “Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори мавзусида” ги маърўзаси ва шу сессияда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисидаги қонуни” ҳамда “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” мамлакатимиздаги барча таълим муассасалари, шу жумладан “фан” олдига катта талаблар қўйди. Инсон, унинг ҳар томонлама уйғун камол топиши ва фаровонлиги, шахс манфаатларини рўёбга чиқаришнинг шароитларини ва таъсирчан механизмларини яратиш, эскирган техника ва технология андозаларини ўзгартириш республикада амалга оширилаётган ислохотларнинг асосий мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучидир. Кадрлар тайёрлаш миллий модели салмоқли элемент сифатида “фан” ни ўз ичига олади, бу соҳада: жаҳон андозалари даражасидаги, фан ва техниканинг энг сўнгги ютуқларидан хабардор бўлган, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш амалга оширилади; “Фан” нинг жаҳон илм-фанига интеграцияси содир бўлади, замонавий илм-фан ва технологияларнинг муҳим муаммоларини ҳал этишда халқаро миқёсдаги илмий ютуқлардан фойдаланилади; Рақобатбардош буюмлар ишлаб чиқарувчи юқори малакали кадрлар тайёрлашни самарали таъминлаш юзасидан илмий-тадқиқот ишлари асослари ўрганилади; Юқори малакали кадрлар тайёрлаш сифатини ошириш, талабаларни илмий ишларга йўналтириш ва уларни илмий-ижодиётини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш амалга оширилади. Ушбу “Фан” юқорида қўйилган талабларни жамият тараққиётига ва янги техника яратиш жараёнида тадбиқ қилишда алоҳида рол ўйнайди. Машинасозлик мамлакат иқтисодиётининг энг муҳим аҳамиятга эга бўлган пойдевори бўлиб, у халқ хўжалигининг барча тармоқларида ишлаб

чиқариш жараёнларини механизациялаштиришда моддий база сифатида хизмат қилади. Ҳар қандай давлатнинг техник даражаси, маҳсулот сифати, иш унумдорлиги, моддий ва иқтисодий тежамкорлиги ва бошқалар шу мамлакатда машинасозликнинг қай даражада ривожланганлигига боғлиқ. Фан ва техниканинг мукаммаллашиш жараёни чексиз, чунки у инсон цивилизациясининг тараққиёти ҳамда камол топиб бориши билан боғлиқдир. Шундай экан, бу жараёнда яъни замонавий машина ва жиҳозларни яратишда иштироқ этиш, ёшларимизнинг фан ва ишлаб чиқариш тараққиётига ўзларининг бор куч ва қобилиятларини сарфлаш учун энг олий меъзондир. “Машина яратишнинг техник асослари” фани юқори малакали, рақобатбардош кадрлар тайёрлашда оммавий негиздир. Ушбу “Фан” алоҳида фанлардан олинган билимларни ва энди кашф этилаётган қонуниятларни бир бутун ҳолда боғлаб системали равишда қўллаш мақсадида системали таҳлилнинг асосий йўлларини ўрганиш; қарама-қаршиликларни ечиш йўлларини аниқлаш; кўп вариантли топшириқларни топиш ва оптимал конструкция вариантини танлаш; машиналар яратишнинг асосий босқичлари; прогнозлаш, лойиҳалаш, ишлаб чиқаришга тайёрлаш ва ўзлаштириш; стандартлаштириш, унификациялаш; бадиий конструкциялашнинг асосий тамойилларини ўрганиш; эргономика ва техника эстетика; ихтирочилик ва рационализаторлик фаолияти; илмий- тадқиқот асослари; машиналар яратишда меҳнат ва атроф муҳит муҳофазаси ва бошқалар тўғрисида маълумот беради. Бу эса жаҳон андозалари талабларига жавоб бера оладиган халқаро иқтисодиёт ютуқлари асосийда тайёрланадиган янги машина ва жиҳозларнинг сифатли конструкцияларини яратишда муҳим аҳамиятга эга. Халқ хўжалиги 200 дан ортиқ турдаги тармоқларни ва 1000 дан ортиқ маҳсулот ва хизмат кўрсатиш турларини ўз ичига олади. Бундай мураккаб халқ хўжалигини бошқариш ва уни техник воситаларини янгилаш муаммоси

ўткир муаммо бўлиб келаяпти. Шунинг учун илмий асосланган машиналар яратишда фаннинг аҳамияти ортиб бормоқда. Фаннинг аҳамияти Олий таълим ўқув юртларида янада юксакдир. Бир томондан ўқитувчиларнинг илмий фаоллигини ошириб илмий билимлар системасининг умумий ривожига янгиликлар олиб кирса, иккинчи томондан талабалар кафедраларнинг илмий-тадқиқот ишларида қатнашиб, илмий иш асосларини ўрганади ва машиналар яратиш тўғрисидаги билим даражаларини ривожлантиради. Илмий-тадқиқот ишларининг турлари ва таркибий қисмлари Илмий-тадқиқот ишлар классификацияси ва уларни аниқлаш Илмий билиш системаси қуйидагича классификацияланади: 1) Тармоқлар бўйича билиш: табиий фанлар, техник фанлар, ижтимоий фанлар. 2) Илмий фанлар бўйича: математика, физика, химия ва бошқалар. 3) Илмий фаолият натижалари бўйича: китоб, мақола чоп этиш, авторлик гувохномаси, патент, конструкция ишлаб чиқиш ва бошқалар. Илмий текшириш ёки илмий тадқиқот иши ҳам исталган бошқа иш (меҳнат) каби учта асосий тузувчини ўз ичига олади: инсоннинг бир мақсадга мувофиқ ҳаракати, яъни шахсий илмий иши, илмий иш предмети ва илмий иш воситалари (қуроллари). Инсоннинг бир мақсадга мувофиқ ҳаракати - бу билимнинг конкрет усуллари тўпламига таянган ва ўрганилаётган объект ҳақида янги ёки аниқ билимларни эгаллаш учун зарур бўлган мақсадга мувофиқ илмий ишида зарур махсус илмий асбоб ускуналар қўлланади (ўлчаш, ҳисоблаш ва х.к.) Илмий иш предмети - бу аввало тадқиқотчининг ўрганиш фаолияти йўналтирилган объектга айтилади. Текшириш объекти моддий дунёнинг исталган предмети, воқеа-ҳодисалар, улар ўртасидаги боғлиқлик ва хусусият бўлиши мумкин. Ўрганиш объектидан ташқари шу объект ҳақида олдиндан бор бўлган билимлар ҳам киради.

Илмий текширишлар ўзларининг кўзланган мақсадлари, табиат ёки саноат ишлаб чиқариш билан боғлиқлиги даражаси, илмий ишнинг чуқурлиги ва ҳарактерига кўра бир неча асосий турларга бўлинади: фундаментал, тадбиқий ва ишлаб чиқиш. Фундаментал текширишлар - янги билимларни эгаллаш ва тупланган билимлар системасини янада ривожлантириш. Фундаментал текширишлар мақсади, табиатнинг янги қонунларини очиш, воқеа-ҳодисалар орасидаги боғлиқликларни очиш ва янги назариялар яратишдир. Фундаментал текширишлар ишлаб чиқариш ривожининг асосийни ташкил этади. Табиийки, фаннинг ўзини ривожланишидаги асосий омил ҳам мана шу фундаментал текширишдир. Фундаментал текширишдан ташқари тадбиқий ўрганишлар бўлиб, уларда мавжуд бўлган кашфга қўшимча янгилик киритилади, яъни такомиллаштирилади. Тадбиқий изланишлар кўпроқ техника фанларида қўлланилади. Улар илмий-назарий билимларни амалга ошириш, яъни назарияни бирор маҳсулот, механизмга айлантиришга йўналтирилган бўлади. Техника соҳасига оид бўлган тадбиқий изланишлар, қоидага кўра табиат билан бевосита алоқада бўлмайди. Чунки уларда ўрганиш, текшириш объекти, асосан, машина, механизм, технология ёки ташкилий структура, яъни сунъий табиат мавжуд. Тадбиқий изланишларнинг амалий мўлжали ва аниқ мақсадли йўналиши кутилаётган натижаларнинг 80-90% га эришишга ишонтира олади.

10.1 - расм. Илмий-тадқиқот ишларнинг асосий турлари схемаси; фан билан ишлаб чиқаришнинг ўзаро боғлиқлиги Ишлаб чиқиш босқичи - бу тадбиқий изланишлар босқичининг натижаларидан техниканинг тажриба модели, ишлаб чиқариш-технологияси ҳамда мавжуд техникани такомиллаштиришда фойдаланилади. Бу босқичда илмий изланишлар натижалари ва махсуллари шундай шаклга кирадики, уларни ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларида ҳам қўллаш мумкин бўлиб қолади. Кўриб чиқилган классификация (3 та босқич) шартли равишда бўлиб, 3 та босқич орасидаги чегара силжиб туриши мумкин. Лекин уларнинг фан соҳасига киришлари бир-бирига боғлаб туради (10.1 - расм). Фундаментал изланишлар билан саноат ишлаб чиқариши орасида қуйидаги ўзаро боғлиқ босқичлар мавжуд: Тадбиқий изланишлар-ишлаб чиқиш, лойиҳалаш, ўзлаштириш. Лойиҳалаш ва ўзлаштириш бир вақтда ҳам фанга, ҳам техника соҳасига киради. Илмий иш ижодий бўлиши керак, яъни мавжуд бўлган стандарт қоидалар, тажрибалар, натижаларга таяниб қолмай техника, технология ёки ишлаб чиқариш соҳасида янгилик яратишга интилиш керак. Ишлаб чиыариш Щзлаштириш Лойиъалаш Ишлаб чиыиш Техник фан Фундаментал фанТехника Техника Сферас и Фан Сфераси Тадби ыий

Илмий-тадқиқот ишларининг таркибий қисмлари. Илмий изланиш бу объектив борлиқни, табиат қонунларини, ҳодисалар ўртасидаги боғлиқликларни билиш жараёнидир. Билим - инсон тафаккурининг мураккаб ҳаракатидир. Бу ҳаракат билмасликдан билишга, тўлиқсиз ёки ноаниқликдан тўлиқлик ва аниқликка қараб йўналади. Бунга илмий изланишлар ёрдамида эришилади. Илмий изланишлар бир қатор босқичлардан ўтади. Бу босқичлар илмий изланишлар структурасини ташкил этади. Структурани 7 та асосий босқичдан иборат деб олиш мумкин (10.2 - расм). 10.2 - расм. Илмий-тадқиқот ишларнинг таркибий қисми. 1. Муаммони қўйиш Бу босқич факатгина муаммони топишдан иборатгина бўлиб қолмай, балки аниқ ва пухта кўринишга келтирилган илмий изланиш топширигига ҳам эга бўлади. Олдинга қўйиладиган илмий изланишлар топширигини жуда пухта белгилаб олиш шарт, чунки изланишлар натижалари сезиларли даражада шунга боғлиқ. Муаммони ыщйиш Бошланьи ч информац ия Бошлан ьич гипотеза Олдиндан эксперимен- таллар ыилишГипотезани щзгариши Назарий текшириш ишлари Ыщшимча информац ия Натижаларн и таыыослаш ва таълили Эксперимент Хулоса ва тавсия Натижаларни щзлаштиришМуаммо

Муаммони қуйишда жуда муҳим бўлган ишлардан бири бу бошланғич маълумотларни йиғиш ва ўрганиб чиқишдир. Бундай маълумотларни йиғиш илмий изланишларнинг бошланишидагина бажарилиб қолмай, балки бутун изланишлар давомида олиб борилиши керак. 2. Бошланғич илмий фараз (гипотез) ни ўртага ташлаш ва асослаш Кўп ҳолларда ишчи гипотезани ишлаб чиқиш изланишнинг пухта формулировкаланган топшириги ва тупланган ахборотларнинг таҳлили асосийда бажарилади. Бунда ишчи гипотеза бир неча вариантларга эга бўлиши мумкин. Ушбу вариантлардан кўпроқ мақсадга мувофиқ келадиганини танлаб олинади. Аммо қолганлари ҳам назардан четда қолмасликлари керак. Ишчи гипотезани аниқлаб олиш баъзан экспериментлар ўтказиб кўришга тўғри келади. Бу эса ўрганилаётган объектни анча чуқурроқ ўрганиш имконини беради. 3. Назарий изланишлар. Назарий изланишларнинг мақсади кўзатилаётган воқеа ҳодисаларни тўлароқ умумлаштириш, улар орасидаги боғлиқликларни ўрганиш, ишчи гипотезадан иложи борича кўпроқ кўзатишлар олишдир. Бошқача килиб айтганда, назарий изланиш қабул қилинган гипотезани аналитик ривожлантиради ва ўрганилаётган муаммо назариясини ишлаб чиқишга олиб келади. Бу назария ўрганилаётган муаммога тегишли факт ва холларни тушунтириб олдиндан айтиб бериши керак. Бу ерда ҳал қилувчи фактор сифатида амалиёт критерияси келади. 4. Тажрибавий (экспериментал) изланишлар Экспериментал изланишлар илмий изланишларнинг мураккаб ва меҳнат талаб босқичидир. Экспериментнинг мақсади ҳар хил. У илмий иш ҳарактери ва ўткаузилиш кетма-кетлигига боғлиқ. “Нормал” изланишлар олиб борилишида эксперимент назарий изланишлардан кейин ўтказилади. Бундай ҳолларда, баъзан, эксперимент назария натижаларини тасдиқлайди, баъзан эса назарий натижаларни рад этади. Бироқ илмий текшириш тартиби

тескари бўлиши мумкин: олдин эксперимент, кейин назариялар. Бундай тартибга кўпроқ назарий маълумотларнинг озлиги сабабли йўл қўйилади. Назария эксперимент натижаларини тушунтиради ва умумлаштиради. 5. Натижаларни солиштириб кўриш ва таҳлил қилиш Натижаларни солиштириб кўриш ва таҳлил қилишда назария ва эксперимент натижалар бир-бирини тасдиқлаши, танланган гипотеза ва ўрганиш формулировкасини тўғри эканлигини исботлайди. Баъзан гипотеза кўринишини ўзгартириш кераклиги аниқ бўлиб қолади. Жуда кам ҳолларда ёмон натижаларга эришилиб гипотезани рад этиш холлари ҳам учраб туради. 6. Якуний хулосалар Хулосалар босқичида илмий изланишлар хулосаси чиқарилади. Олинган натижалар ва уларнинг берилган топшириққа мувофиқлиги формулировкаланади. Фақат назарий изланишлар учун бу босқич охирги босқич ҳисобланади. 7. Натижаларни ўзлаштириш Натижаларни ўзлаштириш босқичи олинган натижаларни саноатда реализация қилишга тайёрланади. Бу босқичда реализация қилишнинг технологик ва конструкторлик принциплари ишлаб чиқилади. Илмий изланишнинг кўриб чиқилган структурасида баъзан босқичлар ўрни алмашиб қолиши мумкин, лекин айтиб ўтилган босқичлар ҳамма ишларда бажарилади. Ўзбекистонда илмий-тадқиқот ишларнинг замонавий йўналишлари, ҳозир Республика олимлари замонавий фаннинг кўпгина йўналишларида фундаментал ва амалий тадқиқотлар олиб боришмоқда. Республикада қуйидаги йўналишлар бўйича жаҳон даражасидаги илмий мактаблар яратилган бўлиб, уларда тадқиқотлар муваффақиятли олиб борилмоқда. Биринчи. Математика, эхтимоллар назарияси, табиий ва ижтимоий жараёнларни математик моделлаш, информатика ва ҳисоблаш техникаси соҳасидаги тадқиқотлар.

Иккинчи. Саноат усулида ўзлаштириш учун яроқли минерал хом-ашё захиралари ҳосил бўлишига олиб келадиган геологик жараёнларнинг қонуниятларини ўрганиш билан боғлиқ бўлган тадқиқотлар, шунингдек техтоника, геофизика, сейсмология ва ер тўғрисидаги фаннинг бошқа соҳаларида амалга оширилаётган тадқиқотлар. Учинчи. Молекуляр генетика, ген-хужайра инженерияси, биотехнология соҳасидаги тадқиқотлар. Булар қишлоқ хўжалигида, микробиология саноатида, атроф-муҳитни мухофаза қилишда фан-техника тараққиётини таъминлашнинг зарур асосийдир. Туртинчи. Моддаларнинг комплекс физикавий-кимёвий хоссаларини ўрганиш билан боғлиқ тадқиқотлар. Мамлакатимизда ядро ва элементар зарралар физикаси, радиация физикаси ва материалшунослик бўйича фундаментал тадқиқотлар айникса кенг ривожланди. Янги илмий йўналиш - релятивистик (нисбий) ядро физикаси шаклланди. Бешинчи. Жаҳон ва мамлакатимиз тарихини Ўзбекистоннинг маданий ва маҳнавий меросини, ўзбек тили, адабиёти ва фолғкларининг тарихий ва ҳозирги ривожланишини ҳар томонлама тадқиқ қилиш. Илмий муассасалар ва илмий кадрлар тайёрлаш Илмий муассасалар ўзларининг кимга бўйсинишлари, номлари ва даражасидан катъий назар қуйидагича ҳарактерланади: илмий иш билан шуғулланувчи илмий ходимларнинг мавжудлиги; илмий иш воситалари (илмий жиҳозлар) нинг мавжудлиги; илмий-тадқиқот олиб бориш объекти, ўрганиладиган предмет, масалан барботажли экстракторлар мавжудлиги; ахборот (маълумот) тўпламлари (массивлар) (кутубхона, патент фонди) мавжудлиги; илмий иш талабларига мос келувчи шароитларнинг мавжудлиги. Илмий муассасалар инсон фаолиятининг жамиятдаги кайси соҳага тегишли эканига қараб классификацияланади: - ноишлаб чиқариш соҳаларга республиканинг фанлар академияси таркибига кирувчи академик

институтлар, умумилмий ва гуманитар профилли илмий-тадқиқот институтлари, шунингдек ноишлаб чиқариш профилдаги олий ўқув юртлари (тиббиёт, юридик ва бошқалар) киради; ишлаб чиқариш соҳасига барча тармоқли институтлар (Вазирликдаги) лойиҳа ва конструкциялаш институтлари, конструкторлик бюролари, шунингдек илмий-ишлаб чиқариш комплекси ҳамда бирлашмалари, техника олий ўқув юртлари киради. Ҳозир Ўзбекистон Марказий Осиёдаги йирик илмий марказдир. Бу марказ инсонларнинг илмий фаолият юритиши ва тадқиқот учун зарур бўлган ривожланган моддий асосга, кенг илмий фондга, малакали илмий кадрларга эга. Уларнинг меҳнати бутун дунёда эҳтироф этилган. Фан-техника тараққиёти ютуқлари махсус илмий-тадқиқот институтларда, лабораторияларда, институт кафедралари кошидаги илмий- текшириш гурухларида, конструкторлик бюроларида ва лойиҳалаш ташкилотлари ва муассасаларида амалга оширилади. Республиканинг илмий-тадқиқот мажмуи академия, олий ўқув юртлари ва тармоқ йўналишидаги 362 муассасани, шу жумладан, 101 илмий-тадқиқот институтини, олий ўқув юртларидаги 55 илмий-тадқиқот бўлинмаларини, 65 лойиҳа-конструкторлик ташкилотини 32 илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси ва тажриба корхоналарини, 30 ахборот-ҳисоблаш марказини ўз ичига олади. Илмий салохиятнинг ўзаги Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясидир. У минтақадаги етакчи илмий ва тажриба маркази бўлиб, ярим асрдан ортиқроқ тарихга эга. Унинг таркибида ташкил этилган Ядро физикаси институти, “Физика-Қуёш” илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси,”Биолог” ИИБ, Майданак тоғидаги баланд астрономия обсерваториялари муваффақиятли тадқиқотлар олиб бормоқда. Илмий кадрлар тайёрлаш. Ўзоқ ўтмишдаёқ ўзбек халқнинг илгор мўтафаккирлари олиб борган тадқиқотлари, уларнинг амалга оширган кашфиётлари, жаҳон, умуминсоният фани ва маданиятнинг олтин хазинасини ташкил этади. Билимлар хазинасини очган буюк аждодларимизнинг номлари бутун дунёда машхур. Булар буюк математик ва астрономлар ал-Хоразмий,

ал-Фаргоний, Жавҳарий, Марвазий, Улуғбек; комусий олимлар Беруний, Ибн Сино ва бошқа кўпгина улуғ зотлардир. Олимларимиз энг яхши анъаналарни ўзлаштириб, тарихий меросимизни чуқур ўрганиб буюк аждодларининг ишларини муносиб давом эттиришмоқдалар. Илмий кадрларнинг муҳим фазилати ҳамма вақт билимга, илғор илмий тафаккурнинг олдинги марраларида бўлишга интилишдан иборат. Улар янги, кам ўрганилган, долзарб муаммоларни тадқиқ қилишга дадил киришиб, ўз меҳнатлари билан республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга, инновация салохиятини мустаҳкамлашга сезиларли ҳисса қўшмоқдалар Ўзбекистон инновацион ривожланиш турининг ҳозирги замон моделига ўтиш учун ҳамма зарур шароитларга эга. Бу моделp вужудга келтирилган илмий-техникавий салохиятдан кенг ва самарали фойдаланишга фундаментал ва амалий фаннинг ютуқларини, чуқур илм талаб қиладиган технологияларни амалиётга кенг жорий этишга, юқори малакали, иқтидорли илмий кадрлар сонини кўпайтиришга асосланади. Бу - мамлакатимиз жаҳондаги саноати ва иқтисодиёти ривожланган давлатлар қаторига кириб боришининг шарти ва мустахкам пойдевори бўлиб хизмат қилади. Фан соҳасида 46 мингга якин киши банд бўлиб, шулардан 2,8 минги фан доктори ва тахминан 16,1 минги фан номзодидир. Биринчи марта Ўзбекистон Республиканинг Олий аттестация комиссияси тўзилди. Унинг вазифаси ёш илмий кадрлар тайёрлашдир. Айни вақтда фаннинг 20 тармоғи бўйича юқори малакали илмий кадрлар тайёрланмоқда. Республикада қарийб 4 минг аспирант бўлиб, улардан 69 фоизи олий таълим тизимида ва 31 фоизи илмий-тадқиқот институтларида таълим олмоқда. Жами илмий ва илмий-педагог кадрларнинг 8 фоизини фан докторлари ва 37 фоизини фан номзодлари ташкил этади.

“Таълим тўғрисида” ги Қонунга мувофиқ магистратура босқичи олий таълим тизимида олий таълим муассасалари учун профессор-ўқитувчи кадрлар тайёрлайди. Олий ўқув юртдан кейинги таълим жамиятнинг олий малакали илмий- педагог кадрларга бўлган эҳтиёжларини қондиришга қаратилган. Олий ўқув юртидан кейинги таълимни олий ўқув юртларида ва илмий- тадқиқот муассасаларида (аспирантура, адъюнктура, докторантура, мустакил тадқиқотчилик) олиш мумкин.

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981.

Похожие

Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш

Илмий тадкикот ишларини режалаштириш

Бадиий конструкциялаш асослари

Машиналар ишончлилиги асослари

Валларни ҳисоблаш асослари