Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш - Машиностроение - Рефераты

Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.46484375 KB

Илмий тадқиқот ишларини режалаштириш Режа: 1. Назарий тадқиқотлар асослари 2. Экспериментал тадқиқотлар асослари ва қўлланиладиган асбоблар 3. Тадқиқот натижаларини жамлаш, ўрганиш ва анализ қилиш. Ишлаб чиқаришга жорий этиш

Назарий тадқиқотлар асослари Назарий тадқиқотларнинг мақсади- кўзатилаётган воқеа ва ходисаларни тўларок умумлаштириш, улар орасидаги боғлиқликларни урганиш, ишчи гипотезадан иложи борича кўпрок кўзатишлар олишдир. Бошқача килиб айтганда, назарий изланиш қабул қилинган гипотезани аналитик ривожлантиради ва урганилаётган муаммо назариясини ишлаб чиқишга олиб келади. Бу назария урганилаётган муаммога тегишли факт ва холларни тушунтириб олдиндан айтиб бериш керак. Бу ерда ҳал килувчи фактор сифатида амалиёт критерияси келади. Илмий тадқиқот ишлари тартибсиз амалга оширилиши мумкин эмас, улар аниқ бир системага эга бўлишлари ва олдиндан ишлаб чикилган режага буйсинишлари лозим. Мабодо тадқиқотчи кур-курона ҳаракат килса, унинг бирон-бир натижага эришиши амри-махол. Унинг кулида ўзига хос компас бўлиши ва унга тўғри йўлни курсатиб туриши керак. Тадқиқот усули худди шу компас вазифасини ўтайди. Тадқиқот усули - бу усул ёки усуллар туплами булиб, ундан кўзланган мақсадга эришиш, яъни янги билимлар олиш ва уларни чуқурлаштириш учун фойдаланилади. Энг аввало тадқиқотчи билишнинг умумий услубларидан бохабар бўлиши керак. Бу унга нафакат конкрет битта объектни урганишни, балки у билан боғлиқ бўлган соҳаларни ўрганишга ёрдам беради. Бундай умумий билиш усули - материлистик диалектика усулидир. Бу усул тадқиқотчини моддий вакеликни билишнинг умумий принциплари билан куроллантиради. Энг кўп универсалликка эга бўлган ва техник фанлар бўйича тадқиқот ишларида қўлланиладиган асосий услублар ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Таҳлил (анализ) - илмий билиш усули бўлиб, унда тадқиқот объекти фикран тузувчи қисмларга бўлинади ёки унга хос бўлган белги ва хусусиятлар алоҳида ўрганиш учун ажратилади. Таҳлил қилиш объектнинг алоҳида элементлари мохиятига тушуниб етиш, улардаги асосни аниқлаш ва боғлиқликларни топиш, ўзаро таъсирлашишни аниқлаш имконини беради.

Масалан, машинанинг ишончлилигини ўрганишда бу хусусиятни 3 та соддарок қисмга ажратилади: ўзлуксизлик, умрбокийлик ва таъмирлашга яроклилик. Сўнг улардан ҳар бирини алоҳида ўрганиб чиқилади. Синтез - объект ёки объектлар гурухини бир бутун илмий текшириш усули бўлиб, урганилаётган объект ва объектларнинг тузувчилари ва ўзига хос белгиларини объектлар билан биргаликда тадқиқот қилади. Синтез усули мураккаб системаларни ўрганиш ҳарактерига эга. Анализ (таҳлил) ва синтез усуллари ўзаро боғлиқ бўлиб бир-бирини тўлдиради. Индуктив усулда алоҳида ёлгиз вокеликдан, умумий хулосаларга, алоҳида фактлардан - умумийлаштиришга ўтилади. Бу усул табиий ва тадбикий фанларда кенг таркалган булиб, унинг мохияти шундаки, аниқ факт ва объектларнинг хоссалари ва боғлиқлари ҳали ноаниқ, урганилмаган факт ва объектларга ҳам таҳлукли килиб курсатилади. Масалан, кўп сонли тажриба ва кўзатишларнинг кўрсатишича темир ва мис иссикдан кенгаяди. Бундан умумий хулоса: барча металлар иссикдан кенгаяди. Дедуктив усул индуктив усулнинг тескариси булиб, умумий асослардан якка хулосалар чикарилади. Бу усул аниқ фанлардакенг кулланилади. Сабаби бу фанларда якка боғлиқликлар умумий қонунлар ва аксиомалардан чикарилади. Индукция ва дедукция ҳам ўзаро синтез ва анализ каби боғлиқ. Абстракция усули кўзатилаётган вокеликнинг алоҳида, баъзан муҳим бўлмаган томонларидан фикрни чалгитиб эътиборни унинг умумий, муҳим томонларига каратиш учун кулланилади. Назарий илмий тадқиқот жараёнида, тадқиқотчи, ажратилган хоссалар, хусусиятлар, боғлиқликлар ва ўзаро таъсирларни фикран анализ килиб, натижада илмий тушунчалар, қонуниятлар ва бошқа умумий назарий билимларга эга бўлади, кайсики шулар илмий абстракцияни акс эттиради. Формализация - илмий тадқиқот усули сифатида шуни ифода этадики, урганилаётган объект, вокелик, жараён математик ибора ва формулаларда ифодаланади. Формализация математик абстракция мохиятини ташкил этади.

Тадбикий техник фанларда формализация ва умуман математик усуллар кенг кулланилади. “Математизация” фан ёки илмий тадқиқотни математизациялаш нафакат ҳисоблаш ишларини математик бажариш, балки математика урганилаётган топшириқларни конкрет шакллаш, уларни ечилиш шартларини аниқ ва пухта аниқлаб бериш учун ҳам хизмат қиладиган усулдир. Математика тадқиқотчининг фикрларини тартибга солади ва мулоҳазаларига мантик беради. Экспериментал тадқиқотлар асослари ва қўлланиладиган асбоблар Экспериментал изланишлар илмий изланишларнинг мураккаб ва меҳнат талаб босқичидир. Экспериментнинг мақсади ҳар хил. У илмий иш ҳарактери ва уни утказиш кетма-кетлигига боғлиқ. “Нормал” изланишлар олиб борилишида эксперимент назарий изланишлардан кейин утказилади. Бундай ҳолларда, баъзан, эксперимент назария натижаларини тасдиклайди, баъзан эса назарий натижаларни рад этади. Бироқ илмий текшириш тартиби тескари ҳам бўлиши мумкин: олдин эксперимент, кейин назария. Бундай тартибга кўпрок назарий маълумотларнинг озлиги сабабли йўл қўйилади. Назарияларнинг озлиги сабабли йўл қўйилади. Назария эксперимент натижаларини тушунтиради ва умумлаштиради. Эксперимент - билишнинг, айникса тадбикий фанлардан энг ишончли усули. Инсон жуда кўп вактлар давомида ўзини ураб турган табиат вокеликларини кўзатиб келган. Бирок у бундан 400 йил олдингина эксперимент утказишни бошлади. Объектив вокеликларни махсус яратилган шароитларда текшириб куриш учун кўзатишнинг маълум тажрибасига ва маълум бир билим минимумига эга бўлиш лозим эди. Эксперимент ҳар доим кўзатиш билан бирга бўлишига карамасдан улар битта тушунча ёки нарса эмас. Экспериментал тадқиқот факат урганилаётган вокеликни кўзатиш булиб қолмай, балки унинг булиб ўтишига аралашиш, зарурат тугилганда тадқиқотчининг хохишига кўра унинг бирорта алоҳида томонини ўзгартириш

сунъий амалга ошириб куриш мумкин. Натижада урганилаётган вокелик ёки объект тозрок, аниқрок кўринишда намоён бўлади. Масалан, бензин ва хаво аралашмасининг ёнишини реал двигателда эмас, махсус бомбада текшириб курилади. Чунки унда босим, ҳарорат, таркиб каби параметрларни кенг диапазонларда ўзгартириб куриш мумкин. Эксперимент нафакат янги қонуниятларни очиб бериши, балки тадқиқотчи томонидан бажарилган назарий ҳолатларнинг тўғрилигини тасдиклаш билан ҳам муҳимдир. Экспериментал тадқиқотлар утказиш анчагина меҳнат ва моддий сарф- ҳаражатлар талаб қилади. Бундан ташқари кўпинча автомобил ва бошқа машиналарни ўзок муддатга нормал эксплўтация килинишларидан олиб банд қилади. Шунинг учун экспериментал тадқиқот усулларини урганиш ўта муҳим. Шу билан тажрибалар утказишдаги ортиқча вакт ва сарф- ҳаражатларни тежаб колиш мумкин. Бундай талабларга экспериментни математик режалаштириш усули ва уни анализ қилиш жавоб беради. Экспериментни режалаштириш - бу тажрибалар кетма-кетлигини тартибга солиш ва оптимал хусусиятларга эга бўлган, аввалдан ишлаб чикилган схема бўйича ўзгартиришлар киритишдир. Режалаштирининг асосий мақсади - минимал сарф-ҳаражат ва вакт эвазига максимум ахборот олиш ҳамда олинаётган натижаларнинг юқори аниқлигига эришишдир. Ҳар қандай эксперимент 4 та асосий босқичга булиниши мумкин: 1-босқич - экспериментга топшириқ қўйиш (мақсади), кайсики, қабул қилинган ишчи гипотезадан ва баъзи қўшимча тахминлардан келиб чикади. 2-босқич - экспериментни режалаштириш, яъни тажрибалар кетма- кетлиги ва сонини аниқлаб олиш. 3-босқич - экспериментга тайёргарлик ва уни утказиш. Бу босқичга қуйидагилар киради: синаб куриладиган жиҳозни танлаш, уни ишга тайёрлаш (синаб куриш, калибровка), тажрибаларни утказиш, олинган оралик натижаларни текшириш.

4-босқич - ишлаб чикилган натижаларни таҳлил қилиш ва шу таҳлил бўйича карор қабул қилиш. Экспериментнинг тузувчи элементлари 11.1-жадвалда берилган. Экспериментнинг баъзи босқич ва элементлари кетма-кетлиги хакида якколрок тасаввурга 11.1-жадвал билан 11.1-расмни таққослаш билан эришиш мумкин. Бу расмда эксперимент утказиш схемаси берилган. 11.1-жадвал Экспериментни тузувчи элементлари Босқич Эксперимент босқичларининг тузувчи қисмлари Изох I. Топшириқ қўйиш 1. Эксперимент мақсадини ишлаб чиқиш. Қўйилган гипотезага мувофиқ 2. Керакли боғлиқ ўзгарувчини ёки бир неча ўзгарувчиларни аниқлаш (функция F) Мақсад функцияси. Оптимизация пара-метри 3. Экспериментда вариантланувчи мустакил ўзгарувчиларни (омилларни) танлаш У=F(х 1 ,х 2 ... хn) 4. Мустакил ўзгарувчилар учун фикса- цияланадиган сатхларни (қийматларни) аниқ-лаш - омиллар даражаси Вариантлаш диапо-зони ёки интервали 5. Омиллар даражалари бирикмаларини тан-лаш “Бирикмайдиган” да- ражалар чикариб юборилади II. Режа- лаштириш 1. Тажриба ва кўзатишларнинг зарур сонини аниқлаш 2. Эксперимент режасининг турини танлаш Рандомли усул ва уни чегаралаш 3. Эксперимент режасини ишлаб чиқиш (математик модел ва режалаштириш матрицаси) 4. Экспериментнинг календарли ва вақтинча режаси Эксперимент ўтказиш давомийлиги III. Натижа- лар таҳлили 1. Ишлов берилмаган тажриба маълумотлари-ни системалаш Жадвал шаклига келтириш 2. Тажриба маълумотларини ишлаб чиқиш (статистик, аналитик, график) 3. Гипотезани текшириш учун статистик Фишер критериялари

ҳисоблаш 4. Эксперимент натижаларини интерпретациялаш 5. Қарор қабул қилиш (ҳулоса ва тавсиялар) Экспериментга топшириқ қўйиш - бу оддий кўринадиган лекин ҳар доим ҳам бажарилмайдиган ишлар йиғиндиси. Аниқ яккол топшириқ қўйиш - бу тадқиқот қилинаётган объект ёки вокеликнинг мантиқий моделини куриш бўлиб, у ўз ичига энг аввало аввалдан ишлаб чикилган ишчи гипотеза асосийда экспериментнинг аниқ мақсадини олади. Топшириқни яхши, яккол қўйиш, шакллаш уни ечиш йўлида куйилган биринчи кадамдир. Шу билан бирга бу тадқиқотчининг тажрибаси, олган билимлари, интуицияси кулланадиган санҳатдир. Экспериментнинг мақсади . Эксперимент идентификациялаш ёки оптимизациялаш мақсадида уткаузилиши мумкин. Идентификация (лотинча) - “тўғридан-тўғри”, маъноси маълумотларнинг мос келиши хакидаги гипотезани текшириш ёки бир хиллаштириш. Бошқача килиб айтганда эксперимент назарий тадқиқот ва эксперимент давомида олинган функционал ва статистик боғлиқликларни текшириш ва тасдиклаш мақсадида утказилади. Техникадаги кўпчилик мухандислик экспериментлар шу гурухга киради. Оптимизация (лотинча) - “энг яхши ечимни излаш”, яъни эксперимент йўли билан тадқиқот килинаётган параметр ёки функциянинг энг четки (максимум ёки минимум) қийматини топиш. Оптимизация масалаларини ечишда эксперимент ҳеч қандай олдиндан ишлаб чикилган назарий асосларсиз утказилади. Шунинг учун унинг натижалари аналитик текширишларни талаб килмайди. Экспериментнинг мақсади иложи борича конкрет шакллантирилиши лозим; умумий гаплар билан - масалан, “Эксперимент назарий тадқиқот ишларининг натижаларини тасдиклаш учун утказилмокда” маҳноси билан -

чегараланиб колиш ярамайди. Эксперимент мақсадини таърифлашда лунда, тушунарли иборалардан фойдаланиш керак. Эксперимент режаларининг турлари. Тайёргарлик босқичи ёки топшириқ қўйиш (11.1-жадвалга мувофиқ) бу шундай босқички, унингсиз экспериментни режалаштиришга куришиб булмайди, яъни экспериментни утказиш тартибини танлаб булмайди. Тажрибаларнинг кўрсатишича агар тадқиқотчининг аниқ бир режаси булмаса, эксперимент инкирозга учраши, бекорга вакт кетиши ва ўта аҳамиятсиз натижалар беради. Экспериментни режалаштириш инсоннинг бошқа фаолиятлари каби ҳар доим мавжуд булиб келган ва эксперимент ишларининг мураккаблашиб бориши билан бирга унинг режалаштирилиш усуллари ҳам такомиллашиб борган. Классик режалаштириш ни кўриб чиқишдан олдин тадқиқотчининг эътиборидан тушиб қолувчи ўта муҳим бир ҳолатга эътиборни қаратамиз. Гап бажариладиган экспериментлар хакида боряпти. Экспериментни қайта тиклаш деганда шуни тушуниладики, эксперимент жараёнининг исталган моментида тадқиқот объекти ва ўлчов асбоблари ўзининг дастлабки ҳолатига кайтирилиши мумкин. Юқоридагиларни ҳисобга олиб эксперимент режаларини урганишга ўтамиз. Экспериментнинг классик планини кўпинча кетма-кетлик режаси деб аталади. Фараз килайлик мақсаднинг функцияси факат битта омилга боғлиқ. Бу бир омилли эксперимент дейилади. Бундай экспериментнинг классик режалаштирилиши шундан иборатки, омилнинг дастлаб энг паст ёки юқори қиймати аниқланади. Сунг кетма-кет пастдан юқорига қараб ёки бунинг акси (фактор) омилнинг қийматлари ўзгариб боради. Бу вариантлар интервалига мос ҳолда амалга оширилади. Экспериментнинг бундай кетма-кет режаси жуда кулай. Масалан, бирон-бир материал нусхасини эластик деформациялаш чегараларида синашда кучланиш кичик қийматлардан катта қийматларга ўтиб боради ёки бунинг тескариси. Кулайликдан ташқари кетма- кетлик режаси баъзан ягона режа ҳисобланади.

Масалан, ишқаланишларни синашда тинч ҳолдаги ишқаланишдан сирпанишда ишқаланишга ўтиш моментини пайкашда ёки тескариси. Агар икки, уч ва ундан кўп бошқарувчи омиллар мавжуд бўлса, бундай эксперимент кўп омилли ёки омилли дейилади. Экспериментнинг классик режалари ўзларининг бир катор камчиликларига карамай хозирги пайтда ҳам кўп кулланади. Экспериментнинг рондомлашган режаси. Бу режада омилларнинг даражалари катҳий кетма-кетликдаги тартибда эмас, балки тасодифий тартибдаги кетма-кетликда курилади. Масалан, эксперимент жараёнида автомобил тезлиги 3 м/с интервал билан алмашиб боради, яъни улчашлар 5, 8, 11, 14, 17, 20 ва 23 м/с тезликларда амалга оширилади. Тасодифий тартибда эса қуйидагича бўлади: 8, 17, 5, 23, 11, 20, 14, 20 ва 14 м/с. Замонавий режалаштиришда рандомизация принципи режа тўзишнинг асосий усулларидан бири ҳисобланади. “Рандом” сўзи лотинча сўз булиб “Тасодиф” маҳносини англатади: тасодиф, тасодифий тартибда жойлашган. Ўлчов асбоблари. Рус химиги Д.И.Менделеев айтганидек, фан улчашдан бошланади. Хакикатдан ҳам техникада олиб борилаётган илмий- тадқиқотларни у ёки бу катталикнинг ўлчамисиз тасаввур килиб булмайди. Тадқиқотчига ўзунликни, огирликни, миқдорни, электрик кучланишни, сигимни ва унлаб ёки юзлаб физикавий табиатга эга бўлган катталикларни улчашга тўғри келади. Улчаш - бу аниқланиши керак бўлган катталикни махсус физикавий эксперимент йўли билан унинг баъзи бирлик деб қабул қилинган қиймати билан таққослаш жараёнидир. Агар улчанадиган катталик А, ўлчов бирлиги эса а бўлса, улчашнинг натижа рақами n тенг. n A a

Ўзгарувчан деб ҳам аталувчи улчанаётган катталик мустакил, боғлиқ ва ташқи бўлиши мумкин. Ўзгарувчан мустакил факат тадқиқотчининг хоҳиши билан ўзгаради (масалан, двигателни синашда карбюратор дроссели заслонкасининг очилиш бурчаги). Боғлиқ ўзгарувчан - бу мустакил ўзгарувчанларнинг ўзгаришида ўзгарадиган физик катталик (масалан, дроссел заслонкасининг очилиш бурчаги ўзгарганда автомобилғ тезлигининг ўзгариши). Ташқи ўзгарувчан - бу эксперимент натижаларига таъсир курсатувчи, лекин тадқиқотчи томонидан назорат килинмайдиган физик катталик (масалан, автомобилғ тезлигини аниқлашда қарама-қарши шамол тезлиги). Машина (автомобиллар) ва механизмларни тадқиқот қилишда мустакил боғлиқ ва ташқи ўзгарувчанлар улчаш асбоблари (линейка, шуп, штангенциркул ва х.к.) прибор ва улчаш аппаратураси ёрдамида улчанади. Бу улчаш воситалари кучма ҳамда стационар бўлиши мумкин. Кучма воситаларга индикаторлар деселерометрлар, хронометрлар, волғт- амперметрлар, стробоскоп, осциллографлар ва бошқалар киради. Стационар воситаларга эса барча турдаги стендлар ва бошқа лаборатория жиҳозлари киради. Прибор ва улчаш аппаратлари ўзларининг физикавий асосларига кўра қуйидагича классификацияланади: - механикага оид: пружинали динамометрлар, механик деселерометрлар (тезланиш улчагичлари), штангенинструментлар ва бошқалар; - оптикага оид: ўлчовчи микроскоплар, динамометрлар, интерферометрлар, слектрометрлар ва бошқалар; - пневматиклар: пневмомикрометрлар ва х.к.; - гидравликага оид: мой мессдозалар, манометрик трубкалар; - акустикага оид: шумомерлар, звукоанализаторлар; - электрга оид: (замонавий ўлчов приборларининг кўпчилиги).

- улчашда баъзи физикавий эффектлардан фойдаланиладиган махсус воситалар: радио-изотоп усуллар, лак ва пленкалар усули, фотоэластиклик ва бошқалар. Асосий улчанадиган катталиклар. Техникага оид фанларда, айникса автомобил транспортини эксплуатация қилиш соҳасида олиб бориладиган илмий-тадқиқот ишлари ўзларининг турли-туманликлари билан фарк қилади. Шунинг учун улардаги улчанадиган катталиклар ҳам жуда хилма-хил. Масалан, машина ва автомобилларни ишончлигини тадқиқот қилишда деталларнинг ейилишини улчашга тўғри келади, техник диагностика бўйича иш олиб боришда алоҳида узелларнинг ҳаракатланиш кнематикасини улчаш мумкин: силжиш, босим ва х.к. Машина ва автомобилларга техник хизмат кўрсатиш соҳасидаги илмий-тадқиқотлар ҳаммадан кўра вакт (хронометраж), эксплуатацион материаллар сарфи (сув, ёкилги, мой) ва бошқа бир катор ўлчамлар билан боғлиқ. Улчаш аппаратларининг умумий ҳарактеристикаси. Эксперимент берилаётган саволларга жавоб бериш учун яратилган мураккаб система кўринишида тасаввур этилиши мумкин. Бу система ўз ичига нафакат моддий жиҳозларни (тадқиқот объекти, қурилма ёки стенд ва улчаш асбоблари), балки моддий бўлмаган элементларни ҳам олади (11.1-расм). Бундай элементларга тайёргарлик операциялари комплекси, эксперимент режаси, эксперимент маълумотлари ва улар устида ишлаш ва таҳлил қилиш кабилар киради. Агар эксперимент ишлаб чиқариш шароитларида утказилса ёки у факат пассив кўзатиш бўладиган бўлса, моддий жиҳоз факат тадқиқот объектидан (автомобилғ, технологик жиҳозлар ва х.к.) ва ўлчови аппаратлардан иборат бўлади.

Са воллар Экспериментни та йёрла ш Эксперимент режа си Стендлар курилма ла р Ишлаб чикиш ва тахлил Ишла б чикилма- га н на тижа ла р Улчовли куроилма ла р Жа вобла р Та дкикот объекти Атроф мухит11.1-расм. Экспериментал тадқиқот - мураккаб система Ўлчов қурилмалари. Юқорида кўриб ўтилган датчиклар томонидан ишлаб чикилган электрик сигналлар ўлчовчи қурилмага ўзатилади. Бу қурилма урганилаётган катталикни улчаш натижаларини рақамлар билан баҳолашга мўлжалланган. Улчаш қурилмалари улчанаётган катталикнинг ҳарактери ва унинг вакт ичида ўзгариш тезлигига қараб танланади. Бу тезлик ўлчов қурилмасининг ҳаракат тезлигига қўйиладиган талабни аниқлаб беради. Улчанаётган катталикнинг ҳисоботини қабул қилиш усулига кўра ўлчов қурилмалари икки гурухга булинади: 1). Визуал курсаткичлар, яъни стрелкали (шкалали), оптикали (экран, табло) ёки рақамли санок қурилмаларига эга приборлар. Визуал курсаткичлар лаборатория шароитларидаги статик ёки секин ўзгарувчи улчанувчи катталиклар ёки доимий режимдаги вокеликларни кўзатиш учун кулланилади. Масалан, тирсакли валнинг доимий айланишларида двигателғ ҳарактеристикасини аниқлашда. 2). Регистраторлар ёки кайд килувчи аппаратлар вактда тез ўзгарувчи катталикларни фиксациялаш, кайд қилиш учун хизмат қилади. Масалан,

фото, кинотасмалар, фотокогозлар ва х.к. да ўзлуксиз жараённинг барча қийматлари ёзиб олинади. Визуал курсаткичларга стрелкали магнито-электрик ўлчов механизмлари (амперметрлар, волғтметрлар ва б.), шунингдек, хозирда кенг таркалган рақамли курсаткичлар ҳам киради. Уларнинг афзалликлари юқори аниқликда улчаш ва улчаш натижаларини рақамли ҳисоблаш машиналарига ўзатиш мумкинлигидир. Визуал кўзатишларни электрон осциллограф экранида фиксациялаш экрандан ёки алоҳида кадрларда, ёки махсус приставка - кинокамера билан амалга оширилади. Ўзи ёзувчи кўрсаткичлар. Курсаткичларнинг бу гурухига ўзи ёзар электроприборлар, магнитоэлектрик осциллографлар ва магнитографлар киради. Секин ўзгарувчан жараёнларни кайт қилиш учун ўзи ёзар амперметрлар ва во л p тметрлар кулланилади. Тез булиб ўтадиган жараёнларни ва юқори частотали ўзгарувчиларни кайт қилиш ва ёзиб колиш, қоидага кўра магнитоэлектрик осциллографлар билан бажарилади. Бу осциллографларни, шунингдек шлейфли ва вибраторли осциллографлар ҳам дейилади. Тадқиқот натижаларини жамлаш, ўрганиш ва анализ қилиш. Ишлаб чиқаришга жорий этиш Экспериментда олинган ва протоколларда қайд этилган бевосита натижалар, қоидага кўра электриментал маълумотларни бирламчи ишлаб чикилгунча кадар таҳлил қилиш учун кулланишлари мумкин эмас. Экспериментал ма’лумотлар - асосий аргументларни ажратиш ва ҳисоблаш, систематизация, натижаларни мақсадга мос жадвал шаклига келтириш ва х.к. Классик режа бўйича бажарилган экспериментлар натижаларини ишлаб чиқиш функционал боғлиқликлар графикларини тўзиш усулини қўллаш билан олиб борилади. Бу графиклар жадвал маълумотлари асосийда курилади. Кайсики бу жадвал маълумотларида аргументлар усувчи ёки камаювчи тартибда жойлаштирилган.

Графикларни тўзишда чегарадан ўта чиқадиган қийматларни ташлаб, экспериментал эгрилар “Текислаб” борилади. Гап шундаки деярли ҳамма экспериментда жадвал маълумотлари ва графикларда бир иккита бошқа қийматлардан кескин фарк қиладиган қийматлар хосил бўлади. Одатда бу улчашда йўл куйилган хато ёки приборнинг нуксони бўлади. Экспериментни рандмолаш режа бўйича ишлаб чиқиш. Майдалагични автомобилни эксплуатация қилиш соҳасида, колаверса бошқа бир катор соҳаларда ҳам тадқиқотчини энг аввало эксперимент натижасида тадқиқот килинаётган катталиклар уртасида функционал боғлиқликларга эришиш ёки ҳеч булмаса якка вокеликлар учун шу боғлиқликнинг график ифодасига эришиш кизиктиради. Классик экспериментда натижаларни график ҳолатга келтириш кийинчиликни юзага келтирмайди, рандомли эксперимент натижалари эса график ёки эмпирик формула олиш учун мураккаб қайта ишловни талаб қилади. Дисперсион таҳлил элементлари. Дисперсион таҳлилнинг вазифаси бир ва бир неча омилларнинг мақсад функциясига таъсирини баҳолашдан иборат. Усулнинг мохияти шундаки, у вариация курсаткичларини таккослайди, яъни ҳар бир омил бўйича гурухланган улчашлар натижаларининг диперсияларини натижаларнинг тўла йиғиндиси билан таккослайди. Эксперимент режаси рандомли бўлганлиги туфайли улчашлар ёки кўзатишларнинг натижалари ўзларида барча бошқарувчи омилларнинг таъсирини мужассамлаштирган. Натижалар йиғиндисининг вариация даражаси ҳам омиллар таъсирига боғлиқ бўлади. Тасодифий баланс усуллари асослари. Тасодифий баланс усули шундан иборатки, эксперимент натижалари ҳар бир факторнинг даражаси бўйича суммаланади. Бу суммалардан ҳар бирига тасодий равишда колган омилларга боғлиқ натижалар ҳам кириб қолади. Агар бу уртачалаштирилса, ҳар бир суммадан натижаларнинг уртача қиймати топилади. У ҳолда колган барча омилларнинг бу уртача қийматга

таъсири мувозанатлашади. Демак, экспериментнинг уртачалаштирилган натижалари колган барча натижаларнинг уртача қийматида факат шу омилга боғлиқ бўлади. Шундай килиб, тасодифий баланс усули омилларнинг ҳар биридан уртачалаштирилган натижаларнинг баъзи якка боғлиқликларини олишга имкон беради. Бу омиллар жадвал ёки график шаклда ифодаланиши мумкин. Юқоридаги боғлиқларнинг жадвали ёки эгри чизиги бўйича керакли эмпирик ифодани топиш мумкин. Илмий-тадқиқот ишларининг натижаларини жорий қилиш юзасидан баъзи саволлар. Илмий-техника прогресси темплари тезлаштириш илмий-тадқиқот ишларининг тугатилиши ва унинг натижаларини амалда қўллашнинг бошланиши уртасидаги муддатларини максимал кискартиришни талаб қилади. Хозирги пайтда ҳалк хужалигининг кўп соҳаларида илмий ишлаб чиқариш бирлашмалари мувоффақият билан ишламоқда. Фан билан ишлаб чиқаришнинг бу каби алоқалари порлок келажак гаровидир. Улар илмий- тадқиқот институти профили тўғри келадиган бирлашмага хўжалик бирлиги сифатида қабул килинади ва бирлашманинг бош рахбарига буйсинади. Бошлик ўз навбатида илмий ишлар бўйича муовинига эга. Шундай килиб илмий ишлаб чиқариш бирлашмасида илмий-тадқиқот ишлар ва карашли корхоналарнинг ишлаб чиқариш режалари ўзаро тўла кординаталаштирилган ва ишлаб чиқариш эхтиёжлари ва фаннинг тараккиётила ўузилишлар бўлмайдиган қилиб боғланган. Илмий-тадқиқот бирлашмаларда тадқиқотлар натижаларини жорий қилиш масаласида савол йўқ. Чунки ишлаб чиқариш режаларига ўзининг илмий тадқиқот институти ишларини реализация қилиш саволлари қўшилган. Илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси фан ва ишлаб чиқариш ўртасида алоқа ўрнатишнинг прогрессив шаклларидан биридир, бироқ ягона йўли ёки шакли эмаслигини фарқлаб олиш зарур. Тадқиқот муассасаларининг олимлари билан завод хизматчилари (мухандислар, техниклар ва ишчилар)

дан тузилган ижобий комплекс гурухлар тузиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлади. Улар ўртасида тузилган ижобий ҳамкорлик шартномаси бундай илмий тадқиқот ишлари натижаларини реализация қилиш тўғрисидаги пунктни ҳам, ўз ичига олади. Тажрибанинг кўрсатишича илмий тадқиқот натижаларини ишлаб чиқаришга жорий қилишда муаммолар туғилиб колмаслиги ва жорий қилиш тезрок амалга ошиши учун корхонада шу натижага кизикиш бўлиши ва ундан конкрет натижалар курилаётган бўлиши керак. Шунинг учун қуйидагилар мақсадга мувофиқ: - жорий қилишнинг, техник иқтисодий самара ҳисобини ишлаб чиқаришнинг иқтисод бўйича хизматчилари билан биргаликда бажариш ва бу ҳисобнинг конкретлиги, мазкур корхона спецификациясига мос тушишини таъминлаш; бундан ташқари бу ҳисобда бир катор курсаткичларнинг ўзгариш ҳарактери ва даражаси яккол курсатилиши лозим (масалан, фонт билан таъминланиши, унумдорлиги, рентабеллиги); - тавсия ва таклифлар билан нафакат корхона рахбариятини, балки корхонанинг техник хизматчиларини ва хатто жорий қилиш кўзда тутилаётган цех ёки участка ишчиларини ҳам чуқур таништириб чиқиш лозим. Таништиришни факатгина когоз оркали бажармай, иложи бўлса тажриба нусхасида амалга ошириш керак; - жорий қилишда муаллифлик назоратини ташкил қилиш, ишларни режа ва графикларининг бажарилишини кўзатиб бориш, зарур маслахатлар ва тушунчалар бериш, корхонага максимал ёрдам бериш; - жорий қилишнинг бориши давомида жорий қилиш ҳужжатларига барча зарур тўзатишлар ва ўзгартиришларни киритиб бориш (чизмалар, схемалар ва бошқа ҳужжатлар), танкидларга кулок солиш, ишлаб чикарувчининг барча талаб ва истакларини тўғри баҳолаш; - жорий қилишнинг нафакат юргизиш-наладка даврида, балки илмий- тадқиқот натижалари бўйича корхонада амалга оширилган техник янгиликларнинг тажриба эксплуатацияси даврида ҳам катнашиш лозим.

Илмий-тадқиқотдан техник ихтирога ва ундан илмий-техника ютукларини ишлаб чиқаришда қўллашга томон тўсиксиз ҳаракатланиши - бу илмий ходимнинг шахсий иши эмас, балки умумдавлат ишдир.

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 5. Косарев А.А., Янушкевич И.П. Практика применения временних указаний о порядке оформления, подачи и рассмотрения заявления на рационализаторское предложение. - «Вопрос изобретателства», 1989, №22. 6. Артемғев Е.И. и др. Патентоведение. М.: Машиностроение, 1986.

Похожие

Илмий тадкикот ишларини режалаштириш

Илмий тадқиқот ишлар асослари

Машиналарни ишончлилик кўрсаткичларини синаш ва сифатини оширишнинг асосий омиллари

Машиналар ишончлилиги ва таъмирлаш фанининг мақсади ва структураси

Ишлаб чиқаришни ташкилий – технологик тайёрлаш